Specyfika rozwoju emocjonalnego u dzieci z dysfunkcją wzroku

1. Zubożenie i ograniczenie sfery emocjonalnej dziecka niewidomego
   Pozbawienie pewnej ilości emocji, głównie o zabarwieniu pozytywnym (np. związanych z oglądaniem pięknych, wielobarwnych przedmiotów, zjawisk itp.)

2. Większa ilość emocji negatywnych niż w przypadku dziecka widzącego
   Przyczyny:
   - większa ilość sytuacji deprywacji wynikających z braku możliwości zaspokojenia wielu swoich potrzeb, np. ruchu, samodzielności, niezależności;
   - większa liczba sytuacji trudnych, z którymi dziecko niewidome ma na co dzień do czynienia

3. Dłuższe okresy obniżonego nastroju, przejawiające się szczególnie u młodzieży wchodzącej w okres dorastania

4. Uboga ekspresja zewnętrzna emocji

Kształtowanie tolerancji na negatywne emocje dzieci z dysfunkcją wzroku

Kształtowanie tolerancji powinno rozpocząć się od najmłodszych lat. Powinno to polegać na tym, aby rodzice i wychowawcy:

1. Nie akcentowali zbytnio niepełnosprawności dziecka i nie tragizowali jego niepowodzeń wynikających z niej.

2. Stwarzali warunki do walki z negatywnymi emocjami, które pojawiają się w różnych sytuacjach życiowych. Chodzi tutaj o:

• Wprowadzanie zabaw i gier, w których dziecku czasami coś uda się wykonać lub wygrać, a innym razem nie uda lub przegra.

• Zlecanie zadań do wykonania, które czasami mogą zakończyć się porażką. W późniejszym okresie życia sport i współzawodnictwo może służyć temu celowi.

• Włączanie dziecka w grupy rówieśników i w różne wydarzenia o charakterze społecznym, aby uczyło się adaptować się do ewentualnych emocjonalnie trudnych sytuacji.

1. Rozmawiali z dzieckiem o jego emocjach i uczuciach, zwłaszcza związanych z porażkami życiowymi, wyjaśniając jemu jego wątpliwości i zachęcając do łagodnego znoszenia powstających emocji. Występują one bowiem u wszystkich dzieci.

2. Akceptowali u dziecka pewne okresy obniżonego nastroju (złego samopoczucia). Powinni raczej okazywać jemu empatię - zrozumienie i współczucie niż pocieszać lub wskazywać na popełnione błędy, co nie zawsze okazuje się skuteczne.


Ogólne zaburzenia procesów emocjonalnych
u dzieci z uszkodzonym wzrokiem

1. Obojętność emocjonalna występująca wówczas, gdy reakcje emocjonalne zarówno pozytywne jak też negatywne pojawiają się u dziecka rzadko i ich natężenie (siła) jest stosunkowo słaba, nieproporcjonalna do działającego bodźca (sytuacji).

2. Zachwianie równowagi emocjonalnej - zdecydowana przewaga reakcji negatywnych (smutek, przygnębienie, złość) nad reakcjami pozytywnymi (zadowolenie, radość, wesołość).

3. Niewspółmierność reakcji emocjonalnych do sytuacji, np. reagowanie złością i agresją na uwagę rodzica, że czegoś robić nie wolno.

4. Brak umiejętności dostosowania swoich emocji do sytuacji, w jakiej się dziecko znalazło, np. nie zachowanie stosownej powagi przez rozbawione i roześmiane dziecko, wchodzące do kościoła. Jest to brak panowania nad zewnętrznymi wyrazami emocji.

5. Niedojrzałość lub infantylizm emocjonalny, polegający na reakcjach emocjonalnych charakterystycznych dla młodszego wieku (płaczliwość, łatwe obrażanie się, upór), a więc niezgodnych z wiekiem dziecka. Na przykład dziecku w wieku poniemowlęcym czy nawet w wieku przedszkolnym uchodzi złość i agresja z powodu uzasadnionego niespełnienia określonego życzenia przez rodziców. Nie uchodzi jednak taka reakcja młodzieńcowi, który powinien zrozumieć wyjaśnienia rodziców i zapanować nad swoimi emocjami.

6. Słaby rozwój niektórych uczuć wyższych, np. uczuć społecznych - nie odczuwania zadowolenia z kontaktów społecznych.

7. 
   Oprócz ogólnych zaburzeń procesów emocjonalnych, u dzieci niewidomych i słabo widzących mogą ukształtować się pewne specyficzne reakcje emocjonalne, jak lęk, nieśmiałość i wstyd, które stanowią poważne bariery w aktywności i funkcjonowaniu dziecka. Do takich specyficznych reakcji emocjonalnych należy zaliczyć również zazdrość.

