42. Rozwój księstwa mazowieckiego w XIII i XIV w.
Konrad mazowiecki już za swego życia wydzielił dwóm synem dzielnice: Bolesław miał uzyskać ziemię sandomierską i Mazowsze, Kazimierz- Kujawy. Po jego śmierci najmłodszy z synów Ziemowit, mógł otrzymać ziemię łęczycką i sieradzką, ale Kazimierz korzystając z obecności braci na pogrzebie ojca zajął je i objął na nimi rządy. Ziemowit szukał więc odszkodowania u brata Bolesława. Uzyskał od niego ziemię czerska, a po jego rychłej śmierci odziedziczył po nim Mazowsze. W ten sposób rozdzieliła się na dwie gałęzie linia Konrada: kujawską idącą od Kazimierza i mazowiecką wywodzącą się od Ziemowita. Ziemowit (zm. 1262 r.), pozostawił po sobie dwóch synów Konrada i Bolesława, którzy nie mieli jeszcze lat sprawnych, dlatego opiekę nad nimi, aż do chwili wyznaczenia dzielnic (co nastąpiło ok. 1280 r.) wykonywała matka Perejasława (córka halickiego Daniela). Dlatego Mazowsze, które w XIV w. miało się rozpaść na całą konstelację księstw stanowiło niepodzielną administracyjnie całość. Mimo to wciąż było zagrożone i niszczone przez napady Jadźwingów, Prusów, Litwinów. Musiało całą swą siłę zwracać ku odbudowaniu spalonych osad, zagospodarowaniu z powrotem ziem oraz zorganizowaniu obrony, a przytłoczone ciężarem klęsk nie mogło myśleć o swobodnym rozwoju. Te warunki życia sprawiły, że Mazowsze pozostało pod względem kulturalnym w tyle nawet w porównaniu z Kujawami. Jednak w chwilach szczególnie ciężkich dla Mazowsza inni książęta i inne dzielnice spieszyły mu z pomocą. Stosunek Mazowsza do Jadźwingów zmienił się, gdy rządy w tej dzielnicy objął w 1249 r. W owym czasie Ruś dążyła do podboju Jadźwieży i pociągnęła za sobą Polskę, która stała się przez to jej sprzymierzeńcem. W 1251 r. Ziemowit towarzyszył Danielowi w wyprawie na Jadźwingów. Spowodowało to najazd Jadźwingów na Mazowsze, na który Ziemowit odpowiedział wyprawą podjętą przy pomocy posiłków pruskich pod wodzą Leona - syna Daniela w 1253 r. Jednak w 1260 r. Krzyżacy podbili całe Prusy, pozostawiając Ziemotowi zaledwie 1/6 kraju Jadźwingów. Stosunki Konrada Mazowieckiego z Rusią były bardzo przyjazne ponieważ umacniał je on względami rodzinnymi. Najstarszego syna Bolesława ożenił z Anastazją, córką Aleksandra księcia bełskiego, a młodszego Ziemowita z córką Daniela Perejasławą.Po Ziemowicie I Mazowsze nie uległo podziałom, ponieważ pozostało po nim tylko dwóch synów. Konrad objął przy podziale księstwo czerskie, Bolesław księstwo płockie, a po śmierci Konrada (zm. W 1294 r.), króry nie pozostawił męskiego potomstwa objął także rządy w Czersku. Dopiero po śmierci Bolesława w 1313 r. Mazowsze rozpadło się na trzy dzielnice. Pod rządami Konrada i Bolesława Mazowsze zaczęło wchodzić w stosunki polityczne z innymi dzielnicami. W szczególności mógł to uczynić Konrad, którego księstwo leżało bardziej w środku i było zasłonięte od napadów Prusów i Litwinów. Udział Konrada w polityce polskiej polegał na jego nieprzyjaznym stanowisku wobec sąsiadów - Władysława Łokietaka, któremu w 1283 r. odebrał Gostynin, oraz Leszka