Królestwo Polskie w latach 1815 - 1830, podr. ,s. 24 - 34, 45 - 51, mapa, s. 25 oprac. RM

„Obiecuję Wam, że w tym kraju będzie tylko jeden Rosjanin, to ja nim będę”.
Aleksander I do polskiej arystokracji w 1815 r.

Kongresówka - „konstytucyjne laboratorium eksperymentalne” cara Aleksandra I

„Bat na stole, konstytucja pod stołem”

1. Utworzenie Królestwa Polskiego (Królestwa Kongresowego, Kongresówki) - obszar i ludność

- zmiany terytorialne na ziemiach polskich w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego:

likwidacja Księstwa Warszawskiego i podział jego obszaru (nazwany przez Polaków IV rozbiorem Polski)

na trzy części:

▪ Królestwo Polskie: połączone z Rosją na „wieczne czasy osobą monarchy”, car Aleksander I

obiecał na kongresie wiedeńskim nadać konstytucję Królestwu Polskiemu (herb Królestwa

Polskiego, podr., s. 27)

▪ Wolne Miasto Kraków (nazywane Rzeczpospolitą Krakowską): niewielkie buforowe

państewko uzależnione od trzech państw zaborczych (Rosji, Austrii, Prus), będące obszarem

wolnocłowym, z konstytucją od 1818 r. (więcej w podr. s,. 27),

▪ Wielkie Księstwo Poznańskie (29 tys. km. kw.), obszar przyznany Prusom, bez poważniejszych

odrębności w ramach państwa pruskiego, stanowiący jedną z jego prowincji (obejmował dwa

zachodnie departamenty byłego Księstwa Warszawskiego - poznański i bydgoski), w latach 1815 - 1830

namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego był polski arystokrata - książę Antoni

Radziwiłł (więcej w podr. s., 26 i w notatce: Zabór pruski w XIX i w pocz. XX w.)

- obszar Kongresówki: większość terytorium dawnego Księstwa Warszawskiego, pow. 127 tys. km. kw

- ludność: ponad 3 mln. mieszkańców w 1815 r., ponad 4 mln. w 1830 r.

- Królestwo Polskie a tzw. ziemie zabrane

„ziemie zabrane” - obszar zaboru rosyjskiego na wschód od Kongresówki, chodzi o terytorium

zajęte przez Rosję w wyniku trzech kolejnych rozbiorów Polski (np. Wileńszczyzna, Wołyń, Podole)

oraz o tzw. obwód białostocki (zajęty przez Rosję w 1807 r.), car Aleksander I obiecał poszerzyć

Królestwo Polskie o część „ziem zabranych”

2. Konstytucja i ustrój polityczny Królestwa Polskiego (podr. ,s. 32-33, 45)

• car Aleksander I zapowiedział nadanie konstytucji Królestwu Polskiemu jeszcze na kongresie wiedeńskim, jej faktycznym autorem był książę Adam Jerzy Czartoryski, konstytucja Królestwa Polskiego była wzorowana na konstytucji Księstwa Warszawskiego, obie zatem wykazują wiele podobieństw (konstytucje nadane przez monarchę - oktrojowane, szeroki zakres władzy monarchy, niewielkie znaczenie sejmu, zasada wolności osobistej i równości wobec prawa)

• konstytucja została nadana (oktrojowana) Królestwu Polskiemu przez cara Aleksandra I, w Warszawie 27 XI 1815 r., została poprzedzona koronacją cara na króla Polski (w warszawskiej katedrze św. Jana)

• konstytucja Królestwa Polskiego była jedną z najbardziej liberalnych w ówczesnej Europie (ze

względu na szeroki zakres praw i swobód obywatelskich, niższy niż np. we Francji cenzus majątkowy w

ordynacji wyborczej, nieco większe znaczenie sejmu niż w Księstwie Warszawskim), często jednak jej

postanowienia były łamane, co prowadziło do wzrostu niezadowolenia społecznego, narodzin

opozycji politycznej - i w konsekwencji do wybuchu powstania listopadowego

• związek Królestwa Polskiego z Rosją w świetle konstytucji: Królestwo Polskie ma być „połączone z Rosją po wieczne czasy” osobą monarchy, każdy kolejny car Rosji ma zostać także królem Polski, odbywając w Warszawie koronację królewską, car może powołać w Królestwie Polskim swojego namiestnika (był nim w l. 1815 - 1826 gen. Józef Zajączek)

