Dr Piotr Gryszel
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
Wydział Gospodarki Regionalnej i Turystyki w Jeleniej Górze
e-mail: piotr.gryszel@ae.jgora.pl
Historia turystyki w Polsce i na świecie
Rozwój turystyki na świece
Podróże są nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Człowiek podróżuje o tysięcy lat. Powodami opuszczania domowego ogniska były zazwyczaj: konieczność zdobycia pożywienia, handel, poszukiwanie nowych miejsc do osiedlenia się, wojny i wyprawy krzyżowe, pielgrzymki, udział w igrzyskach, turniejach, nauka. Od czasu kiedy człowiek zaczął podróżować w celach li tylko poznawczych możemy mówić o rozwoju turystyki.
W dziejach światowej turystyki możemy wyróżnić cztery okresy rozwoju turystyki:
Okres antyczny, gdy ludzie podróżowali głównie w basenie Morza Śródziemnego,
Okres uniwersytecki, od średniowiecza do początku XIX wieku, kiedy to głównym motywem podróży było zdobywanie wiedzy w powstających uniwersytetach, rozwój nauki i odkrywanie nowych lądów, pielgrzymki.
Okres industrialny - od początku XIX wieku do II wojny światowej, gdy w wyniku wymyślenia maszyny parowej i rozwoju transportu człowiek miał więcej wolnego czasu, a podróżowanie stało się szybsze i ławiejsze.
Okres globalno - informatyczny - od końca II wojny światowej do teraz. Turystyka stała się zjawiskiem masowym.
Starożytność - okres antyczny
Starożytni Egipcjanie podróżowali do miejsc kultu religijnego oraz w celu zobaczenia piramid. Pierwsze wędrówki o charakterze turystycznym, a nie handlowym datuje się na 4000 rok p.n.e. W państwie Sumerów powstają pierwsze gospody świadczące usługi noclegowe i żywieniowe.
Starożytni Grecy i Rzymianie podróżowali w celach handlowych, wojennych bądź z zamiarem uczestniczenia w igrzyskach (776 r. p.n.e. pierwsze igrzyska olimpijskie) i uroczystościach religijnych (od około 400 r. p.n.e. pielgrzymki Greków do Olimpii). Już w starożytności można zaobserwować początki przemysłu turystycznego, powstanie patronów - opiekujących się przyjezdnymi, sanatoriów, domów wczasowych, map drogowych i voucherów - dokumentów upoważniających do noclegów w zajazdach.
W starożytnym Rzymie powstają gospody (stationes), poczta państwowa (cursus publicus), Państwowe Biuro Podróży (Officium de facere evectionen), rozkazy podróżne (itineraria scripta), „mapy malowane” (itineraria picta)
Średniowiecze - okres uniwersytecki
System feudalny i upadek wielu gospodarstw sprawiły, że w Średniowieczu nastąpił zastój w podróżowaniu. Podróżowali głównie kupcy i pielgrzymi do miejsc kultu religijnego, do "Grobu Świętego" oraz studenci na wyższe uczelnie do Włoch i Rzymu. Szczególnie popularne były uniwersytety w Padwie (zał. w 1119 r.) i Bolonii (zał. w 1222 r.).
629-645 podróże Hsüan-Tsanga po Azji Centralnej opisane w Pamiętnikch z zachodnich krain.
VIII w. Osadniczo - odkrywcze wyprawy Wikingów
VII-VIII wiek - pielgrzymki do Rzymu, Santiago de Compostela i Ziemi Świętej
1271 - wyprawa Marco Polo do Chin
1336 - wyprawa Francesco Petrarki w Alpy Prowansalskie na Mont Ventoux (1909 m)
1356 - pierwszy cech hotelarzy w Wenecji
1457 - pierwsze wzmianki o grze w golfa
Wielkie Odkrycia Geograficzne
Wiek XIV i XV to okres wielkich wypraw i wielkich dokonań. Od odkrycie Ameryki do opłynięcia globu przez Magellana. Dzięki tej wyprawie dowiedziono, że ziemia jest okrągła.
1492 - wyprawa Krzysztofa Kolumba i odkrycie Ameryki
1497-1499 - podróż Vasco da Gama do Indii - opływa Afrykę
1499 - 1500 - wyprawy Amerigo Vespucciego do Ameryki
1519 - 1521 - podróż Ferdynanda Magellana dookoła świata
1550 - pierwszy przewodnik podróży - Opis całych Włoch Leandra Albertiego
1672 - pierwszy przewodnik turystyczny po Francji
XVII-XVIII wiek - Grand Tour podróże młodych Anglików do Francji
1786 - zdobycie przez Anglików J. Balmata i M.G. Paccarda Mont Blanc (4807 n.p.m.)
