Monarchia wczesnopiastowska w okresie panowania Bolesława Krzywoustego (1102 - 1138).
podr. s. 60 - 65 Oprac. RM
„Książę miał krzywe usta lub też wargi niezbyt właściwe” (Kronika o Piotrze Właście, XII w.)
Książę „wrogom karki zginający” (Gall Anonim o Bolesławie Krzywoustym)
„Bolesławie, Bolesławie, ty przesławny książę panie, ziemi swojej umiesz bronić wprost niezmordowanie”
(fragment pieśni rycerstwa z okresu panowania Bolesława Krzywoustego, spisanej przez Galla Anonima)
„Bolesław, książę wsławiony./ Z daru Boga narodzony,/ Modły świętego Idziego/ Przyczyną narodzin jego./
W jaki sposób się to stało, / Jeśli Bogu tak się zdało, /Możemy wam opowiedzieć,/Skoro chcecie o tym wiedzieć”/
Z Ballady o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego, słowa: Gall Anonim, śpiewała Ewa Demarczyk w krakowskiej Piwnicy pod Baranami
1. Współrządy Zbigniewa (Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze) i Bolesława (Małopolska, Śląsk) po śmierci
Władysława Hermana (1102). Wygnanie Zbigniewa z kraju w 1107 r.
2. Najazd cesarza Henryka V w 1109 r.
- żądania cesarza: Bolesław ma płacić trybut, uznać zwierzchnictwo cesarza, zaprzestać ingerencji w spory
dynastyczne w Czechach oraz pozwolić Zbigniewowi na powrót do kraju i ponownie podzielić się z nim
władzą (relacja Galla Anonima o przyczynach wojny - podr. s. 64)
- oblężenie Głogowa przez wojska Henryka V (relacja Galla Anonima, podr. ,s. 65)
- kwestia domniemanej bitwy na Psim Polu pod Wrocławiem (fakt historyczny czy legenda? - czy
bitwa na Psim Polu jest tylko wymysłem kronikarza Wincentego Kadłubka?)
- unikanie przez Bolesława bitwy z wojskami Henryka V, zastosowanie taktyki wojny podjazdowej(„szarpanej”)
- bilans wojny: Bolesław zachował niezależność od cesarza Henryka V, pozwolił także Zbigniewowi wrócić do kraju
- legenda o herbie Abdank (rodu Awdańców): „legenda o herbie Abdank (Awdaniec, Habdank) głosi, że walczący z Bolesławem
Krzywoustym cesarz Henryk V pokazał posłowi polskiego księcia Janowi z Góry skrzynię pełną skarbów na dowód, że ma za co
prowadzić wojnę. Jan z Góry zdjął wtedy z palca pierścień i wrzucił go do skrzyni, mówiąc: „Idź złoto do złota. My, Polacy, kochamy
się w żelazie i nim będziemy się bronić”. Zaskoczony cesarz miał odpowiedzieć: „Hab. Dank” - dziękuję. Odtąd Jan z Góry nazywał
się Skarbkiem, a jego herb Habdankiem lub Abdankiem”, (B. Krzywousty, Poczet z „Rzeczpospolitej, s, 13)
3. Powrót, uwięzienie, oślepienie i śmierć Zbigniewa (1112 lub 1113 r.). Znaczenie przydomka
„Krzywousty” („Krzywousty” czy „Krzywoprzysięzca?” - Bolesław obiecał Zbigniewowi, że po powrocie
do kraju nic złego go nie spotka, jednak gdy wrócił został uwięziony i oślepiony)
Pokuta Bolesława Krzywoustego po oślepieniu i śmierci Zbigniewa w relacji Galla Anonima
„Widzieliśmy bowiem tak znakomitego męża, tak potężnego księcia (...), jak po raz pierwszy przez dni czterdzieści pościł publicznie, leżąc wytrwale na ziemi w popiele i w włosienicy, wśród strumieni łez i łkań, jak wyrzekł się obcowania i rozmowy z ludźmi, mając ziemię za stół, trawę za ręcznik, czarny chleb za przysmaki, a wodę za nektar. (...) On sam ponadto starał się o to, by co dzień odprawiano mszę za grzechy i za zmarłych, by śpiewano psałterz i z wielkim miłosierdziem niósł pociechę nędzarzom, karmiąc ich i odziewając. A co ważniejsze nad to wszystko (...) z największą pobożnością odbył pielgrzymkę do sw. Idziego i sw. Stefana króla. (...). Co dzień z miejsca noclegu szedł pieszo a niejednokrotnie boso (...) aż skończył godzinki o Najświętszej Pannie” (cyt. za: M. Trąba, L. Bielski, Poczet królów i książąt polskich, s. 89)
4. Bunt wojewody (palatyna) Skarbimira w 1117 r. i jego stłumienie (domniemane przyczyny buntu -
Skarbimir wywodził się zapewne z rodziny Sieciecha, chciał w państwie osiągnąć taką pozycję polityczną jak niegdyś
Sieciech)
5. Sprawa Pomorza w polityce Bolesława Krzywoustego
trwające ok. 20 lat walki o zdobycie Pomorza
zdobycie i rechrystianizacja Pomorza Gdańskiego (1116)
uzależnienie Pomorza Zachodniego od Bolesława Krzywoustego (władca Pomorza Zachodniego
książę Warcisław uznał zwierzchnictwo Bolesława Krzywoustego ok. 1121 - 1122 r.)
