Pierwszym poważnym cieniem na politykę królewską wobec magnaterii kładzie się konflikt z podkancelrzym Hieronimem Radziejowskim, który długo był zaufanym człowiekiem dworu. Popadł w niełaskę królewską po tym, jak król przejął jego list adresowany do królowej Ludwiki Marii, w którym pisał o „nikczemności królewskiej”. Ale nie tylko list ten spowodował oburzenie króla. Doszły go słuchy o nielojalności, a wręcz o zdradzie podkanclerzego. Król gotów był zapomnieć i wybaczyć temu dygnitarzowi, ale po zwycięskiej bitwie pod Beresteczkiem (30 VI 1651 r.) w ręce królewskie wpadły niezbite dowody na jego udział w spisku, którego celem była detronizacja Jana Kazimierza i osadzenie na tronie polskim księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Monarcha nie miał innego wyjścia, jak postawić renegata przed sądem sejmowym z oskarżeniem o zdradę. Odpowiedzią Radziejowskiego było podburzanie szlachty przeciw królowi.
Sprawa Radziejowskiego trafiła do sądu marszałkowskiego, który rozpatrzył ją sprawnie, wydając na magnackiego warchoła wyrok skazujący za crimen laesae maiestatis (zbrodnię obrazy majestatu) na karę śmierci. 11 marca 1652 r. sąd sejmowy zatwierdził wyrok sądu marszałkowskiego. Odebrano mu wszystkie urzędy i tytuły, skonfiskowano dobra.
Podkanclerzy nie czekał, aż go zaaresztują; uciekł za granicę, najpierw na Śląsk, a następnie do Wiednia. W stolicy cesarstwa prosił Ferdynanda III o 2 tys. żołnierzy, których zamierzał poprowadzić na Rzeczypospolitą. Był przekonany, że jego kondotierska armia pokona wojska królewskie, co spowoduje detronizację Jana Kazimierza. Cesarz jednak potrafił właściwie ocenić absurdalność tej propozycji i nie udzielił wsparcia renegatowi. Dopiero dwór szwedzki przyjął go z otwartymi rękami. Radziejowski powrócił do Polski wraz z najezdną armią szwedzką jako jeden z czołowych zdrajców.
Po upadku Radziejowskiego na czele opozycji stanął hetman polny litewski książę Janusz Radziwiłł, który był inicjatorem „spisku magnackiego” przeciw królowi. Spisek ten objął cztery domy magnackie: Radziwiłłów na Litwie, Leszczyńskich i Opalińskich w Wielkopolsce oraz Lubomirskich w Małopolsce. Celem spisku była detronizacja Jana Kazimierza. Spiskowcy zwrócili się zdradziecko do księcia Jerzego II Rakoczego, aby ten przysłał 100 tys. dukatów, za które zwerbuje się najemników. W swoim planie spiskowcy przewidzieli, że z chwilą wybuchu działań wojennych (ni mniej ni więcej, tylko wojny domowej), książę Rakoczy wkroczy ze swym wojskiem w granice Rzeczypospolitej i opanuje Kraków. Ponadto Radziwiłł wystąpił do Moskwy i Szwecji o pomoc w rozpętaniu wojny domowej i detronizacji króla, zaś Krzysztof Opaliński zwrócił się „o przyjęcie pod protekcję” do Brandenburgii. Jednym słowem był to plan zamachu stanu przy pomocy obcych pieniędzy i wojsk. I choć w tym kształcie nie doszedł do skutku, podczas Potopu wielu przeciwników dworu poparło szwedzkiego najeźdźcę.
Jak pamiętamy, Jerzy Lubomirski w 1661 r. udzielił swego formalnego poparcia dworowi. Jednak konflikt między królem i jeszcze bardziej nawet królową a Lubomirskim zaczął przybierać na sile, gdy ten „odmienił swoje zdanie” i wystąpił otwarcie przeciwko kandydaturze francuskiej, a także planom elekcji vivente rege. Ludwika Maria już w początkach 1663 r. planowała uwięzienie znienawidzonego magnata, wytoczenie mu procesu przed sądem sejmowym i posłanie na szafot. Ostateczna decyzja w sprawie postawienia marszałka wielkiego koronnego przed sądem sejmowym zapadła w czerwcu 1664 r. 17 sierpnia senat, po zapoznaniu się z dowodami przeciw Lubomirskiemu, zaakceptował konfrontacyjne plany dworu. Oskarżenia były bardzo poważne. Zarzucano marszałkowi buntowanie żołnierzy, wrogą dworowi akcję na sejmach za pieniądze obce i najpoważniejszy zarzut - próbę detronizacji króla, czyli zdradę stanu. Sejmiki przedsejmowe generalnie korzystnie wypadły dla dworu. Jedynie cztery opowiedziały się za Lubomirskim.