1807 - rejs pierwszego parowca „Clermont”.
XVIII wiek - Rozwój Riwiery Francuskiej i uzdrowisk
Wiek XIX i XX - okres industrialny
Rozwój turystyki masowej nastąpił dzięki rozwojowi środków transportu, rozwojowi przemysłu i wzrostowi poziomu oświaty i świadomości społecznej. Rozwój lokomocji pociąga rozwój infrastruktury turystycznej w miejscowościach, do których przybywa coraz więcej turystów. Rozwój transportu morskiego sprawia, że do Europy przybywa coraz więcej turystów z Ameryki, a rozwój motoryzacji wpływa na rozbudowę dróg.
1833 - ustawa o czasie pracy w Wielkiej Brytanii
1841 - otwarto pierwsze biuro turystyczne, THOMAS COOK, pociąg świąteczny T. Cooka (Leicester - Lughborough)
1842 - pierwsze niemieckie biuro podróży
1845 - pierwszy przewodnik po Anglii (T. Cook)
1851 - wycieczki na Wystawę Światową w Londynie i w Paryżu (1856)
1857 - powstaje pierwszy Brytyjski Klub Alpejski The Alpine Club
1858 - pierwsze wagony sypialne i restauracyjne Pullmana
1858 - objawienie św. Bernardetty w Lourdes
1861 - w Norwegii powstaje organizacja "Poznaj swój kraj"
1862 - powstaje Austriacki Klub Alpejski Österreichischer Alpenverein
1862 - Hiszpania zwalnia turystów z obowiązku posiadania paszportu
1863 - powstaje Szwajcarski Klub Alpejski Schweizer Alpenclub
1869 - powstaje Niemiecki Klub Alpejski - otwarcie Kanału Suseskiego
1870 - wycieczki statkiem po Nilu (T. Cook)
1872 - powstaje pierwszy na świecie Park Narodowy Yellowstone
1879 - pierwsze czeki podróżne (T.Cook)
1882 - powstają pierwsze zrzeszenia hotelarzy w Szwajcarii
1886 - powstają pierwsze zrzeszenia hotelarzy w Austrii
1888 - przejście Fritjofa Nansena na nartach przez Grenlandię - data uznawana za początek rozwoju narciarstwa
1889 - wieża Eiffla
1899 - otwarcie hotelu Savoy, który jako pierwszy zaproponował pokoje z łazienkami
1901 - w Nowej Zelandii powstaje pierwszy państwowy organ do spraw turystyki
1909 - w Austrii powstaje referat turystyki
1912 - rejs Titanica
1924 - budowa pierwszej autostrady we Włoszech
1924 - pierwsza olimpiada zimowa w Chamonix
1929 - początek wielkiego kryzysu ekonomicznego
1934 - powstaje Międzynarodowy Związek Oficjalnych Organizacji Turystycznych (UIOOPT)
1939 - pierwsza wycieczka lotnicza z Ameryki do Europy
Po II wojnie światowej - Okres globalno - informatyczny
Globalizacja rynku, znaczne ułatwienia w podróżowaniu, spadek cen, pojawienie się pieniądza elektronicznego i komputerowych systemów rezerwacyjnych to wyznaczniki rozwoju turystyki w czasach współczesnych.
1949 - początek epoki komputera
1953 - zdobycie Mount Everestu (Nowozelandczyk Edmund Hillary i Sherpa Tenzing Norgay)
1955 - otwarcie Disneylandu w Kaliforni
1976 - pierwszy samolot ponaddźwiękowy
1979 - Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Turystyki (World Tourism Organisation) zdecydowało o ustanowieniu 27 sierpnia Światowym Dniem Turystyki rozpoczynając od 1980 roku.