Czarnego, przeciw któremu dał się powołać na tron krakowski przez buntowników 1285 r. Ta wojownicza polityka była niekorzystna dla Mazowsze z tego względu, że było ono wciąż obszarem napadów pogańskich sąsiadów - w 1281 Prusów, w 1283 Litwinów. Bolesław postępował ostrożniej od Konrada Wysunął się na szerszą widownię, Kiedy po śmierci Leszka Czarnego wystąpił z kandydaturą do tronu krakowskiego, ale szybko wycofał się z tego, chociaż nie przestał występować jako sojusznik raz Łokietaka, a raz Wacława. Fakt przyjaznych stosunków z Litwą świadczy o zręczności politycznej Bolesława. Doprowadziły one wnet do nieprzyjaznych kontaktów Bolesława z Krzyżakami, zwłaszcza od chwili, kiedy w 1295 r. Bolesław pozwolił Litwinom osiąść w zamku wizkim, skąd mogli napadać na państwo Zakonu. Mimo, że od 1291 r. Bolesław był żonaty z Kunegundą, córką Przemysła Ottokara czeskiego zajmował nieprzyjazne stanowisko wobec podboju Wielkopolski przez Wacława w 1300 r. i sprzyjał gromadzeniu się przeciwników rządów czeskich na ziemi mazowieckiej. Kilkudziesięcioletnie panowanie Bolesława, który był władcą ostrożnym, zręcznym i energicznym, podniosło znaczenie Mazowsze, zapewniło mu pokój z Litwinami i Prusami. Równocześnie wskutek walki z Krzyżakami i niechęci do rządów czeskich przyczyniło się do rozbudzenia ducha narodowego. Po śmierci Bolesława w 1313 r. na Mazowszu panowali jego trzej synowie: Ziemowit (zm. w 1343), który otrzymał Wiznę, Rawę i Sochaczew, Trojden (zm. w 1341 r.), który rządził w Czersku, oraz najmłodszy z nich Wacław zwany Wańką (zm. w 1336 r.) - przypadła mu dzielnica płocka. Najruchliwszy z tych książąt był Wacław. Prowadził on przyjazną politykę z Zakonem. Razem z obu starszymi braćmi zachował neutralność wobec aktu koronacji Łokietka, ale podczas gdy tamci utrzymali się w tej neutralności, on przeszedł na stronę Krzyżaków i w 1331 r. zawarł z nimi przymierze, w którym zobowiązał się nie wyrządzać Zakonowi szkód, a ponadto zawiadamiać go o zbliżaniu się Litwinów. Jednak przyjaźń z Litwą osłabła, ponieważ pomoc udzielona Wacławowi zaszkodziła Gedyminowi. W 1324 r. wojska litewskie grasowały i łupiły na Mazowszu, a w 1325 r. odbyła się wyprawa Łokietka i Gedymina na Mazowsze. Wypadki te nie zachwiały jednak stanowiskiem książąt mazowieckich wobec Zakonu w 1326 r. zawarli oni z Krzyżakami nowe przymierze oraz pomagali im orężnie w ich wojnach z Polską w 1326 i 1327 roku. Dopiero odwetowe wyprawy Łokietka z 1328 r. wpłynęły na zmianę stosunków książąt mazowieckich do Krzyżaków. Najbardziej zagrożony, Wacław musiał uznać się lennikiem króla Jana, zaś Ziemoit i Trojden zawarli z Zakonem zawieszenie broni. Od tego momentu nie naruszali już poprawnych stosunków z Zakonem. Tylko Wacław z niechęci do Łokietka prowadził przyjazną politykę z Krzyżakami i Janem. Oddziaływały na to wpływy rodzinne, gdyż dwie jego siostry były za książętami śląskimi, jedna za Władysławem księciem legnickim, druga Eufrozyna, za Władysławem księciem oświęcimskim - gorącymi stronnikami Jana Luksemburczyka.
Stosunek Polski do Mazowsza.