Lęki u dzieci niewidomych

• Lęki słuchowe, wywołane silnymi niespodziewanymi dźwiękami, jak: trzaskanie drzwiami, głośne spłukiwanie wodą muszli klozetowej, grzmot w czasie burzy, dźwięki wywoływane pracą odkurzacza.

• Lęki przestrzenno-ruchowe, wywołane ruchem przedmiotów, osób czy zwierząt, np. związane z ruchem przejeżdżającego autobusu, poruszającego się psa itp. Dziecko niewidome będzie także bać się samotności, nagłego i niespodziewanego opuszczenia go przez osobę towarzyszącą jemu lub odwrotnie - nagłym pojawieniem się nieznanej osoby lub zwierzęcia.

• Lęki przed samodzielnym poruszaniem się, zwłaszcza w początkowym okresie nauki tej umiejętności. Tego rodzaju lęki wywołane są zwykle pierwszymi przykrymi doświadczeniami, w postaci uderzenia się o wystający róg stołu, przewrócenia się o niezauważony próg przy przejściu z jednego pomieszczenia do drugiego itp.

Ogólnie można powiedzieć, że dla dziecka niewidomego każda nowa sytuacja, której jeszcze nie zna i nie rozumie, może być źródłem przestraszenia i wywoływać określone lęki.


Z lękiem powiązane są wstyd i nieśmiałość. Wstyd jest to uczucie wywołane świadomością, że jest się kimś innym, ma się pewne braki, wady, lub postępuje się w sposób niewłaściwy. Powiązany jest on z lękiem przed negatywną opinią i oceną ze strony otoczenia. Nieśmiałość jest to uczucie braku pewności siebie i lęk, że się coś nie uda zrobić lub osiągnąć.

Specyficzne lęki u dzieci słabowidzących

• Przed utratą lub pogorszeniem widzenia.

• Przed przyznaniem się do swojej wzrokowej niepełnosprawności.

• Przed relacjonowaniem tego co widzą (brak zaufania do swojej zdolności widzenia).

• Przed niemożliwymi do zidentyfikowania wzrokowego zjawiskami, przedmiotami, ludźmi itp.




Jak pomóc dziecku niewidomemu w przezwyciężaniu lęków

1. Rodzice muszą umieć odróżnić, które lęki są charakterystyczne dla danego wieku rozwojowego u każdego dziecka, a które są specyficzne tylko dla dzieci niewidomych.

2. Należy wiedzieć, że niektóre lęki utrzymują się dłużej u dzieci niewidomych niż u dzieci widzących.

3. Należy dziecko oswajać ze źródłem lęku, a także dużo opowiadać mu o zjawiskach powodujących lęk.

4. Trzeba być cierpliwym i przez dłuższy czas akceptować lęki dziecka.

5. Działania w rodzaju „przełamywanie na siłę lęku”, wyśmiewanie czy zawstydzanie, odnoszą skutek odwrotny.

6. Czasem lepiej przez dłuższy czas unikać sytuacji lękowej aniżeli konfrontować z nią dziecko.

7. Należy wziąć pod uwagę, że dziecko niewidome może nie móc uciekać, chronić się przed sytuacją wywołującą lęk. Dlatego ważne jest, aby samemu np. objąć i przytulić dziecko.




Definicja osobowości

Przez osobowość należy rozumieć zorganizowany i dynamiczny zespół cech psychicznych, determinujących sposób zachowania się człowieka.

Jeśli chodzi o strukturę osobowości, to można w niej wyodrębnić następujące składniki (komponenty): cechy osobowości, takie jak: postawy, potrzeby, zdolności, temperament, uzdolnienia, zainteresowania oraz wymiary osobowości, zwane też cechami zachowania, takie jak: samodzielność, aktywność, dominacja, uległość, agresywność, podatność na sugestie itp.




Problem wzrokowej niepełnosprawności jako istotny element
w kształtowaniu obrazu samego siebie

1. Rodzice powinni odpowiadać zgodnie z prawdą na pytania dzieci dotyczące ich niepełnosprawności. Odpowiedzi powinny być dostosowane do wieku i poziomu intelektualnego dziecka.

2. Oprócz ograniczeń, należy pokazywać dziecku jego mocne strony.

3. Należy przygotować dziecko, alby umiało innym opowiadać o swojej niepełnosprawności.

4. Należy tak wychowywać dziecko, aby nie definiowało ono siebie jako „osoby niepełnosprawnej”, ale rozumiało, że jest osobą pełnowartościową, a niepełnosprawność wzrokowa jest tylko jedną z cech ją opisujących.




