LITERATURA STAROPOLSKA
Konwencje sielankopisarskie w „Sielankach” Szymona Szymonowica i „Roksolankach” Szymona Zimorowica. Wyróżniki gatunkowe sielanki wobec tradycji literackiej (greckiej, rzymskiej i humanistycznej). Zarys obserwacji rzeczywistości. Kompozycja pieśniowa i związki z popularną liryką miłosną cyklu Zimorowica.
Szymon Zimorowic
Szymon Zimorowic kiedy zmarł liczył dwadzieścia lub dwadzieścia jeden lat. Miał brata Józefa Bartłomieja, na którego ślub przybył z tomikiem wierszy Pt.: „Roksolanki, to jest Ruskie panny”.
„Roksolanki” to zbiór pieśni tworzących jako całość budowę kunsztowną. O kolejności układu nie decydują ani zbieżności tematyczne, ani chronologia tekstów, lecz złożone założenie kompozycyjne: jest to turniej poetycki, w którym przedstawione zostały liryczne zwierzenia 69 bohaterów. Okazałość pomysłów objawia się i w liczbie przedstawionych monologów, w ich rozmaitości, w zróżnicowaniu strofiki, a także w oprawie widowiskowej. Bohaterowie gry, podzieleni na dwa chóry panien i jedne chór młodzieńców, występują z muzyką i tańcami. Turniej jest równocześnie obrzędowym widowiskiem „wprowadzonym” na weselu brata. W cyklu jest wyraźne nawiązanie do słowiańskiej obrzędowości weselnej, co znalazło swój wyraz i w stylistyce, i w budowie cyklu turniejowego. Najsilniej ten kierunek skojarzeniowy określa wprowadzona na początku postać Dziewosłęba, którego dłuższy monolog jest parafrazą podniosłego tonu oracji weselnej.
„Roksolanki” z szerokiego repertuaru rozkoszy świata- jaki widział Morsztyn- wydobywają jedną: rozkosz miłości. Logika cyklu prowadzi przez różne przypadki jedności szczęścia i cierpienia, by w ostatniej pieśni przypomnieć, że świat miłości to świat nadziei. Ostatnia pieśń tworzy dramatyczną perspektywę spojrzenia wstecz: wstępna przemowa Dziewosłęba jest zapowiedzią rozkoszy, kreuje postawę oczekiwania, ostatnia pieśń mówi o życiu jako o nie spełnionej nadziei.
Zimorowic próbuje tworzyć budowę świata rozkoszy w wersji lirycznej, opartą nie na obserwacji zewnętrznej, lecz na analizie przeżyć.
Miłość nie jest wartością zewnętrznych kształtów natury, lecz mową wyobraźni, irracjonalną magią, tajemniczą siłą. Logika działania tej tajemniczej władzy nie jest zrozumiała ani poznawalna, nie można więc na zasadzie racjonalnego rozumowania opisywać dziejów miłości dwojga kochanków. Miłość to kontemplacja urody ciała, lecz nie oznacza to, że podmiot liryczny przeżywa wartość określonego portretu ciała, poeta rezygnuje z odtwarzania. Przedmiot miłości to kreacja wyobraźni kochanka, to wyraz jego postulatów, nadziei, zjawa marzeń. Bohaterowie „Roksolanek” są odizolowani od realnego obrazu grup społecznych, wśród których żył poeta: nie mają żadnej przynależności społecznej, nie wnoszą określonej kulturowej obyczajowości. Nawet imiona bohaterów to czysty kreacjonizm onomastyczny, nawiązujący tylko do wzoru imion starożytnych, włoskich, ruskich. W świecie tworzonej fikcji świat rzeczywisty jest inspiracją, może ulec poetyckiej nobilitacji, wyobraźnia żywi się autentycznością, obok kochanek stworzonych przez marzenie- Koronelli, Cyceryny- pojawia się Halina, obok wyimaginowanych przestrzeni przeżycia miłosnego- przestrzeń rzeczywista: dziewczyna spotkana we Lwowie, lecz także i miłość do kochanki spotkanej we śnie.