1981 - pociąg TGV Paryż - Lyon osiąga prędkość 380 km/h
1994 - tunel pod kanałem La Manche
11.09.2001 - atak terrorystyczny na WTC w Nowym Jorku
26.12.2004 - fale tsunami w Tajlandii
Fazy rozwoju turystyki w Polsce:
Wiek XIX do 1918 roku
Polska pod zaborami. Turystyka społeczna rozwijana głównie przez turystyczne organizacje społeczne - Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze oraz przez organizacje niemieckie na ziemiach zaboru pruskiego. Brak szczegółowych ram prawnych i organizacyjnych. Powstają zalążki infrastruktury turystycznej
Lata międzywojenne 1918-1939
Po odzyskaniu niepodległości nastąpił rozwój różnego rodzaju organizacji turystycznych - rodzi się turystyka komercyjna - powstaje pierwszy Referat Turystyki w Ministerstwie Robót Publicznych, dalszy rozwój turystyki społecznej i turystyki młodzieżowej. Powstają Polskie Linie Lotnicze LOT oraz pierwsze Biuro Podróży „Orbis”. Rozwój infrastruktury turystycznej.
Okres Polski Ludowej 1945 - 1989
Polska w nowych granicach i nowych warunkach politycznych. Odbudowa kraju po zniszczeniach wojennych. Nastawienie na turystykę socjalną i turystykę masową. Znaczne dofinansowanie ze środków państwa dla rozwoju bazy turystycznej oraz dopłaty do wyjazdów urlopowych dla pracowników. Powstaje Fundusz Wczasów Pracowniczych. Początkowo możliwość wypoczynku tylko w kraju. Następnie organizacja wyjazdów do krajów tzw. bloku wschodniego: Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Jugosławia. Rozwój bazy PTTK i PTSM - turystyka społeczna staje się turystyką masową. Utrudnienia w indywidualnym uprawianiu turystyki. Pierwsze regulacje prawne dotyczące turystyki: system informacji turystycznej, usługi przewodnickie, kategoryzacja obiektów noclegowych.
Turystyka po roku 1989
Komercjalizacja usług turystycznych. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Zahamowanie rozwoju turystyki socjalnej. Otwarcie granic i możliwości uprawiania turystyki zagranicznej. Spadek dochodów ludności i ograniczenie wydatków na ruch turystyczny. Stworzenie modelu organizacyjnego turystyki w Polsce oraz uchwalenie ustawy o usługach turystycznych. Rozwój bazy turystycznej i wejście na polski rynek międzynarodowych systemów hotelowych.
Polska turystyka w datach
Do XIX wieku
Podróżowanie w Polsce w średniowieczu i późniejszych okresach miało podobny charakter do podróży europejskich. Przemieszczali się głównie kupcy, pielgrzymi, arystokracja i studenci - zaczęto podróżować także „do wód”. Podróżowanie w tym okresie było drogie, mało wygodne i niebezpieczne.
1498 - w Lądku wykonano badania wód leczniczych (jedne z najstarszych w Europie)
1565 - podróż Beaty Łaskiej w Tatry do Zielonego Stawu Kieżmarskiego
1596-1600 - wycieczki studenckie prowadzone w Tatry przez Adama Kunischa
1643 - w Krakowie ukazuje się przewodnik Adama Jarzębskiego "Pielgrzym Polski albo krótkie Rzymu i miast pomniejszych opisanie"
1681 - 10 sierpnia, konsekracja kaplicy na Śnieżce przez opata krzeszowskiego Bernarda Rosę, początek wędrówek na najwyższy szczyt Sudetów, schronienia wędrowcom udziela Buda Samuela na Złotówce
1684 - 19 października, poświęcenie źródła Łaby przez biskupa Hradca Kralové Jana Tallemberga
1687 - Królowa Polski Maria Sobieska na kuracji w uzdrowisku w Cieplicach
1677 - pierwszy polski opis Karkonoszy (Teodora Bilewicza)
1772, 1793,1795 - pierwszy, drugi i trzeci rozbiór Polski przez Rosję, Prusy i Austrię - historia turystyki do 1918 roku związana z rozwojem turystyki w tych krajach
Wiek XIX do 1918 r.
Na początku XIX wieku następuje popularyzacja polskich uzdrowisk w Krynicy, Szczawnicy, Iwoniczu i Busku Zdroju, a najczęściej odwiedzanymi miejscami są Zakopane, Kraków, Warszawa i Śląsk. Na rozwój turystyki w Polsce w początkowym okresie wpływ duży mieli Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz i Wincenty Pol. Popularyzatorem piękna Tatr był Tytus Chałubiński. Trzeba podkreślić, że w okresie zaborów wszelkie formy zorganizowanej działalności były ograniczane.