• stopień odrębności Królestwa Polskiego od Rosji w świetle konstytucji: dwuizbowy sejm (w Rosji parlamentu nie było do 1906 r.), wojsko polskie, odrębna od rosyjskiej administracja - podział na województwa (Rosja była podzielona na gubernie), polscy urzędnicy, język polski jako język urzędowy, w stosunkach cara (a zarazem króla Polski) z jego poddanymi z Królestwa Polskiego miał obowiązywać język francuski, odrębny pieniądz, skarb (Bank Polski), odrębny rząd Królestwa Polskiego (ministrowie w Radzie Administracyjnej), wśród ministrów rządu brak ministra spraw zagranicznych (czyli brak możliwości prowadzenia przez Królestwo Polskie własnej polityki zagranicznej)

• godło Królestwa Polskiego: biały polski orzeł w koronie, na piersi czarnego dwugłowego orła (godła rosyjskiego), zob. ilustrację w: Radziwiłł, Roszkowski Historia 1789 - 1871, s. 223

• prawa i swobody obywatelskie w Królestwie Polskim: utrzymanie Kodeksu Napoleona (z poprawkami), wolność osobista (brak poddaństwa osobistego chłopów - zniesionego jeszcze przez konstytucję Księstwa Warszawskiego w 1807 r.), równość wobec prawa, nietykalność osobista (zasada „neminem captivare permittemus, nisi iure victum”) i majątkowa, swoboda wyznania , wolność słowa, prawa wyborcze oparte na cenzusie majątkowym, ułatwienie nobilitacji np. dla bogatego mieszczaństwa,

mimo konstytucyjnej zasady równości wobec prawa, w życiu politycznym Kongresówki

dominowało nadal ziemiaństwo (szlachta) - sądownictwo: sądy powszechne (brak sądownictwa stanowego, zniesionego w okresie Księstwa

Warszawskiego), utrzymanie Kodeksu Napoleona (wprowadzenie poprawek, np. do prawa rozwodowego)

• kompetencje i pozycja polityczna monarchy (cara, a zarazem króla Polski): koronuje się w Warszawie na króla Polski, władza wykonawcza, mianowanie ministrów (członków RadyAdministracyjnej), mianowanie członków Rady Stanu, mianowanie senatorów, wojewodów, sędziów, oficerów, zwierzchnik wojska Królestwa Polskiego (jego dowództwo powierzył bratu - wielkiemu księciu Konstantemu Pawłowiczowi, co było sprzeczne z konstytucją), co dwa lata zwołuje sejm, ma prawo dokonywania zmian w konstytucji, ma wyłączne prawo do inicjatywy ustawodawczej, ma władzę prawodawczą we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sejmu, w świetle konstytucji Królestwo Polskie jest więc monarchią wprawdzie konstytucyjną, ale niemalże absolutną

• brak zasady trójpodziału władz (ze względu na rozległe kompetencje prawodawcze monarchy, jego wyłączne prawo do inicjatywy ustawodawczej i niewielkie kompetencje sejmu)

• Rada Administracyjna: pełni rolę rady ministrów, w jej skład wchodzą ministrowie, powoływani i odwoływani przez monarchę, brak ministra spraw zagranicznych, Rada Administracyjna sprawowała (nominalnie razem z namiestnikiem - de facto figurantem) w imieniu monarchy władzę wykonawczą

• Rada Stanu (Conseil d Etat): jej członkowie powoływani i odwoływani przez monarchę, w skład Rady Stanu wchodzili m.in. ministrowie, podobnie jak w Księstwie Warszawskim Rada Stanu w imieniu monarchy przygotowywała projekty aktów prawnych (zarówno projekty ustaw sejmowych jak i dekretów monarchy), przy pomocy Rady Stanu monarcha realizował zatem swoje prawo do inicjatywy ustawodawczej

• parlament Królestwa Polskiego: dwuizbowy sejm o nieco większym znaczeniu niż w Księstwie Warszawskim (ale niewielkim w porównaniu do sejmu Rzeczpospolitej w świetle konstytucji 3 maja), składający się z senatu i izby poselskiej,

zwoływany przez monarchę co dwa lata, nie posiadał inicjatywy ustawodawczej (posiadał ją

tylko monarcha), decyzje zapadały większością głosów (nie obowiązywała zasada jednomyślności -

liberum veto), sejm miał prawo zgłaszać monarsze petycje, w ograniczonym zakresie miał prawo

kontroli rządu (de facto nie przestrzegane), posłowie mieli prawo do przeprowadzania debat

posłowie mieli prawo do przeprowadzania debat (dyskusji) parlamentarnych (w przeciwieństwie do

posłów w sejmie Księstwa Warszawskiego)