Ambitne intencje wyobraźni napotkały opór środków wyrazu. Nie wystarczyło tu niezwykłe rozwinięcie epitetu w „Roksolankach”. Poeta zmuszony był sięgać do języka symboli, przede wszystkim starożytnych, którymi w nadmiarze sycił swój cykl, z którymi zmaga się, dążąc do ich przystosowania. Symbolem poezji starożytnej (Wenus, Kupido, strzała z łuku) towarzyszą powszechne symbole poetyckie bliskie folklorowi, wzięte z natury (para ptaków, wianeczek różany, wianek rozmarynowy), symbole rozwinięte przez dworską poezję średniowiecza (pan i sługa), symbole języka religii (ołtarz, światłość i ciemność) czy nieznanego pochodzenia symbol magii oczu ludzkich.
W „Roksolankach” z całą wyrazistością zarysowała się koncepcja miłości jako cierpienia, jako przyzwolenia umysłu na irracjonalną konieczność, jako jedynego wyboru. Nieuniknionym atrybutem szczęścia jest cierpienie.
Przeciwieństwa (miłość i śmierć, gorycz i słodycz) oznaczają autentyczny obraz świata, dialektykę warunków życia i pogoni za szczęściem.
Szymon Szymonowic
Sielanka jest to utwór tematycznie związany z wsią, często też dotyczy miłości. Gatunek ten wywodzi się z antyku. W starożytnej Grecji sielanki pisał Teokryt a w Rzymie Wergiliusz i już wtedy ukształtowały się dwie odmiany sielanki: sielanka konwencjonalna, taka w której obraz wsi jest wyidealizowany, wychwala wyłącznie uroki życia wiejskiego, jest wykorzystany topos arkadyjski oraz sielanka realistyczna, taka która odzwierciedla fakty z życia człowieka na wsi, często mówi o ciężkiej pracy chłopa. Takie właśnie sielanki pisał Szymon Szymonowic.
Widoczne jest w nich wyraźne nawiązanie do bogatej antycznej tradycji i renesansowej poezji pastoralnej szczególnie zaś rzymskiego epika Wergiliusza ale także włoskiego poety I. Sannazzara oraz greckiego poety Teokryta. Dla Szymonowica idylle Teokryta służą jako doskonały wzór dla tworzenia polskiej wersji tego gatunku literackiego.
Sielanki opisują przede wszystkim sielski obraz wiejski, w którym występują dobrzy pasterze, jako bohaterowie licznych interesujących i zaskakujących zdarzeń. Przywołują one piękno otaczającej przyrody pełnej szczęścia oraz niczym niezakłóconej wolności. To miejsce tak piękne i niezwykłe jak mityczna Arkadia sławiona przez Wergilusza, to miejsce to utracony raj ludzkości. Człowiek zajmuje niezwykłe miejsce w twórczości Szymonowica, jest on bowiem najdoskonalszym boskim stworzeniem, najlepszym dla niego jest obcowanie z natura która obdarza człowieka wolnością i bezczynną radością a także pracą, która jest sensem ludzkiego istnienia. Praca na roli daje spełnienie i poczucie bezpieczeństwa, a nie tak jak cywilizacja, która niesie ze sobą strach i poczucie zagrożenia. Ten niesamowity i sielski świat koresponduje w swej istocie z obrazem "wsi spokojnej" Jana Kochanowskiego, z pochwałą pracy Wergiliusza opisanej w Georgikach.