1800 - Izabela Czartoryska zainicjowała powstanie w Puławach pierwszego muzeum
1805 - Stanisław Staszic opisuje swoje przeżycia z wędrówek po Tatrach w książce "O ziemiorództwie gór dawnej sarmacji a później Polski"
1813 - król pruski Fryderyk Wilhelm III na Szczelińcu, Franz Pabel otrzymuje nominację na "Mianowanego królewskiego przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego" - pierwsza w Europie urzędowa nominacja przewodnicka
1817 - w Jeleniej G. powstaje pierwsza na świecie organizacja przewodników (i tragarzy lektyk)
1837 - budowa pierwszych schronisk w Sudetach Zachodnich: na Wysokim Kamieniu i nad Śnieżnymi Kotłami
1839 - pierwszy turystyczny spływ Dunajcem
1873 - powstaje Towarzystwo Tatrzańskie (później Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie) z inicjatywy Feliksa Pławickiego, Tytusa Chałubińskiego, Adolfa Tetmajera i Józefa Stolarczyka
1874 - powstaje pierwsze schronisko górskie w polskich górach nad Morskim Okiem
1876 - powstaje schronisko w Dolinie Pięciu Stawów w Roztoce
1880 - z inicjatywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstaje Towarzystwo Karkonoskie (Riesengebirgsverein - RGV)
1893 - we Frydku powstało Beskidenverein - Towarzystwo Beskidzkie (w 1905 roku przeniesione do Cieszyna)
1894 - Stanisław Barabasz odbył pierwszą wycieczkę narciarską w Tatry
1903 - Zofia Biesiadecka uruchomiła w Oświęcimiu pierwsze biuro zajmujące się sprzedażą biletów okrętowych do Ameryki.
1906 - powstaje Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Założycielami są Aleksander Janowski i Aleksander Patka
1907 - powstaje Zakopiański Oddział Narciarzy w Zakopanem rodzi się nowa gałąź turystyki - narciarstwo. Założycielami tej organizacji są m.in. Stanisław Barabasz, Mieczysław Karłowicz, Mariusz Zaruski.
1909 - powstaje Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Jednym z powodów utworzenia TOPR była tragiczna śmierć pod lawiną Mieczysława Karłowicza
1913 - w Poznaniu powstaje Poznańskie Towarzystwo Turystyczne
Okres międzywojenny 1918 - 1939 r.
Pierwsza wojna światowa ograniczyła rozwój turystyki w Polsce. Po odzyskaniu niepodległości nastąpił rozwój różnego rodzaju organizacji turystycznych - rodzi się turystyka komercyjna.
1919 - powstaje Referat Turystyki przy Ministerstwie Robót Publicznych
1919 - uchwalono ustawę regulującą czas pracy pracowników, a w 1922 roku wprowadzono pierwsze płatne urlopy - pojawiła się możliwość masowego uprawiania turystyki
1920 - Towarzystwo Tatrzańskie zmienia nazwę na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie z siedzibą w Krakowie
1922 - na mocy ustawy główne uzdrowiska polskie stały się własnością państwa
1923 - powstaje we Lwowie Biuro Podróży "ORBIS"
1926 - powstaje Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (jako trzecie na świecie).
1928 - powstaje Naczelna Organizacja Polskiego Przemysłu Hotelarskiego - zrzeszenie hotelarzy
1929 - powstają Polskie Linie Lotnicze LOT z połączenia przedsiębiorstw Aerolot i Aero.
1935 - pod patronatem Ministerstwa Komunikacji powstała Liga Popierania Turystyki
1935 - powstało Robotnicze Towarzystwo Turystyczne
1937 - powstaje Spółdzielnia Turystyczno - Wypoczynkowa GROMADA. Powstanie tego biura wyrażało ówczesne tendencje do tworzenia biur klasowych np. chłopskich
Okres Polski Ludowej 1945 - 1989
Po II Wojnie Światowej nastąpiło zahamowanie rozwoju ruchu turystycznego, promowane były tylko niektóre jego formy - głównie turystyka masowa. Ówczesne władze ograniczały ruch międzynarodowy, czy chociażby wyjazdy nad morze. Preferowana była turystyka zdrowotna i walory kulturalne turystyki.
1945 - w Jeleniej Górze powstaje Dolnośląskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (w 1946 przekształcone w Dolnośląski Oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego)
1949 - utworzono Fundusz Wczasów Pracowniczych - organizację związków zawodowych zajmującą się turystyką socjalną
1950 - przy Ministerstwie Komunikacji zostaje powołana Rada Turystyki
1950 - następuje połączenie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i Polskiego Towarzystwa Turystycznego i powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze
1952 - zostaje powołany Komitet dla Spraw Turystyki.
