POLSKA A ZAKON KRZYRZACKI W XIII i XIV W.
1. Powstanie Zakonu Krzyżackiego. Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony został w Palestynie w 1190 r. (w zakon rycerski przekształcony w 1198r.) do ochrony pielgrzymów i chorych w czasie wypraw krzyżowych i do walki z niewiernymi. W związku z niepowodzeniami chrześcijan w Ziemi Świętej Zakon został przeniesiony na Węgry, do obrony Siedmiogrodu przed Połowcami. Stamtąd wypędził go król Andrzej II (1205-1235) z powodu wiarołomstwa i prób założenia własnego państwa.
2. Sprowadzenie Krzyżaków do Polski. Przyczyna wydalenia Krzyżaków z Węgier nie przeszkodziła księciu Konradowi Mazowieckiemu w zaproszeniu ich do Polski w 1226 r . Sprowadzeni do walki z pogańskimi plemionami Prusów otrzymali od Konrada jako lenno Ziemię Chełmińską. Prusowie często najeżdżali pogranicze polskie, łącząc się z niektórymi książętami polskimi przeciw innym. Książęta mazowieccy chcieli skończyć z tymi najazdami, narzucić Prusom chrześcijaństwo, a w ślad za tym i własne zwierzchnictwo. Prusowie bronili się jednak zaciekle. Broniąc swojej religii, bronili w rzeczywistości wolności. Perspektywa wyrównania straty węgierskiej w Prusach bardzo odpowiadała Krzyżakom. W obawie aby jednak nie powtórzyła się historia z królem Andrzejem zwrócili się oni, w tajemnicy przed księciem Konradem, do cesarza Fryderyka II i uzyskali od niego przywilej nadający wielkim mistrzom zakonu na terenie Prus uprawnienia książąt Rzeszy. Tak więc Zakon, który według planów Konrada miał otworzyć mu drogę do ekspansji w Prusach, rozpoczął w rzeczywistości zabiegi wokół stworzenia własnego państwa zakonnego.
3. Podbój Prus (1230-1283). Krzyżacy przybyli do Polski w 1230 r. i ich akcja podboju Prus przyniosła już w kilku pierwszych latach znaczne sukcesy. W 1237 r. przyłączyła się do nich część Zakonu Kawalerów Mieczowych, co dawało im znaczne perspektywy w Inflantach.
Dokumenty Fryderyka II i papieża Grzegorza IX (1227-1241) dawały Krzyżakom znaczne uprawnienia: 1) Własność terenów, które w przyszłości podbiją w Prusach. 2) Sądownictwo nad ludnością podbitą. 3) Władzę prawodawczą i administracyjną. 4) Prawo do ceł i myt. A więc w praktyce pełnię władzy państwowej.
Każdą piędź zdobytej ziemi Krzyżacy mocno fortyfikowali, zakładając grody i zamki jako punkty oparcia dla dalszych podbojów. Trzymali również mocno w karbach ludność podbitą, zamieniając ją w chłopów. Podboje prowadzili wzdłuż dolnego biegu Wisły i brzegów Zalewu Wiślanego. Powstały tam zarządzane przez komturów warowne zamki: Kwidzyn, Elbląg, Frombork. Prusowie bronili się zaciekle. W 1242 r. wybuchło w Prusach powstanie przeciw Krzyżakom, które zachwiało ich państwem. Prusowie uzyskali pomoc księcia gdańskiego Świętopełka, który pierwszy poznał się na planach Krzyżaków, jednakże jego pomoc nie mogła przeważyć sił krzyżackich, którym pośpieszyli na pomoc niektórzy książęta piastowscy.
W 1249 r. Prusowie poddali się i przyjęli chrzest. Ułatwiło to Krzyżakom podbój wnętrza kraju. Nie odniosły sukcesu dalsze powstania przeciw Krzyżakom (m.in. w 1260 r). W 1283 r., pół wieku od sprowadzenia Zakonu, podbój Prus został zakończony. Stolicą państwa zakonnego został Malbork. Zdobyte ziemie Krzyżacy oddawali w lenno rycerzom niemieckim i możnym pruskim bądź wydzierżawiali kolonistom przybywającym z Niemiec i Mazowsza. W tym czasie ani razu nie wystąpili przeciw książętom polskim. Dużą rolę w budowie państwa zakonnego odegrali tzw. goście Zakonu, rycerze z Europy Zachodniej, którzy przyjeżdżali by wspólnie walczyć z poganami o rozszerzenie wiary.
Na czele państwa Krzyżackiego stał wielki mistrz i kapituła generalna. Kraj został podzielony na komturie i wójtostwa. Komtur posiadał na swym terenie pełnię władzy administracyjnej, sądowniczej i wojskowej. Zakon podporządkował sobie organizację kościelną na podbitych terenach i żelazną ręką trzymał w posłuszeństwie miejscową ludność.
W krótkim czasie u północnych granic Polski powstały dwa silne, scentralizowane i ekspansywne państwa: Marchia Brandenburska i Zakon Krzyżacki. Stało się to w momencie największego osłabienia i rozbicia dzielnicowego Polski.