▪ skład izby poselskiej: 77 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach szlacheckich (przez

posesjonatów) oraz 51 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych, prawo

wyborcze było oparte na cenzusie majątkowym: posiadało je w Królestwie Polskim ok. 100

tys. obywateli (na 3 - 4 mln. mieszkańców), co świadczy o stosunkowo niskim cenzusie

majątkowym w ordynacji wyborczej (dla porównania: we Francji w tym samym okresie prawa wyborcze

także posiadało ok. 100 tys. obywateli, jednak na 30 mln. ogółu ludności)

▪ kompetencje izby poselskiej: nie posiada inicjatywy ustawodawczej, przyjmuje lub odrzuca

projekty ustaw w sprawie podatków, zmian w prawie karnym i cywilnym, w sprawach

monetarnych, w sprawie budżetu państwa,

posłowie mieli prawo do przeprowadzania debat (dyskusji) parlamentarnych (w przeciwieństwie do

posłów w sejmie Księstwa Warszawskiego)

▪ senat: 64 senatorów mianowanych przez monarchę (biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie)

Aneks.

Porównanie konstytucji Księstwa Warszawskiego z konstytucją Królestwa Polskiego (najważniejsze aspekty), oprac. RM

Konstytucja Księstwa Warszawskiego

Konstytucja Królestwa Polskiego

konstytucja państwa uzależnionego od napoleońskiej Francji, będącego w unii personalnej z Saksonią	konstytucja państwa uzależnionego od Rosji - połączonego z Rosją osobą monarchy
nadana (oktrojowana) przez obcego monarchę - Napoleona	nadana (oktrojowana) przez rosyjskiego monarchę - cara Aleksandra I, który koronował się na króla Polski
brak zasady trójpodziału władz	brak zasady trójpodziału władz
istnieje Rada Stanu i Rada Ministrów	istnieje Rada Stanu i Rada Administracyjna (w jej skład wchodzą ministrowie)
szeroki zakres kompetencji monarchy - zarówno w zakresie władzy wykonawczej jaki i prawodawczej, w wyłącznym prawem do inicjatywy ustawodawczej	szeroki zakres kompetencji monarchy - zarówno w zakresie władzy wykonawczej jaki i prawodawczej, w wyłącznym prawem do inicjatywy ustawodawczej
niewielkie znaczenie (kompetencje) sejmu, brak prawa sejmu do inicjatywy ustawodawczej	niewielkie znaczenie (kompetencje) sejmu (brak prawa sejmu do inicjatywy ustawodawczej), ale nieco większe niż w Księstwie Warszawskim, w praktyce prawa sejmu były łamane
brak parlamentarnej odpowiedzialności ministrów	Konstytucja przewidywała pewien zakres kontroli sejmu nad rządem (w praktyce, prawo to nie było przestrzegane)
skład izby poselskiej: 60 (100) posłów szlacheckich i 40 (66) „deputowanych od gmin”	skład izby poselskiej: 77 posłów szlacheckich i 51 „deputowanych od gmin”
skład senatu: 18 (30)	skład senatu: 64
zasada wolności osobistej	zasada wolności osobistej
równość wobec prawa	równość wobec prawa

3. Przemiany gospodarcze w Królestwie Polskim w latach 1815 - 1830 (podr., s. 29 - 30)

- przemiany gospodarcze w l. 1815 - 1830 i polityka ekonomiczna ministra skarbu rządu Królestwa

Polskiego, księcia Ksawerego Druckiego - Lubeckiego w l. 1821 - 1830.

• protekcjonizm - ochrona krajowej wytwórczości i handlu przed konkurencją zagraniczną

• polityka celna (np. ustanowienie wysokich ceł wwozowych na granicy Kongresówki z Prusami

oraz niskich opłat celnych na granicy Kongresówki i Rosji, sprzyjających opłacalności eksportu

przemysłu Kongresówki na rynek rosyjski)

• początki łódzkiego okręgu przemysłowego w I połowie lat 20-tych XIX w. (m .in. w wyniku

polityki gospodarczej Druckiego - Lubeckiego oraz migracji tkaczy i przedsiębiorców z

Wielkopolski do Kongresówki)

• utworzenie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (1825) i oddłużenie ziemiaństwa

• utworzenie Banku Polskiego (1828)

- początki rozwoju przemysłu: zagłębie staropolskie (w Górach Świętokrzyskich), okręg łódzki,

zagłębie dąbrowskie, okręg białostocki po powstaniu listopadowym

- książę Ksawery Drucki - Lubecki jako konserwatysta, zwolennik ugody Polaków z caratem,

prekursor pozytywizmu (uważał, że należy gospodarczo rozwijać kraj i zrezygnować z dążeń do

niepodległości) i przeciwnik irredenty (działalności konspiracyjno - niepodległościowej)

4. Kultura i oświata w Królestwie Polskim oraz na „ziemiach zabranych” (podr., s. 30 - 31)

• utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego w 1816 r.

