Specyfika rozwoju dziecka z uszkodzonym narządem słuchu, mózgowym porażeniem dziecięcym.
Na wstępie chciałbym podkreślić, że rozwój i intensyfikacja opieki zdrowotnej umożliwiają coraz większej liczbie dzieci i młodzieży z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju włączanie się w zespoły rówieśnicze uczęszczające do normalnych szkół. Wynika to między innymi z wczesnej wykrywalności chorób i wad rozwojowych i w związku z tym, z wczesnej interwencji lekarskiej. Odpowiednio w porę podjęta interwencja i poznanie specyfiki rozwoju dziecka z zaburzeniami np. narządu słuchu, czy też z mózgowym porażeniem dziecięcym, mają bardzo istotne znaczenie w uzyskiwaniu pozytywnych rezultatów leczniczych i w przywracaniu dziecku sprawności niezbędnej do podejmowania obowiązków szkolnych.
Wśród całej liczby dzieci niepełnosprawnych ruchowo, którą w naszym kraju szacuje się na około 40-50 tysięcy . ponad połowa(czyli 20-25 tysięcy) to pacjenci z mózgowym porażeniem dziecięcym (mpdz). Kolejno najliczniejszymi w tej grupie są dzieci z wadami wrodzonymi kręgosłupa (głównie rozszczepami kręgosłupa i z przepuklinami oponowo-rdzeniowymi) oraz te, których niesprawność ruchowa jest wynikiem przebytych wypadków i urazów. (Rocznik Statystyczny 1994). Dotychczas nie opracowano idealnej definicji określającej mózgowe porażenie dziecięce. Dzieje się tak ze względu na ogromną różnorodność i stopień nasilenia objawów oraz współistniejących zaburzeń i nieprawidłowości charakteryzujących to schorzenie. Najpowszechniej uważa się że mózgowe porażenie dziecięce jest zespołem trwałych, lecz nie niezmiennych, różnorodnych zaburzeń napięcia mięśni, czynności ruchowych i postawy wywołanych uszkodzeniem mózgu lub nieprawidłowościami w jego rozwoju nabytymi przed urodzeniem, w okresie okołoporodowym lub wkrótce po urodzeniu. Nie można także wykluczyć niekorzystnego wpływu różnych czynników działających na rodziców jeszcze przed poczęciem dziecka oraz pewnych uwarunkowań genetycznych.
Częstość występowania mpdz zarówno w Polsce jak i na świecie od lat ocenia się na 2-3 promile co oznacza, że dotyczy ono od dwojga do trojga dzieci na każde 1000 żywo urodzonych. Przy obecnym poziomie urodzeń corocznie grupa ta powiększa się o 1200-2000 osób. Powstałe z bardzo różnych przyczyn uszkodzenie nie w pełni rozwiniętego i dojrzałego mózgu jest trwałe, jednak nie zwiększa się. Występujące objawy kliniczne z których na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia napięcia mięśni i czynności ruchowych mogą wydawać się z wiekiem coraz bardziej nasilone. Nie jest to jednak spowodowane pogłębianiem się zmian w mózgu, lecz rozwojem dziecka, który postępuje mimo istniejącego uszkodzenia.
W pierwszych miesiącach po urodzeniu dziecko, u którego zaistniało uszkodzenie mózgu zewnętrznie może nie różnić się od zdrowego. Mało widoczne nieprawidłowości wykryć może wnikliwa obserwacja i badanie neurologiczne. Mogą one dotyczyć zaburzeń w napięciu mięśni i stopnia nasilenia reakcji odruchowych, z którymi dziecko się rodzi. Z powodu nieprawidłowego napięcia mięśniowego, które początkowo najczęściej jest obniżone, dziecko posługuje się możliwymi do wykonania przez nie ruchami, zwiększając stopniowo napięcie w niektórych grupach mięśni. Powoduje to powstawanie nieprawidłowych wzorców ruchowych, które staja się charakterystyczne dla poszczególnych postaci zespołu mpdz. Mózgowe porażenie dziecięce, które po łacinie nazywa się paralysis cerebralis infantum, a po angielsku Cerebral Palsy w jednej ze swych postaci klinicznych - obustronnego porażenia kurczowego (diplegia) - została opisana przez angielskiego lekarza Johna Little'a w i połowie XIX wieku i przez długi czas nazywane było chorobą Little'a. Współczesny Little'owi lekarz, Zygmunt Freud, powszechnie znany jako twórca psychoanalizy, chociaż zawodowo bardziej zainteresowało go mpdz, reprezentował przeciwstawny Little'owi pogląd na etiopatogenezę mpdz. Uważał on, że przyczyną ujawnienia się objawów tego zespołu nie są przedwczesne porody, lecz wczesne uszkodzenia płodu i nieprawidłowości rozwojowe w łonie matki. To one w konsekwencji wywołują przedwczesne porody.