4. Zdobycie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Wygnany w 1300 r. z Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego Władysław Łokietek szukał sprzymierzeńców do walki o wyzwolenie kraju spod obcej zależności (Czechy). Zawarł przymierze z Węgrami i księstwem halicko-włodzimierskim. Szukał również poparcia u papieża Jana XXII (1316-1334). W 1306 r. Łokietek objął ponownie zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Na Pomorzu wystąpili przeciw niemu możni panowie z rodu Święców i patrycjat niemiecki. W 1307 r. Pomorze Gdańskie zdobyli Brandenburczycy. Nie udało im się jednak zdobyć Gdańska dzielnie bronionego przez kasztelana Boguszę. Łokietek nie mógł przyjść miastu z pomocą ponieważ w tym samym czasie wybuchł przeciw niemu bunt w Małopolsce.
Poprosił więc o pomoc Krzyżaków, którzy zobowiązali się za opłatą pieniężną usunąć Brandenburczyków z Pomorza. Jednak po wypędzeniu Brandenburczyków podstępem opanowali Gdańsk (1308 r.) urządzając tam rzeź ludności, a następnie zajęli całe Pomorze Gdańskie. Wysiłki dyplomatyczne Łokietka, który dochodził swych praw do Pomorza nawet przed sądem papieskim okazały się bezowocne.
5. Wojna z Krzyżakami w latach 1329-1332. Bitwa pod Płowcami. W latach 1329-1332 Krzyżacy sprzymierzyli się z Janem Luksemburczykiem, który jako spadkobierca Przemyślidów rościł sobie prawo do korony polskiej i najechali na tereny polskie. Sojusznikiem Polski w walce z Krzyżakami była Litwa, również narażona na ich napady. Krzyżacy nie podporządkowali się wyrokowi sądu papieskiego z 1320 r., który nakazywał zwrot Polsce Pomorza Gdańskiego i zapłacenie odszkodowania. Sprzymierzyli się oni z rycerstwem z Europy Zachodniej i urządzali wyprawy grabieżcze na ziemie Wielkopolski i Kujaw. W 1331 r. poprowadzili trzy takie wyprawy. Podczas drugiej z nich wojska polskie pod dowództwem Łokietka odniosły zwycięstwo pod Płowcami nad częścią wojsk krzyżackich wracających z łupami. Zwycięstwo to miało bardziej moralne niż militarne znaczenie. Świeżo zjednoczone państwo zmuszone było zawrzeć z Krzyżakami rozejm. Spór polsko-krzyżacki mieli rozstrzygnąć królowie czeski i węgierski, lecz Łokietek już tego nie doczekał ponieważ wkrótce zmarł (1333 r.).
6. Pertraktacje z Krzyżakami. Zjazd w Wyszehradzie. Syn i następca Łokietka Kazimierz Wielki, dążąc do pokojowego załatwienia sporu z Janem Luksemburskim o koronę polską, spotkał się z nim i królem węgierskim Karolem Robertem na zjeździe w Wyszehradzie (1335 r). Na zjeździe król węgierski i czeski rozpatrywali również spór polsko-krzyżacki. Wyrok władców nakazywał zwrot Polsce Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, ale bez Pomorza, które Krzyżacy mieli zachować jako "wieczystą jałmużnę". Kazimierz Wielki nie zgodził się z takim wyrokiem i rozpoczął starania w kurii papieskiej o ponowne rozstrzygnięcie sporu. W roku 1339 został wyznaczony nowy trybunał w celu rozpatrzenia skarg Polski na Zakon. Siedzibą jego była Warszawa. Wyrok trybunału był znowu pomyślny dla Kazimierza, ale podobnie jak poprzednie nie wszedł w życie.
7. "Pokój wieczysty" z Krzyżakami w Kaliszu. W 1343 r. Kazimierz Wielki zawarł układ z książętami Pomorza Zachodniego. Córka Kazimierza Elżbieta poślubiła księcia zachodniopomorskiego Bogusława V. Książęta Pomorza Zachodniego uznali Kazimierza za "ojca najdroższego" i zobowiązali się "wiecznie przy nim stać i służyć mu zbrojnie pomocą". Układ z książętami Pomorza Zachodniego był skierowany przede wszystkim przeciw Krzyżakom.
W tym samym 1343 r Kazimierz zawarł z Krzyżakami "wieczysty pokój" w Kaliszu, który miał się stać podstawą stosunków polsko-krzyżackich na dłuższy okres. Zakon zwracał Polsce Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. Polska natomiast zrzekała się na rzecz Zakonu Pomorza jako "wieczystej jałmużny". W razie naruszenia pokoju przez Krzyżaków państwo polskie mogło wystąpić z żądaniem zwrotu utraconych ziem. Król Kazimierz nie zaprzestał jednak używania tytułu "zwierzchniego pana i dziedzica Pomorza", aby podkreślić swe prawa do tej dzielnicy.
Świadomość, że posiadanie Pomorza Gdańskiego i dostęp do Bałtyku stanowią klucz do rozwoju gospodarki, potęgowała coraz silniejsze dążenia do wyzwolenia tych ziem spod zależności krzyżackiej. Chęć zespolenia sił i środków w walce z Krzyżakami legła u podstaw unii polsko-litewskiej zawartej w 1385 r. w Krewie.