Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

Pierwsze panowanie Mieszka II (1025-1031)

Bolesław Chrobry pozostawił po sobie trzech synów: Bezpryma z małżeństwa z nieznaną z imienia księżniczką węgierską oraz Mieszka i Ottona z małżeństwa z Emnildą, córką księcia zachodniopomorskiego Dobromira. Władzę po ojcu objął jednak nie najstarszy Bezprym, lecz Mieszko. Prawdopodobnie Chrobry przeznaczył Bezpryma do stanu duchownego, natomiast Mieszka do roli władcy, o czym świadczyłoby chociażby jego bardzo staranne wykształcenie (znał łacinę i grekę) oraz powierzenie mu dowodzenia wojskiem w wojnie z Niemcami.

Mieszko II od razu po objęciu władzy koronował się, potwierdzając pozycję państwa osiągniętą za panowania Chrobrego. Dawało mu to także niekwestionowaną władzę zwierzchnią nad braćmi.

Mieszko II atakuje Saksonię

Gdy w r. 1027 nowy król Niemiec Konrad II udał się do Italii w celu koronowania się na cesarza, z Mieszkiem II nawiązała kontakty opozycja niemiecka, dążąca do wciągnięcia go do walki ze swoim władcą. Ulegając jej namowom, w styczniu 1028 r. Mieszko II zaatakował Saksonię, dochodząc aż do rzeki Sali. Oddziały polskie złupiły ten kraj oraz uprowadziły wielu jeńców. Jako polscy sojusznicy uczestniczyli w tej wyprawie Wieleci.

Cesarz Konrad II przeprowadził rok później atak odwetowy na Łużyce, zezwolił także swojemu czeskiemu sojusznikowi księciu Udalrykowi na przeprowadzenie najazdu na Morawy. W wyniku tego najazdu Morawy wróciły do państwa czeskiego.

Najazd Konrada II i Jarosława Mądrego na Polskę

W r. 1031 wojska Konrada II wtargnęły do Milska i Łużyc, ostatecznie odrywając te ziemie od Polski. W tym samym czasie od wschodu uderzył Jarosław Mądry, podbijając Grody Czerwieńskie. Jednocześnie król Węgier Stefan I zajął znajdującą się jeszcze w polskich rękach Słowację. Polska utraciła więc w krótkim czasie zdobycze terytorialne Bolesława Chrobrego.

Spisek przeciwko Mieszkowi II

Te straty spowodowały załamanie prestiżu Mieszka II jako władcy. Sytuację postanowił wykorzystać Bezprym, który wraz z młodszym bratem Ottonem przebywał prawdopodobnie na wygnaniu. Obce źródła podają, że Bezprym znalazł schronienie na Rusi, a Otto w Niemczech. Jest prawdopodobne, że to właśnie dwaj bracia skłonili Konrada II i Jarosława Mądrego do zaatakowania Polski. Na dworze w Poznaniu zawiązał się spisek przeciwko Mieszkowi II. Władca w obawie o swoje życie uciekł do Czech, gdzie z rozkazu księcia Udalryka został wykastrowany. Była to zemsta za oślepienie przez Bolesława Chrobrego czeskiego księcia Bolesława III Rudego.

Rządy Bezpryma (1031-1032)

Rozpoczynając panowanie Bezprym podjął decyzję o odesłaniu cesarzowi Konradowi II polskich insygniów królewskich. W ten sposób chciał pokazać, że uważa się za poddanego cesarza i nie będzie dążył do suwerennej władzy. Insygnia zawiozła królowa Rycheza, która opuściła Polskę wraz z piętnastoletnim synem Kazimierzem.

Panowanie Bezpryma przebiegło pod znakiem prześladowań zwolenników Mieszka II. Wielu możnowładców uciekło wówczas z Poznania, chroniąc się między innymi na Mazowszu. W r. 1032 Bezpryma zamordowano. W Annales Hildesheimenses (rocznikach powstałych w Hildesheim niedaleko Hanoweru w Dolnej Saksonii) znalazł się zapis, iż polski książę został zgładzony przez swoich, najprawdopodobniej przez zwolenników Mieszka II.

Drugie panowanie Mieszka II (1032-1034) i rozpad państwa

Podział Polski na trzy części

Po śmierci Bezpryma Mieszko II został zwolniony przez księcia Udalryka z czeskiej niewoli i powrócił do Poznania. Na spotkaniu z cesarzem Konradem II w Merseburgu zrzekł się korony polskiej i zgodził się na podział państwa polskiego na trzy części. W wyniku tego podziału Mieszko otrzymał prawdopodobnie ziemię krakowską i Mazowsze, Otto dostał Śląsk, a Wielkopolska przypadła Dytrykowi, synowi jednego z przyrodnich braci Bolesława Chrobrego - Mieszka bądź Lamberta. Ten podział nie utrzymał się jednak długo: w r. 1033 zmarł Otto, a Dytryk został wypędzony przez Mieszka II, który objął władzę nad całym państwem. Jednak już w r. 1034 zmarł nagle, być może w wyniku otrucia.

Śmierć Mieszka II i bunt możnych

Panowanie objął wówczas jako jedyny spadkobierca Kazimierz, syn Mieszka II. Utrzymał się u władzy tylko trzy lata, bowiem w roku 1037 państwo polskie rozpadło się w rezultacie buntu możnych. Przypuszcza się, że zbuntowali się zarządcy poszczególnych prowincji, by podzielić państwo między siebie. Nie zachowały się w źródłach pisanych żadne informacje o tych samozwańczych władcach z wyjątkiem jednego - Masława (lub Miecława), byłego cześnika Mieszka II, który podporządkował sobie Mazowsze i utrzymał się na nim aż do r. 1047.

Reakcja pogańska

Kazimierz musiał opuścić Polskę i znalazł schronienie najpierw na Węgrzech na dworze Stefana I, a potem w Niemczech na dworze cesarskim. Jego wyjazd stworzył warunki dla wybuchu tak zwanej reakcji pogańskiej, czyli powstania ludowego wymierzonego przeciwko Kościołowi i możnym. Objęło ono swym zasięgiem dawne państwo gnieźnieńskie, czyli obszar, który był bezpośrednio zarządzany przez Kazimierza i po jego wyjeździe pozostał bez struktur władzy. Podczas tego powstania zniszczono obiekty kultu chrześcijańskiego w Gnieźnie, Poznaniu, Gieczu i innych grodach dzisiejszej Wielkopolski. Bunt pogański dowiódł, że chrześcijaństwo nie było jeszcze zakorzenione wśród ludu, który nadal czuł przywiązanie do dawnych bóstw. Powstanie to mogło być także reakcją na wzrastające od czasów Chrobrego obciążenia ludności wiejskiej.

Najazd Brzetysława

W r. 1039 (niektóre źródła podają r. 1038) na Polskę najechał czeski książę Brzetysław. Spustoszył Wielkopolskę, a przede wszystkim Gniezno i Poznań. Spalona została katedra gnieźnieńska, z której Czesi wywieźli do Pragi relikwie św. Wojciecha. W drodze powrotnej Brzetysław przyłączył do państwa czeskiego Śląsk.

2

---