Najnowsze badania naukowe prowadzone na szeroką skalę wśród dzieci w USA i Australii potwierdzają słuszność poglądów Freuda. Wyniki tych badań przemawiają za tym, że czynnikami wywołującymi mpdz są, znacznie częściej niż sądzono, bardzo wczesne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, czynniki genetyczne, a nawet te, które działają na matkę przed poczęciem dziecka. U 30% dzieci z mpdz nie można ustalić żadnej wyraźnej przyczyny jego powstania. Te najnowsze badania na nowo ożywiły “spór” na temat przyczyn powstawania mpdz przypominając polemikę Little'a z Freudem, chociaż nie wiadomo, czy istniała ona kiedykolwiek.
W zespole mpdz zaburzenia ruchowe nie są jedynymi objawami wynikającymi z uszkodzenia mózgu. Współistnieć mogą zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, padaczka, upośledzenia umysłowe i zaburzenia zachowania.
U większości dzieci z mpdz rozwój umysłowy jest prawidłowy lub nieznacznie obniżony, a upośledzenie umysłowe występuje w około 20% przypadków, przy czym stopień upośledzenia nie jest współmierny do stopnia niesprawności ruchowej. Zależy to nie tylko od stopnia uszkodzenia mózgu, ale także sposobu usprawniania i nauczania dzieci z mpdz. Pamiętać należy, że każde dziecko, które ma zapewnioną właściwą opiekę może osiągnąć optimum swoich możliwości, mimo występowania zaburzeń ruchowych. Odpowiednia opieka domowa, medyczna i psychopedagogiczna, nie odrywająca dziecka od rodziny, obejmująca stymulację wszystkich sfer rozwojowych powinna zapewnić zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, to jest potrzeby miłości, bezpieczeństwa i ruchu. Nie dopuści ona do powstania wtórnych zaburzeń dodatkowo upośledzających rozwój. Podkreślany jest fakt, że poziom rozwoju umysłowego dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym może wahać się w granicach od wysokiej inteligencji do upośledzenia znacznego stopnia.
Przebieg rozwoju emocjonalno-społecznego dzieci z mpdz charakteryzuje się w młodszej grupie wiekowej przewagą emocji pozytywnych. Są radosne, pogodne, w grupie dzieci uczęszczających do przedszkola i szkoły zwiększa się liczba dzieci, u których występują objawy nieprzystosowania emocjonalno-społecznego. Przejawiają się one obniżeniem nastroju dziecka, skłonnością do płaczu, reakcjami lękowymi w sytuacjach zadaniowych oraz w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi. Mówiąc o ocenie stanu rozwoju psychoruchowego, musimy wziąć pod uwagę fakt, iż u dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym rzadko spotyka się jeden określony defekt fizyczny. Jest to na ogół zespół objawów będących wynikiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, a ich rodzaj i stopień nie tworzą jednolitego, typowego obrazu. Rehabilitacja w mózgowym porażeniu dziecięcym zmierza do uzyskania przez nie umiejętności chodzenia z aparatami lub bez ich pomocy, zdobycia samodzielności w czynnościach życia codziennego, do maksymalnego usprawnienia czynności manipulacyjnych oraz do posługiwania się mową. Cele rehabilitacji mogą być osiągnięte, gdy dziecko znajduje się w warunkach umożliwiających mu zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych w sposób odpowiedni dla jego okresu rozwojowego.