rechrystianizacja Pomorza Zachodniego po jego uzależnieniu od Bolesława Krzywoustego (misja św. Ottona z Bambergu - „apostoła Pomorza”)
utworzenie nowych diecezji: biskupstwo kujawskie ze stolicą we Włocławku (ok. 1124), biskupstwo lubuskie ze stolicą w Lubuszu (ok. 1124), biskupstwo pomorskie (ze stolicą w Wolinie od 1140 r. a następnie w Kamieniu Pomorskim - od 1188 r.)
6. Dążenie arcybiskupa magdeburskiego Norberta z Xanten do narzucenia zwierzchnictwa
arcybiskupowi gnieźnieńskiemu.
7. Zjazd w Merseburgu w 1135 r.
- Bolesław Krzywousty złożył hołd lenny cesarzowi Lotarowi III (z tytułu zwierzchnictwa nad Pomorzem
Zachodnim), który potwierdził niezależność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od arcybiskupstwa w
Magdeburgu
8. „Bulla gnieźnieńska” z 1136 r. - potwierdzenie przez papieża Innocentego II niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od arcybiskupstwa
w Magdeburgu oraz bezpośredniej zależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od papieża - potwierdzenie przynależności do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego dotychczasowych jego dóbr i majątków
ziemskich, w tym wsi i osad służebnych (ich nazwy zapisane w języku miejscowej ludności to cenne źródło z
zakresu historii j. polskiego)
- od wystawienia bulli gnieźnieńskiej Kościół w Polsce płacił świętopietrze (tzw. „denara św. Piotra”) -
coroczną opłatę na rzecz papieża
- najprawdopodobniej to właśnie od momentu wystawienia bulli gnieźnieńskiej Polska (Kościół w Polsce)
zaczęła opłacać na rzecz papieża coroczną daninę zwaną „denarem św. Piotra” (świętopietrzem)
9. Gall Anonim i jego kronika
kwestia pochodzenia kronikarza - najprawdopodobniej był mnichem z zakonu benedyktynów, pochodził z Francji, przybył do Polski z Węgier jeszcze za panowania Władysława Hermana (niewykluczone ,że wraz z Mieszkiem - synem Bolesława Smiałego), jego macierzystym klasztorem było prowansalskie opactwo benedyktynów w St. Gilles, przybył do Polski z Węgier, gdzie opactwo St. Gilles założyło swoje filie (hipoteza prof. Mariana Plezi)
czas napisania kroniki - przed 1117 r., czyli jeszcze przez buntem Skarbimira, którego wizerunek w kronice jest pozytywny)
10. Śmierć Bolesława Krzywoustego w 1138 r. jako umowne zakończenie okresu monarchii
wczesnopiastowskiej i początek rozbicia dzielnicowego.
monarchia wczesnopiastowska - Polska od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego (w tym czasie jest monarchią
patrymonialną)
11. Fundacja przez Bolesława Krzywoustego klasztoru benedyktynów na Świętym Krzyżu (w Górach Świętokrzyskich)
12. Bolesław Krzywousty w poczecie Jana Matejki - podr. s. 62
13. Ustawa sukcesyjna (testament) Bolesława Krzywoustego z 1138 r. - podział Polski na dzielnice.
• synowie Bolesława Krzywoustego: Władysław II Wygnaniec, Bolesław Kędzieżawy, Mieszko III
Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy (urodził się po śmierci Bolesława Krzywoustego)
• przyczyny wydania ustawy sukcesyjnej przez Bolesława Krzywoustego: podział na dzielnice
wynikał z patrymonialnego charakteru państwa (konieczności dzielenia kraju między wszystkich synów),
próba niedopuszczenia do walk bratobójczych po śmierci Bolesława Krzywoustego między jego synami,
dążenie do utrzymania jedności państwa (tak podzielić kraj, żeby zarazem utrzymać jego jedność)
• oparcie ustawy sukcesyjnej na ustanowieniu władzy zwierzchniej jednego z książąt nad
pozostałymi (czyli na zasadzie pryncypatu oraz zapewne także na zasadzie senioratu)
• uprawnienia princepsa (seniora): rządy w niepodzielnej dzielnicy pryncypackiej (senioralnej), polityka
zagraniczna, utrzymywania załóg wojskowych w głównych grodach, mianowanie arcybiskupa i
biskupów, zwierzchnictwo nad książętami - juniorami oraz nad Pomorzem.
