Niezawisłość sędziowska
Zasady odrębności sądownictwa i niezawisłości sędziowskiej można w Polsce odnieść do sądów:
Zakres podmiotowy - niezawisły sędzia jest to sędzia zawodowy, funkcjonariusz sądu, który korzysta z niezawisłości wynikającej z przepisów. Korzystają z niezawisłości również ławnicy w czasie trwania postępowania - mają być wolni od nacisków i sugestii. Z niezawisłości korzystają również te osoby, które są asesorami i mają przyznane prawo votum, czyli prawo orzekania,
Zakres przedmiotowy - niezawiśli sędziowie podlegają tylko ustawie:
Sędziowie podlegają aktom prawnym, które nazywane są ustawami,
Ustawy nie mogą być sprzeczne z innymi aktami.
Pole manewru sądu w zakresie rozstrzygnięcia w niektórych sprawach wiąże się z modelami sądowego stosowania prawa:
Teoria związanej decyzji sądowej
Jest to teoria nierealistyczna. Ten model ma ponad 200 lat. Został opracowany przez, Monteskiusza, który był związany z koncepcjami liberalno - burżuazyjnymi. Według niego z zasady trójpodziału władzy wynika, że sędziowie nie mają żadnych uprawnień oprócz ustalenia, co jest zgodne z prawem. Ta koncepcja utrwala granicę miedzy poszczególnymi władzami, ale jest nierzeczywista, bo zakłada, że system prawa jest zupełny, nie ma luk, jest niesprzeczny
Teoria swobodnej decyzji sądowej
Według tej teorii sędzia ma rolę twórczą. Jest to teoria kwestionująca teorię związanej decyzji sądowej.
Nurt umiarkowany - istnieje prawo ustawowe i prawo sędziowskie (bliższe obywatelowi, gdyż dla niego miarodajne są wyroki sądowe).
Nurt skrajny - istnieje tylko prawo sędziowskie. Sędzia może dokonać nawet wykładni contra lege.
Jest to także teoria nierealistyczna.
Teoria praworządnej decyzji sędziowskiej
Decyzja sądowa powinna rządzić się obowiązującym prawem.
Wykładnia operatywna (niesamoistna) - interpretacja dokonywana jest zawsze przy stosowaniu przepisu. Sędzia chcąc zastosować przepis musi go zrozumieć, zinterpretować. My sami sięgając na własny użytek do przepisów np. przy wypełnianiu PIT dokonujemy interpretacji operatywnej.
Interpretacja samoistna - interpretacja dla samej interpretacji, dla kogoś innego, nie dla organu interpretującego. Jest to de facto wkroczenie w niezawisłość sędziego.
Ograniczenia niezawisłości sądowej
Sędziowie są niezawiśli, podlegają tylko ustawom. Niezawisłość nie oznacza jednak dowolności. Dowolność oznaczałaby niestabilność prawa i brak równości wobec prawa.
Sędzia jest związany
Regułami logicznego myślenia - sędzia musi wykazać w uzasadnieniu tok swojego rozumowania i jeśli nastąpi tam jakaś nielogiczność to jest to podstawa do zaskarżenia wyroku.
Brzmieniem ustaw
Ogólnie przyjętymi zasadami wykładni prawa - regułami interpretacyjnymi
Niektórymi orzeczeniami innych sądów (sąd karny jest związany orzeczeniem o charakterze konstytutywnym sądu cywilnego)
Wykładniami powszechnie wiążącymi - nie są dokonywane przez sądy
Wykładnia autentyczna - wykładnia dokonana przez samego ustawodawcę. Ustawodawca często wyjaśnia pojęcia zawarte w akcie prawnym.
Wykładnia legalna - wykładnia dokonana przez podmiot upoważniony do dokonywania wykładni. W Polsce do 1997 wykładni legalnej dokonywał Trybunał Konstytucyjny.
Wykładniami sądowymi - jest to wykładnia dokonywana przez same sądy - jest to wykładnia dokonywana przez jeden sąd dla drugiego sądu np. wytyczne Sądu Najwyższego do 1989r.
Sąd odwoławczy w motywach wyroku uchylającego orzeczenie i przekazującego sprawę do ponownego rozpatrzenia wskaże wykładnię przepisów
Pytania prawne konkretne - zadawane Sądowi Najwyższemu przez sądy odwoławcze (II lub III instancji) - sąd zawiesza postępowanie, formułuje pytanie prawne i jest związany w tej konkretnej sprawie uzyskaną odpowiedzią
Pytania abstrakcyjne - mogą je zadawać:
Pierwszy prezes Sądu Najwyższego
Prokurator Generalny Rzeczpospolitej
Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Ubezpieczonych
Pierwsze trzy podmioty mają informacje o rozbieżności w orzekaniu i oceniają to jako niebezpieczne dla równości wobec prawa i widzą potrzebę ujednolicenia orzecznictwa. Odpowiedź Sądu Najwyższego zapada w składzie:
7 sędziów SN
Izby
2 izby połączone - np. Izba karna łączy się z Izbą wojskową
Pełny skład SN - 4 izby
Uchwał a trzech największych składów orzekających (Izby, 2 Izb, pełnego składu) jest zasadą prawną Sądu Najwyższego. Żaden skład sądzący Sądu Najwyższego nie może odstąpić od tej zasady.
Gdy zasada prawna Sądu Najwyższego traci na aktualności Sąd Najwyższy w składzie co najmniej tak szerokim jak w momencie powstawania zasady prawnej może uchylić jej obowiązywanie.
Uchwała składu 7 sędziów nie ma mocy zasady prawnej. Ale wpływa ona na uczestnictwo z mocy autorytetu. Skład 7 sędziów może jednak mocą odrębnej uchwały nadać rozstrzygnięciu moc zasady prawnej.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej
Ustawowe/ prawne:
O charakterze procesowym - wynikają z procedury sędziowskiej,
O charakterze ustrojowym - zależy od ,,ustrojowego” ulokowania sędziów.
Faktyczne - katalog nie jest prosty do sformułowania; 2 znaczące okoliczności:
Materialna niezależność sędziego od wszelkich form przekupstwa pozwala mu zająć się swoja pracą, ponieważ sędzia jest sędzią zawsze,
Sędzia musi mieć zespół określonych właściwości psychofizycznych - jest to wymóg trudny do zrealizowania. Wśród tych cech powinny się znaleźć m.in.:
Odwaga podejmowania decyzji,
Sumienie i wiedza, jako podstawa do wydawania wyroków,
Opanowanie,
świadomość odpowiedzialności moralnej za wydany wyrok,
Skrupulatność w urzędowaniu.
Gwarancje te spełniają dwa zadania
Zabezpieczenie sędziego przed presją, różnymi formami nacisku, lub represjonowaniem w związku z formułowanymi przez niego rozstrzygnięciami
Zapobieganie sytuacjom, w których sędzia byłby narażony na pokusę stronniczego sądzenia