Mazowsze, położone na pograniczu trzech państw, Polski , Litwy i Zakonu od wybuchu zatargu polsko-krzyżackiego prowadziło politykę mającą na celu utrzymanie dobrych stosunków z Krzyżakami. Panowanie Kazimierza Wielkiego umożliwiło Mazowszu zbliżenie się do Polski, zwłaszcza, że od chwili wszczęcia walk z Litwą o Ruś, które jednoczyły interesy Polski i Zakonu na Wschodzie. Książęta mazowieccy popierali Kazimierza w walkach z Litwinami. Z tymi wypadkami wiąże się sprawa uregulowania stosunku księstw mazowieckich do Polski, ponieważ do tej pory Mazowsze nie pozostawało w żadnym nieformalnym stosunku z Polską. Dwaj żyjący wówczas książęta mazowieccy Ziemowit i Kazimierz byli zupełnie niezależnie od Polski, a sam Bolesław, był podobnie jak jego ojciec lennikiem czeskim. Najbliższym spadkobiercą bezdzietnego Bolesława był mąż jego siostry Anny, Henryk książę żagański, nieprzyjaciel króla Kazimierza Wielkiego, a zwolennik Luksemburgów. Zaraz po śmierci Bolesława otrzymał on od Karola IV nadanie Płocka jako lenna czeskiego. Ze względu na sąsiedztwo Krzyżackie było to bardzo niekorzystne dla Kazimierza. Z objęcia spadku przez Henryka niezadowoleni byli także dwaj pozostali książęta mazowieccy, Ziemowit i Kazimierz, synowi Trojdena a bracia Jerzego ruskiego. Kazimierz skorzystał z tego i w układzie zawartym z nimi w Płocku, tuż po śmierci Bolesława 18 września 1351 r., przeprowadził unormowanie spadku po zmarłym księciu z wykluczeniem Henryka. Na mocy tego układu Kazimierz zobowiązał się, że uwolni Mazowsze od króla czeskiego. W zamian za to oddał obu Trojdenowicom ziemię sochaczewską i uznawał ich prawo do objęcia ziemi płockiej na wypadek, gdyby on, król Kazimierz zmarł bez męskiego potomstwa. W tym też czasie obaj książęta złożyli hołd Kazimierzowi Wielkiemu, który młodszemu z nich-Kazimierzowi zastawił za 2000 grzywien Płock. Gdy ów Kazimierz zmarł w 1355 r., król aktem wydanym w Kaliszu 27 grudnia 1355 r. przekazał cały spadek po nim (dzielnicę warszawską) jego bratu Ziemowitowi czerskiemu. W ten sposób Ziemowit skupił w swych rękach wszystkie ziemie mazowieckie z wyjątkiem zwróconej królowi, dzielnicy płockiej. Stał się lennikiem króla i jego męskich potomków, z obowiązkiem udzielania pomocy zbrojnej dla Polski. W przypadku śmierci króla bez męskiego potomstwa Ziemowit odzyskiwał pełną niezależność, a jego związek lenny z Polską miał ustać. Dodatkowo król przyrzekł mu oddanie dzierżawionej przez siebie dzielnicy płockiej. Za cenę tych ustępstw Kazimierz Wielki utrwalił swe zwierzchnictwo nad całą dzielnicą mazowiecka, ubezpieczając w ten sposób pogranicze krzyżacko-litewskie i ratując Mazowsze przed losem, jaki spotkał Śląsk. 1 maja 1366 r. w Pradze Kazimierz wystawił dwa dokumenty, zrzekając się w jednym z nich praw do dzielnicy świdnickiej, w drugim zwracając Kluczbork i Byczynę za zrzeczenie się praw Karola IV do Płocka. Wtedy też Karol wystawił na jego ręce akt zrzeczenia się Płocka. Walka rozpoczęta przez Jana czeskiego zakończyła się skomasowaniem Śląska pod zwierzchnictwem czeskim, a Mazowsza pod polskim. 