Ów opisany przez autora świat pełen jest regionalnych zwyczajów charakterystycznych dla Polski. I tak niezwykły i plastyczny obrazek weselnych obrzędów opisany jest w Kołaczach, tajemne obrzędy i ludowa magię przywołuje Szymonowic w Czarach a realistyczna pracę rolników - żniwiarzy w Żeńcach. Szczególnie w tych ostatnich akcentuje on wielka niesprawiedliwość społeczną wynikającą z istnienia wadliwego porządku społecznego. Przeciwstawia mu (społecznemu porządkowi) ład i harmonię, która istnieje w przyrodzie, której ład w efekcie zwycięża. Poprzez odmalowywanie piękna przyrody dąży Szymonowic do przekonania czytelnika o wartości jakimi są wszelkie prawa moralne oparte na prawach natury. Autor piętnuje szczególnie w Żeńcach wszelka społeczną niesprawiedliwość i wyzysk.
Szymonowic jest wspaniałym malarzem i w niezwykły sposób potrafi oddać koloryt opisywanych miejsc. Czyni to za sprawą języka którym posługuje się w doskonały sposób. Język jest rozbudowany, pełen ornamentyki słownej, jasny i prosty ale jednocześnie w niezwykły sposób potrafi Szymonowic z wielka łatwością i adekwatnością posługiwać się słowami wspaniale oddając osobliwości poezji pogranicza epok renesansu i baroku. Szymon Szymonowic jako pierwszy stworzył polską sielankę jako poezję arkadyjską i autotematyczną to znaczy taką ,która zajmuje się poezją, pieśnią i potrzebą śpiewania. Sielanka Szymonowica posługuje się dialogiem i wtedy zwana jest eklogą.
Sielanka- to utwór poetycki który przedstawia życie pasterz ,ale także rolników, czasem myśliwych, bywa że i rybaków na tle pięknej i przyjaznej człowiekowi przyrody. Zazwyczaj opisywanymi problemami są miłosne zawirowania opisywanych bohaterów oraz łagodne problemy dostarczane przez codzienność.
LITERATURA STAROPOLSKA
Różnorodność postaw pisarskich w literaturze mieszczańsko- plebejskiej. Złożoność struktury „Flisu” Sebastiana Fabiana Klonowica. Opozycyjny nurt poezji rybałtowsko- sowiźrzalskiej, jej społeczny rodowód i postawa negacji wobec rzeczywistości, tendencje parodystyczne oraz akcenty krytyki społecznej.
Postawy pisarskie:
Adam Władysławiusz- żył na przełomie XVI i XVII wieku. Wśród kilkunastu okolicznościowych, satyrycznych, panegirycznych utworów znalazły się m.in. dwa obszerne zbiorki wierszy: „Krotofile ucieszne i żarty rozmaite” i „Przygody i sprawy trafne ludzi stanu wszelakiego”. Podtrzymywał on tradycje pisarstwa renesansowego. Dla niego, jak dla wielu mieszczan, renesans jest epoką wzoru swobód społecznych i literackich. Broni on otwartej postawy w rozważaniach o człowieku, trzyma się na uboczu nowych teorii, ostrożnie wyraża swoją nieufność wobec nowych kierunków, mylących istotę z przypadłościami. Mieszczański poeta przyjmuje, że człowiekiem rządzi przeznaczenie, ale rozumie to jako zbiór przypadków, zmienności szczęścia w życiu, nie potrafi w gromadzonych obserwacjach dopatrzyć się jakiegoś porządku filozoficznego.
Walenty Roździeński- skupiony jest na jednym temacie, określonym w tytule, pisze o górnictwie i hutnictwie. Za szczegółowością opowiadania kryje się przejęcie tematem.