Praca nad rozwojem osobowości u dziecka z dysfunkcją wzroku
powinna polegać na:

1. Budowaniu wysokiego poczucia własnej wartości i realnej wysokiej samooceny.

2. Zapobieganiu rozwojowi kompleksu niższości.

3. Pomocy dziecku w akceptacji samego siebie.

4. Dbałości o zaspokajanie wszystkich pojawiających się u dzieci z dysfunkcją wzroku potrzeb (chodzi tu nie tylko o potrzeby poznawcze, ale także o zaspokajanie w pełni potrzeb związanych z aktywnością fizyczną, rozwojem samodzielności, niezależności, rozwojem kontaktów społecznych).

5. Dbałości o rozwój zainteresowań (u dzieci z dysfunkcją wzroku trudniej jest o samorzutną aktywność w tym zakresie, rozwojowi zainteresowań trzeba pomóc).

6. 
   Kształtowaniu samodzielności dziecka z dysfunkcją wzroku w kontekście psychicznym (pozwolenie na dokonywanie różnego rodzaju wyborów, współdecydowanie o różnych sprawach, samodzielne podejmowanie różnych decyzji) oraz w kontekście fizycznym (samodzielne wykonywanie przez dziecko czynności dnia codziennego oraz uczenie samodzielności i aktywności w działaniu intencjonalnym).

Zasady obowiązujące w życiu człowieka niewidomego

1. Dokładne poznanie przez dziecko miejsca, w którym przebywa (mieszkanie, przedszkole, szkoła itp.).

2. Przedmioty mają stałe miejsce i dziecko wie, gdzie się znajdują. Przedmiot zabrany z danego miejsca musi zawsze na nie wrócić po zakończeniu jego używania.

3. Dziecko potrafi zapewnić sobie możliwość samodzielnego, w miarę szybkiego i skutecznego wykonywania zadań, które do niego należą i które chce wykonywać.


Formy radzenia sobie z sytuacjami trudnymi
przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem

• Zasadnicze znaczenie ma poziom rehabilitacji podstawowej oraz poziom kompetencji osobistych osiągnięty przez dziecko.

Formy radzenia sobie z sytuacjami trudnymi	Kompetencje osobiste dziecka
Mobilizowanie wysiłku	Pewność siebie, wytrwałość, odporność na stres
Poszukiwanie innego sposobu wykonania zadania	Kreatywność, innowacyjność, odwaga, umiejętność radzenia sobie w nowych sytuacjach, umiejętność radzenia sobie w stresie
Niepodejmowanie się zadań przewyższających własne możliwości	Realna nie zawyżona samoocena, umiejętność racjonalizacji
Szukanie informacji i porad u innych oraz korzystanie z bezpośredniej pomocy	Asertywność, komunikatywność, utrzymanie równowagi pomiędzy samodzielnością a pewnym „uzależnieniem” od innych i koniecznością korzystania z pomocy




Mechanizmy obronne u dzieci z dysfunkcją wzroku

Mechanizmy obronne to reagowanie w niewłaściwy sposób w sytuacjach trudnych. Mogą mieć charakter trwały i zmierzają do zredukowania napięcia emocjonalnego, a nie do pokonania trudności.

Należą do nich:

1. Rezygnacja, a więc łatwe i nie uzasadnione wycofanie się z wykonania podjętego zadania bez próby pokonania trudności przez inne rozwiązanie. Zwykle przyczyną rezygnacji jest obawa przed negatywnymi emocjami (stresem), jakie niosą ze sobą trudności i ewentualna porażka. Utrwalenie się takiej formy zachowania może hamować dziecko przed samodzielnym podejmowaniem różnych działań i jego gotowość do pokonywania trudności.

2. Unikanie sytuacji trudnych. Dziecko z tak wypracowaną formą zachowania będzie ograniczać swoje działanie tylko do wykonywania zadań łatwych i nie będzie zdolne stawiać czoła trudniejszym wyzwaniom, jakie niesie codzienne życie.

3. Usprawiedliwianie powstałych trudności i porażki swoją niepełnosprawnością lub złym stanem zdrowia i złym samopoczuciem.

4. Odkładanie działania na czas późniejszy bez próby znalezienia odpowiedniego rozwiązania w danym momencie.




EMOC12

EMOC1

EMOC3

EMOC10

EMOC7

EMOC9

EMOC8

EMOC6

EMOC11

EMOC4

EMOC5

EMOC2

---