Sejm rozpoczął się 18 grudnia 1664 r. Po burzliwej rozprawie wydano wyrok w sądzie sejmowym. Uznano Lubomirskiego winnym zbrodni zdrady stanu i skazano go „na utratę czci, życia i wszystkich dóbr”. Jeszcze przed ogłoszeniem wyroku dumny magnat udał się wraz z rodziną na Śląsk, pod opiekę cesarza. Tu, jakby chcąc dodatkowo udowodnić swoją winę, rozpoczął akcję u dworów wiedeńskiego, berlińskiego i moskiewskiego na szkodę Polski. Kontakty te posiadały wszelkie cechy zdrady stanu.
Książę dążył do otwartej konfrontacji. Infiltrował swoimi agentami szlachtę i wojsko, gdzie znalazł wielu zwolenników. Jak pisał Bobrzyński, „Lubomirski przedstawił się tłumom szlacheckim za ofiarę króla dążącego do absolutyzmu, za obrońcę zagrożonej wolności, a znalazłszy dość ciemnej i dającej się zbałamucić szlachty, zrywał sejm po sejmie i otwartą wojnę z królem rozpoczął”.
Mimo, że źródłem wojny domowej była dbałość Lubomirskiego o osobiste interesy, jego pycha i duma, nie zmienia to faktu, że rokosz był próbą odpowiedzi na pytanie, jaka ma być Rzeczypospolita - czy państwem z silną władzą wykonawczą, a więc państwem nowoczesnym, czy też państwem ze zdegenerowanym systemem parlamentarnym, bez silnej władzy centralnej. „Chodziło o to - pisał Zbigniew Wójcik - żeby w dziedzinie ustroju państwowego Rzeczpospolita przestała być pięknym, ale anachronicznym wyjątkiem w Europie”.
Nie miejsce tu, by opisywać kolejne działania wojenne. Faktem jest, że regaliści nie byli w stanie pokonać rokoszan i pomyślnie zakończyć wojny domowej. Nawet Jan Sobieski, wiernie królowi służący, nie pokazał jeszcze całego swego talentu dowódcy. Ostatecznie, walna bitwa pod Mątwami, która miała miejsce w dniu 13 lipca 1666 r., zakończyła się klęską wojsk królewskich. 31 lipca podpisano ugodę w Łęgonicach. Król musiał zrzec się raz na zawsze planów elekcji vivente rege i przyrzec zbuntowanym żołnierzom wypłatę żołdu oraz amnestię. Natomiast Lubomirski przeprosił króla za bunt i zobowiązał się na zawsze opuścić Rzeczypospolitą. 8 sierpnia zwycięski rokoszanin wyjechał na Śląsk i osiadł we Wrocławiu, gdzie kilka miesięcy później swój żywot zakończył.
Wojna domowa w Polsce w latach 1665-1666 to wielka przegrana batalia o naprawę Rzeczypospolitej. Jak pisał Władysław Konopczyński: „Pod Mątwami przepadł nie tylko plan elekcji Engheima, tam zginął cały prąd ożywczy, jaki od lat dziesięciu zdawał się zwiastować odnowę ustroju społeczno-politycznego”. Wtórował mu Zbigniew Wójcik: „Jesteśmy głęboko przekonani, że klęska dworskiego obozu reformy w połowie XVII wieku to równoważnik niejednej wielkiej klęski militarnej, to jedno z zasadniczych ogniw w łańcuchu przyczyn upadku potęgi i znaczenia Rzeczypospolitej.”
Tak było istotnie - klęska króla i obozu reform oznaczała jeszcze większe osłabienie władzy monarszej i całego państwa. Jak pisał Feliks Koneczny, „król ten gorąco Polskę kochał i szczerze pragnęła jej dobra; ale nie po polsku rozumował i dlatego Polsce nie tylko nie pomógł, lecz zaszkodził, a władzę królewską najbardziej osłabił”. Autorytet władzy królewskiej został podważony w sposób nieodwracalny. Jan Kazimierz abdykował dwa lata później.
dr Artur Górski
Niniejszy tekst ukazał się w kwartalniku „Pro Fide, Rege et Lege” nr 1(51) z 2005 r.
O buncie Radziejowskiego najpełniej pisał A. Kersten w książce pt. Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, Warszawa 1988.
M. Bobrzyński, dz. cyt., s. 236.
Z. Wójcik, Jan Sobieski, PIW, Warszawa 1983, s. 92.
W. Konopczyński, Dzieje Polski Nowożytnej, Warszawa 1936, t. II, s. 57.
Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959, s. 13.
F. Koneczny, Dzieje Polski, Komorów 1997, s. 157.
Por. M. Tymowski, J. Kieniewicz, J. Holzer, Historia Polski, Wrocław 1988, s. 168.