Podejmując tematykę uszkodzonego narządu słuchu u dzieci należy wziąć pod uwagę stopień utraty słuchu, który może być różny, od lekkiego niedosłuchu do pełnej głuchoty. Duże znaczenie ma ustalenie stopnia niedosłuchu i klasyfikacja dzieci z wadami słuchu.
Zasady klasyfikacji dzieci z wadami słuchu:
1. Lekki niedosłuch (mniej niż 30 db) - trudności w słyszeniu mowy szeptanej.
2. Umiarkowany niedosłuch (mniej niż 60 db) - trudności w słyszeniu mowy potocznej, która może być jednak odebrana bez aparatu głównie drogą słuchową.
3. Znaczny niedosłuch (60-90 db) - po odpowiednim treningu mowa jest rozumiana głównie drogą słuchową.
4. Głuchota (więcej niż 90 db) - mowa potoczna nie jest rozumiana nawet przy pomocy aparatury i po treningu słuchu.
Stopień utraty słuchu nie jest jedynym kryterium przy kwalifikowaniu dziecka do określonego rodzaju szkoły. Zasadniczy wpływ na zakwalifikowanie dziecka ma także jego ogólny rozwój psychiczny i ogólny stan zdrowia.
Etiologia wad słuchu obejmuje trzy zasadnicze zespoły czynników powodując:
A - głuchotę dziedziczną,
B - głuchotę wrodzoną,
C - głuchotę nabytą.
A Głuchota dziedziczna - gdy występuje ona również u innych członków tej samej rodziny, którą dzieli się na:
- dominującą - łączy się z innymi zaburzeniami, nie zawsze ujawnia się od urodzenia, niekiedy dopiero po kilkunastu latach i jest trudna do stwierdzenia,
- recesywna - może pojawić się w każdym pokoleniu.
B Głuchota wodzona - przyczyny:
- choroby matki w czasie ciąży (choroby wirusowe),
- czynniki toksyczne (uszkodzenie płodu),
- zaburzenia hormonalne (konflikt serologiczny).
C Głuchota nabyta - spowodowana jest przyczynami działającymi w okresie porodu i w czasie dalszego rozwoju jednostki.
We wczesnym okresie życia dziecka rozpoznanie głuchoty nabytej jest trudne, gdyż czynniki chorobowe działać mogą w ciągu dłuższego czasu i wpływać uszkadzająco na organy słuchu. Częstą przyczyną głuchoty nabytej w pierwszych latach życia jest zapalenie opon mózgowych, a w dalszych latach choroby zakaźne (odra, gruźlica) i wpływ urazów (akustycznych, przypadkowych), rzadziej zdarza się głuchota spowodowana urazami psychicznymi. Głuchota wpływa również na rozwój psychiczny dziecka - utrudnia przyswajanie języka oraz kontakt z otoczeniem. Nawet ze znacznym ubytkiem słuchu jednostka może osiągnąć dobry poziom szkolny i dobre przygotowanie do pracy zawodowej, a przez to korzystne warunki przystosowania społecznego.
Ze względu na niedosłyszenie mowa dziecka jest inna, dziecko ma trudności z własną wymową - głos jest mniej dźwięczny, bezbarwny, pozbawiony rytmu, nieprawidłowo modelowany. Dla dziecka głuchego mowa głosowa jest mową trudną, więc często i łatwo posługuje się innymi formami porozumiewania takimi jak: mimiką, gestami, migami, mową palcową. Jest to mowa uboga w treści, uniemożliwia uogólnianie i myślenie abstrakcyjne, dlatego ucząc dziecko głuche preferuje się mowę ustną, głosową.
Rozwój mowy ustnej ma zasadniczy wpływ na rozwój intelektualny dziecka. Należy dziecko jak najwcześniej objąć specjalną opieką pedagogiczną. Im dziecko młodsze, tym większe szanse ukształtowania kompensacyjnych mechanizmów recepcyjnych w zakresie odbioru wrażeń komunikatywnych, jak również posługiwania się mową ustną i formami językowymi. We wczesnym okresie życia opiekę nad dzieckiem sprawują rodzice, a pedagog specjalny tak powinien kierować postępowaniem rewalidacyjnym rodziców, aby ich świadoma opieka zapewniała jak najlepszy rozwój dziecka.