14 lutego 1359 r. Kazimierz jeszcze raz potwierdził Ziemowitowi przyrzeczenie zwrotu ziemi płockiej do swej śmierci a warunkach z 1355 r. Wobec bezpotomnej śmierci swych stryjecznych braci Ziemowita wizkiego (zm. w 1345 r.) i Bolesława płockiego oaz własnych braci Bolesława halickiego i Kazimiarza warszawskiego, Ziemowit III (pierwotnie książę czerski 1341-1381) był jedynym reprezentantem męskiej linii Piastów mazowieckich , który po śmierci Kzimierza Wielkiego miał skupić w swych rękach dzielnicę płocką, a na wypadek sukcesji Ludwika węgierskiego w Polsce odzyskać zupełną niezależność. Kazimierz Wielki otrzymał ziemię płocką wraz z najważniejszym grodem i stolicą Mazowsza- Płockiem, rozwinął tam energicznie działalność gospodarczą, pozwalając jej przez to wyprzedzić resztę ziem mazowieckich. Szczególną opieką otoczył Płock, powiększył jego przywileje i otoczył go drugim murem obronnym. Stanowiło to przeciwieństwo do ziem rządzonych przez Ziemowita, gdyż książę ten był srogi nawet wobec własnej rodziny, miał ciężką rękę wobec swoich poddanych, narzucał im wysokie podatki. Spowodowało to jego zatarg z episkopatem. Spór Ziemowita z biskupem poznańskim Janem o dziesięciny rozstrzygnął polubownie Kazimierz Wielki. Prawodawczy przykład Kazimierza Wielkiego miał wielki wpływ na księcia mazowieckiego, gdyż po śmierci króla nadal on całemu Mazowszu statut sochaczewski (27 kwietnia 1377), który stanowił pierwszą ustawę tego księstwa. W stosunku do Zakonu i Litwy Ziemowit występował na ogół równolegle do polityki Kazimierza Wielkiego. W jego interesie leżało głównie pokojowe uregulowanie sąsiedzkich spraw z Litwą, czego wyrazem był układ zawarty w Grodnie w 1358 r. między nim a Kiejstutem, wyznaczał on dokładnie granice między Mazowszem a Litwą. Polityka Ziemowita wobec Litwy zakończyła się zbliżeniem obu krajów, czego wyrazem były małżeństwa z księżniczkami litewskimi. Ziemowit od pierwszych chwil rządów Ludwika zajmował wobec niego wrogie stanowisko. Śmierć Kazimierza Wielkiego pozwoliła Ziemowitowi uniezależnić się od korony, stosownie od układów ze zmarłym królem, gwarantujących mu ustanie stosunku lennego na wypadek wstąpienia Ludwika na tron polski. Rozwijał za to działalność z Litwą i kontynuował myśl chrystianizacji Litwy ze strony polskiej co spowodowało naprężenie stosunków między nim a Krzyżakami. Ruchliwość polityczna Ziemowita do nawiązania przez dwór mazowiecki stosunków z opozycją wielkopolską, które przyczyniły się do zatargu między księciem, a arcybiskupem Januszem, Gzrymalitą, o prepozyturę łęczycką, której książę pragnął dla syna Henryka, a co doprowadziło do zajęcia Łowicza przez Ziemowita. Wszystkie te objawy wywoływały zaniepokojenie na dworze królewskim. Andegawenowie próbowali utrzymać wpływ na Mazowszu przez związki, jakie z jego księciem posiadał Kaśko szczeciński oraz Władysław opolski, którego w tym celu osadzono wówczas na pograniczu mazowieckim. Ziemowit jeszcze za żucia dokonał podziału Mazowsza pomiędzy swoich synów Janusza i Ziemowita. Ziemowit starał się uzyskać koronę polską, pod koniec maja 1383 r. zajął Kujawy, próbował zbrojnie zająć Wielkopolskę. Ponieważ Ziemowit był kandydatem do tronu polskiego miał zwolenników w ziemiach koronnych, sam Jagiełło dążył do przyjaznych stosunków z książętami mazowieckimi. Bez trudu pozyskał sobie lojalność starszego księcia - Janusza, w 1390 r. przyznał mu pograniczną ziemię drohicką. Hojniej wynagrodzony został młodszy Ziemowit- otrzymał lenno część Rusi i ziemię bełską, a jego małżeństwo z siostrą Jagiełły Aleksandrą miało go ostatecznie związać z królem.