• podział na dzielnice (mapa w podr., s. 63):
- dzielnica senioralna (pryncypacka): z. krakowska, z. sandomierska, z. łęczycko - sieradzka,
być może także wschodnia część Wielkopolski z Gnieznem (?) oraz Pomorze Gdańskie (?)
- w ramach dzielnicy senioralnej wydzielono dla Salomei (wdowy po B. Krzywoustym) dożywotnio ziemię
łęczycką (jako tzw. oprawę wdowią)
- dzielnice dziedziczne (najnowsza historiografia czasem kwestionuje istnienie dzielnic dziedzicznych):
Śląsk (Władysław II Wygnaniec), Mazowsze z Kujawami (Bolesław Kędzieżawy),Wielkopolska
(Mieszko III Stary), wydzielenie w 1146 r. z dzielnicy senioralnej ziemi sandomierskiej dla Henryka
zw. Sandomierskim (czy z. sandomierska stała się w 1146 r. dzielnicą dziedziczną Henryka?)
▪ testament (ustawa sukcesyjna) Bolesława Krzywoustego w świetle relacji Wincentego Kadłubka ( podr., s.65)
• kwestie dyskusyjne w związku z ustawa sukcesyjną, np.:
- czy ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego była oparta na zasadzie senioratu (opinia
większości historyków), czy też na zasadzie primogenitury? (pogląd Michała Bobrzyńskiego)
- czy Bolesław Krzywousty przewidywał ustanowienie dzielnic dziedzicznych dla książąt - juniorów?
- czy Bolesław Krzywousty uwzględnił w ustawie sukcesyjnej dwóch najmłodszych synów -
Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego? (czy mieli otrzymać ziemię łęczycką razem z
matką Salomeą?)
- jakie ziemie na mocy ustawy sukcesyjnej weszły w skład dzielnicy senioralnej (pryncypackiej)?
▪ czy tylko ziemie krakowska, sandomierska i łęczycko- sieradzka?, czy także wschodnia część
Wielkopolski z Gnieznem oraz Pomorze Gdańskie?
▪ np. czy wschodnia Wielkopolska z Gnieznem miała być częścią dzielnicy senioralnej, czy też
należeć do dzielnicy dziedzicznej Mieszka III Starego wraz z pozostałą częścią Wielkopolski?
▪ rozbieżności w najnowszych opracowaniach na temat dzielnicy senioralnej, zob. podr. ,s. 64,
porównaj mapę w podr. „Nowej Ery” (s. 63) z mapami w podr. S. Szczura (s.130) i w syntezie Jerzego
Wyrozumskiego (s. 141)
Słownik pojęć.
pryncypat - władza zwierzchnia danego księcia nad pozostałymi
seniorat - władza zwierzchnia najstarszego przedstawiciela rodu (Piastów) nad pozostałymi;
- zasada dziedziczenia, według której władza zwierzchnia należała do najstarszego
przedstawiciela rodu (Piastów)
princeps - książę zwierzchni, któremu podporządkowani byli pozostali książęta
senior - książę najstarszy w rodzie, któremu byli podporządkowani pozostali książęta (czyli juniorzy)
primogenitura - zasada dziedziczenia, według której władza zwierzchnia przechodziła na najstarszego syna princepsa
Uwaga! Znaczenie pojęć „princeps” i „senior” tej notatce pojawia się w odniesieniu do historii Polski doby rozbicia
dzielnicowego, natomiast w związku z kształtowaniem się systemu feudalnego w średniowiecznej Europie, zwraca się
uwagę na inny aspekt pojęcia „senior”. (zob. temat: Kształtowanie się społeczeństwa feudalnego).
14. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego z 1138 r. (podział Polski na dzielnice) na tle innych
państw - podziały dzielnicowe na Rusi Kijowskiej (na mocy ustawy sukcesyjnej Jarosława Mądrego z 1054 r.
ustanawiającej seniorat) i w Czechach (na mocy ustawy sukcesyjnej Brzetysława z 1055 r.)
1