Rozwój mowy wspierany jest przez inne formy porozumiewania wzrokowego,
mowę pisaną i mowę palcową. Mowa pisana stosowana jest jako forma porozumiewania towarzysząca i wspierająca kształtowanie mowy dźwiękowej. Opanowanie sztuki czytania, rozumienie tekstów drukowanych i sprawne posługiwanie się pismem ma duże znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka. Możliwość korzystania z informacji książkowych, kontakt z czasopismem, z codzienną pracą stwarza jednostce warunki współuczestniczenia w sprawach społecznych, zawodowych, w życiu kulturalnym. Umiejętność czytania wywiera korzystny wpływ na rozwój języka. Mowa palcowa w odróżnieniu od mowy migowej umożliwia stosowanie form gramatycznych.
Mowę palcową („daktylografię”, daktylos - palec) dziecko głuche opanowuje łatwiej i szybciej. Mowa palcowa wykorzystywana jest metodycznie jako środek porozumiewania się we wstępnym okresie nauki, gdy jeszcze występują duże trudności w porozumiewaniu się mową ustną.
W kształtowaniu i rozwoju mowy głosowej duże znaczenie mają protezy słuchowe. Aparatura elektroakustyczna musi być traktowana jako środek pomocniczy w rewalidacji głuchych. Protezy słuchowe wzmacniają bodźce akustyczne co ułatwia odbiór wrażeń słuchowych. Dziecko głuche ma trudności w rozumieniu otoczenia, bo musi polegać na wzrokowym doznaniu w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Wynikają stąd nieadekwatne do sytuacji reakcje, przyczyny nerwowości tkwią w nieprawidłowym oddziaływaniu wychowawczym rodziny i trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem. U dzieci starszych często wytwarza się poczucie mniejszej wartości, ponieważ odczuwają, że ich sytuacja jest inna niż dzieci słyszących, a powoduje to kształtowanie się postawy nieufności wobec otoczenia. Dorośli głusi są cenieni w pracy zawodowej, ponieważ są skupieni, mają dużą zręczność i sprawność, chętnie uprawiają sport i turystykę.
Szkolnictwo dla dzieci z wadami słuchu obejmuje: przedszkola, szkoły podstawowe i zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły podstawowe dla dzieci niedosłyszących. Dla dzieci głuchych z obniżonym poziomem umysłowym są szkoły specjalne oraz klasy przy szkołach dla dzieci głuchych o normalnej inteligencji. Wszystkie szkoły posiadają internaty. Selekcja do tych szkół wymaga diagnozy psychologicznej, lekarskiej, audiologicznej. Pierwsze szkoły dla głuchych powstały dopiero w drugiej połowie XVIII w., przyczyną tak późno wprowadzonej formy instytucjonalnej opieki pedagogicznej nad głuchymi było to, że głuchych traktowano jako nie wychowalnych. Jednostki takie określano jako „głuchonieme”, dopiero pod koniec XIX w. przyjęto określenie „głuchy” w odróżnieniu od „głuchoniemego”. Obowiązkiem szkolnym objęto dzieci głuche już na początku XIX w., a w drugiej połowie XIX w. powstają pierwsze szkoły zawodowe dla głuchych (w Berlinie 1873r.), natomiast przedszkola zaczęły się rozwijać dopiero w wieku XX. W Polsce pierwsza szkoła dla głuchych została zorganizowana w roku 1817 w Warszawie przez ks. Jakuba Falkowskiego, która była jednocześnie pierwszą szkołą podstawową specjalną zorganizowaną w Polsce.
Literatura :
Góralówna M., Domańska A.: Dziecko niedosłyszące w rodzinie, 1996, PZWL;
Lipkowski O. : Pedagogika specjalna, 1981, PWN;
Ślenzak J. : Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju, 1984, WSZiP;