Jan Jurkowski- reprezentuje jeszcze inny wariant literatury mieszczańskiej. Czteroletnia twórczość rozpoczyna się okolicznościowymi panegirykami, kończy utworami satyrycznymi. Niektóre z panegiryków posiadają konstrukcję nowelistyczną. W panegirykach Jurkowski daleki jest od jednostajności i rzemieślniczej maniery, poszukuje nowych środków wyrazu. W początkach XVII wieku utwór okolicznościowy staje się bliższy obyczajowości niż literaturze. Panegiryk jest ozdobą wydarzenia obrzędowego, musi przyjąć klimat podniosłości obrzędu i uświetnić go. Autor łączy np. w jednym koncepcie dawną alegorię matki i dodaje nową alegorię ojca. Za rozmaitością stylu kryje się złożoność postawy twórczej poety poszukującego własnej syntezy na pograniczach współczesnych nurtów literackich. Jurkowski wierzył w szansę regalistycznego programu jezuitów, budował na nim własną, humanistyczną perspektywę uwolnienia człowieka jako obrazu Boga, a w konsekwencji zwycięstwa dobrej ojczyzny nad złą ojczyzną
Jan z Kijan- jest autorem śmiałego pomysłu stworzenia polskiej syntetycznej postaci plebejskiego bohatera. Autor w swoich utworach bardziej zaintrygowany jest doświadczeniami własnej biografii niż konstrukcją bohatera literackiego. Cykl nie posiada jednolitej postaci narratora. W pierwszych kilkunastu utworach istnieje jedność fikcji literackiej. Ta szkicowość kompozycji cyklu rozbitego na małe formy poetyckie bardziej sprzyja przekazaniu rozmaitości refleksji autora niż konstrukcji plastycznej i wyrazistej postaci bohatera.
LITERATURA STAROPOLSKA
Zagadnienie oryginalności prozy pamiętnikarskiej. Postać autora- narratora- bohatera w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska. Podstawowe składniki narracji i ich walory literackie.
Pamiętnik jako gatunek
Pamiętnik jest prozatorską relacją o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. W przeciwieństwie do dziennika opowiada o wydarzeniach z pewnego dystansu czasowego, w związku z czym kształtuje się dwupłaszczyznowość narracji: narrator pamiętnika opowiadać może nie tylko o tym, jak zdarzenia przebiegały, może również ujawniać swoje do nich stanowisko w momencie pisania. Zdarzenia relacjonowane są zazwyczaj w narracji pierwszoosobowej i układzie chronologicznym, nie stanowi to jednak bezwyjątkowej reguły (tak, jak i forma prozatorska - bywają bowiem również pamiętniki poetyckie). Od autobiografii pamiętnik różni się tym, że nie koncentruje się przede wszystkim na analizie intymnego świata autora, lecz głównie stanowi relację o wydarzeniach zewnętrznych.
Jan Chryzostom Pasek to jeden z największych polskich twórców-sarmatów, autor najbardziej interesującego pamiętnika doby staropolskiej. Bujny temperament i awanturnicze usposobienie wpłynęły znacząco na burzliwe koleje życia pisarza. Gwałtowny, a nawet okrutny, ustawicznie pojedynkujący się i procesujący szlachcic potrafił jednak być towarzyski i bawić słuchaczy opowieściami o swoich wojennych przygodach. Wykazywał się wówczas niezrównanym talentem gawędziarskim i wybornym dowcipem. Cechy te stały się największym atutem spisywanych przez niego pod koniec życia pamiętników. Pasek przedstawia swoje wspomnienia niezwykle barwnie, z olbrzymią werwą i humorem, ukazując je na tle wypadków historycznych, w których brał udział. Dzięki temu Pamiętniki są nie tylko bogatą i wciągającą biografią szlachcica, lecz stanowią także w dużej mierze wiarygodny obraz ówczesnej Polski.
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska mają formę gawędy. Przypominają wypowiedź ustną, przeznaczoną dla określonego grona słuchaczy. Świadczy o tym nieskrępowana regułami kompozycji narracja i jej poszczególne wątki, obfitość dygresji, bogactwo anegdot i przysłów. Także zastosowane licznie słownictwo potoczne, luźno połączone ze sobą struktury składniowe, właściwy temu gatunkowi żart i humor. Dzieło Paska niesie ze sobą także szczególnie charakterystyczne dla gawędy wyolbrzymianie wyczynów i zasług bohatera i narratora w jednej osobie.