1952 - powstanie GOPR (Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe)
1956 - dopiero po roku 1956 reaktywowano działalność innych biur poza "Orbisem", m.in.: "SportsTourist", "Gromada", "Juventur", i innych.
1956 - 15 czerwca, liberalizacja przepisów obowiązujących w strefie nadgranicznej, udostępnienie granicznego szlaku w Karkonoszach
1960 - powołany zostaje Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki
16.06.1961 - wchodzi w życie polsko-czechosłowacka konwencja turystyczna. Na grzbiecie Karkonoszy powstaje Droga Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej. Polskim turystom udostępniono czeskie Karkonosze, czeskim turystom polskie Karkonosze, zachodnią część Ziemi Kłodzkiej i Jezioro Otmuchowskie. Wycieczki do Czech obwarowane są jednak licznymi ograniczeniami.
1962 - powstaje Zrzeszenie Polskich Hoteli Turystycznych - później Polskie Zrzeszenie Hoteli
1956 - 1980 - rozwój bazy noclegowej przez zakłady pracy - powstają zakładowe ośrodki wypoczynkowe - tzw. zamknięta (śr0dowiskowa baza noclegowa) - 584 tys. miejsc noclegowych w 1970 roku
1962 - Zarządzeniem nr 235 przewodniczącego GKKFiT wydanym 31 grudnia 1962 roku powołano Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej - rozpoczęto tworzenie systemu informacji turystycznej w Polsce
1979-1986 - działa Główny Komitet Turystyki
1986-1991 - turystyka w gestii Komitetu do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej oraz Ministerstwa Rynku Wewnętrznego
Po upadku „starego systemu” 1989 - ....
Wraz z upadkiem starego systemu nastąpił szybki rozwój przemysłu turystycznego w Polsce. W początkowej fazie towarzyszyło temu wiele burzliwych zmian, powstało kilka tysięcy biur podróży, które musiały wkrótce zlikwidować działalność, gdyż nie spełniały wymogów.
1990 - zostaje zarejestrowana Polska Izba Turystyki (PIT) reprezentująca interesy swoich członków w zakresie ich działalności w dziedzinie turystyki.
1991 - Powstaje Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki
1991 - TOPR zostaje wyodrębnione z GOPR i przyjmuje starą nazwę.
1994 - Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej przekształcono w Polską Agencję Promocji Turystyki (zlikwidowaną 31.12.1999 r.)
1997 - rozpoczęto I etap wdrażania Programu rozwoju krajowego produktu turystycznego, przy pomocy ekspertów UE, obejmujący tworzenie i promocję wyselekcjonowanych produktów markowych z 5 obszarów (turystyka biznesowa, miejska i kulturowa, wiejska, kwalifikowana, przygraniczna i tranzytowa) oraz restrukturyzację zarządzania turystyką.
1997 - uchwalenie przez Sejm 29.09.1997 r. ustawy o usługach turystycznych, zgodnej z prawem Wspólnoty Europejskiej. Ustawa określa warunki świadczenia, przez przedsiębiorców krajowych i zagranicznych, usług turystycznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także za granicą jeżeli umowy z klientami o świadczenie tych usług zawierane są na terytorium Rzeczypospolitej - reguluje działalność biur podróży, obiektów noclegowych, przewodników i pilotów wycieczek.
1999 - 7 maja zostaje powołana Polska Organizacja Turystyczna, która rozpoczyna działalność z dniem 1 stycznia 2000. Jej głównym celem jest promocja Polski jako, kraju atrakcyjnego turystycznie, zapewnianie funkcjonowania i rozwijania polskiego systemu informacji turystycznej w kraju i na świecie, inicjowanie, opiniowanie i wspomaganie planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej. Rozpoczął się proces tworzenia Regionalnych i Lokalnych Organizacji Turystycznych.
Literatura:
Gaj J.: Zarys historii turystyki w Polsce, WSE, Warszawa 2003
Kowalczyk A.: Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2000
Krygowski W.: Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, SiT, Warszawa 1973
Kulczycki Z.: Zarys historii turystyki w Polsce, SiT, Warszawa 1977
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J.: Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 1992
Potocki J.: Dzieje turystyki sudeckiej w datach, www.pttk.pl
Różycki P.: Zarys wiedzy o turystyce, Proksenia, Kraków 2006
Materiał wyłącznie na potrzeby uczestników kursu przewodników sudeckich organizowanego przez Oddział PTTK „Sudety Zachodnie” w Jeleniej Górze. Wykorzystanie dozwolone pod warunkiem podania źródła. © Piotr Gryszel