Pisarz idealizuje i koloryzuje elementy swojej opowieści. W wielu miejscach swobodnie grupuje i łączy zdarzenia, plastycznie kształtując ich bieg. Żywioł gawędy jest tak u Paska ekspansywny, iż narzuca się nieodparte wrażenie, że tekst Pamiętników musiał powstać w wyniku spisania po latach historii wielokrotnie przez niego opowiadanych.
U Paska możemy zaobserwować jednak dwoistość właściwą pamiętnikarstwu staropolskiemu, współistnienie dwóch warstw: dokumentarnej i literackiej, które ma znaczące konsekwencje dla stylu narracji i decyduje o jej rozwarstwieniu.
Owo rozwarstwienie dostrzec można z łatwością, porównując fragmenty opartych na faktach relacji sąsiadujących z prezentacją własnej osoby autora. Mamy więc w Pamiętnikach swoista dychotomię: styl retoryczny - styl potoczny. Ten drugi zdecydowanie ożywia opowieść, nadaje jej barwności, potoczystości. Pasek potrafi pisać żywo, dobierać celne i dobitne słowa. W razie potrzeby stosuje zdania krótkie, nawet bez czasowników, niekiedy zaś dla ożywienia opowiadania posługuje się praesens historicum. Często dla krótkiego przedstawienia jakiejś kwestii sięga do przysłowia lub utartego powiedzenia. Najlepsze epizody fabularne nasycone są anegdotami i przysłowiami, wiele z nich ma zabarwienie humorystyczne lub ironiczne. Wartością literacką wyróżniają się zwłaszcza opisy batalistyczne.
Swoiste zróżnicowanie cechuje przedstawianie kolejnych faz życia bohatera. W sposób bardziej żywy ujęte zostały wydarzenia wcześniejsze, kiedy mowa o Pasku młodym. Przeważa wtedy gawęda żołnierska, pełna fantazji i dosadnego, rubasznego humoru. Zarówno dynamizm, jak i humor stopniowo zanikają - bohater traci wcześniejszy wigor, zmienia się też styl narracji. W końcowych partiach dzieła, kiedy Pasek opisuje lata wiejskiej egzystencji, zastępuje początkową gawędę syntetycznym zapisem, do tego stopnia zwięzłym, że czasami ogarniającym kilkuzdaniową notatką cały rok. Być może te wydarzenia wydawały się pisarzowi mniej atrakcyjne niż jego burzliwe przygody wojenne i dlatego właśnie potraktował je tak skrótowo. Zresztą takie podejście do opisywanych zdarzeń właściwe jest całemu utworowi - szczegółowo omawia te epizody, które mogą zająć słuchacza (np. duży objętościowo rozdział o wyprawie do Danii), stara się unikać monotonii, przeskakuje z tematu na temat, selekcjonuje materiał, grupuje fakty, niekiedy nawet naruszając chronologię zdarzeń.
Charakterystyczna jest ponadto obecność łaciny w poszczególnych odmianach stylistycznych opowieści. Kiedy Pasek posługuje się stylem retorycznym wtręty łacińskie pojawiają się nieustannie, w języku potocznym - zdecydowanie rzadziej. Latynizmy typu: akcyje, frakcyje, ordynanse (`rozkazy') występują najczęściej, jeśli chodzi o zapożyczenia z języków obcych. Zresztą łacina zgadnie z normą panującą w Baroku odcisnęła swoje piętno na języku polskim, nie tylko na leksyce, ale i frazeologii. Liczne są także wpływy innych języków: włoskiego (np. kamera `pokój', gonduła `łódź') oraz coraz liczniej przenikające wówczas do języka polskiego zapożyczenia francuskie, jak: deboszować, szarża, pawilon `zasłona nad łóżkiem', metr `nauczyciel'.