• działalność w sferze szkolnictwa Stanisława Kostki Potockiego (minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego w Królestwie Polskim)

• szkolnictwo na ziemiach zabranych: uniwersytet w Wilnie, Liceum Krzemienieckie

Polityczne aspekty literackiego sporu „klasyków z romantykami” w Królestwie Polskim przed powstaniem listopadowym.

- klasycy jako przeciwnicy powstania i działalności konspiracyjno - niepodległościowej (irredenty)

▪ Alojzy Feliński - autor wiernopoddańczego hymnu Królestwa Polskiego, Boże coś Polskę

( w 1861 r. napisano drugą wersję pieśni Boże coś Polskę, nadając jej zupełnie inny wydźwięk - patriotyczny,

porównaj obie wersje, w: Radziwiłł, Roszkowski Historia 1789 - 1871, s. 294 - 295),

w swoich pamiętnikach Feliński Mickiewicza nazywał „marnym poetą”, powstanie listopadowe

określał „dziełem motłochu i tłumu siepaczy” oraz „morderców belwederskich”,

cara Mikołaja I nazywał „prawym monarchą”

- romantycy jako zwolennicy powstania i działalności konspiracyjno - niepodległościowej

(irredenty)

▪ Maurycy Mochnacki , O literaturze polskiej w wieku XIX (1830): uważał, że literatura ma

przygotować naród do walki o niepodległość, w innych publikacjach wielkiego księcia

Konstantego nazywał „pół małpą, pół człowiekiem”

5. Przyczyny wzrostu niezadowolenia i narodzin opozycji politycznej w Królestwie Polskim (podr.,s. 45 - 50)

(pośrednie przyczyny powstania listopadowego)

- stopniowe odchodzenie przez Aleksandra I od liberalnej polityki wobec Polaków i Kongresówki

(jeszcze na kongresie wiedeńskim car był uważany z a zwolennika reform - „liberalnego Mesjasza

Europy”, Kongresówkę traktował początkowo jako „konstytucyjne laboratorium eksperymentalne”, w

ostatnich panowania jednak stopniowo odchodził od poglądów liberalnych na rzecz konserwatyzmu,

niechęci do reform i przekonania o konieczności zwalczania wszelkich tendencji liberalnych i

wolnościowych)

- nie wywiązywanie się cara z obietnic danych Polakom (np. obietnica poszerzenia Kongresówki o

„ziemie zabrane”, obietnica nie powierzania w Kongresówce Rosjanom godności i stanowisk)

• szeroki zakres władzy w Kongresówce - nie wynikający z postanowień konstytucji - wielkiego księcia Konstantego (mianowany dowódcą armii Królestwa Polskiego - wbrew zasadom konstytucji) i senatora Mikołaja Nowosilcowa (mianowany senatorem i tworzący tajną policję wbrew zasadom konstytucji),

• niewielkie znaczenie namiestnika gen. Józefa Zajączka (figurant podporządkowany Konstantemu, po śmierci Zajączka w 1826 r. car nie powołał nowego namiestnika, co jeszcze bardziej wzmocniło wpływy Konstantego i Nowosilcowa)

• łamanie zasad konstytucji przez kolejnych carów (Aleksandra I i Mikołaja I od 1825 r.) i ich przedstawicieli w Kongresówce: wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza i senatora Mikołaja Nowosilcowa

• najważniejsze przejawy łamania zasad konstytucji: mianowanie Konstantego dowódcą armii Królestwa Polskiego, mianowania Nowosilcowa senatorem, wprowadzenie tajnej policji, cenzury prasy (1819), łamanie zasady nietykalności osobistej (bezprawne aresztowania i więzienie osób podejrzanych o poglądy i działalność opozycyjną), nie zwoływanie przez cara sejmu w przewidzianym przez konstytucję terminie (co dwa lata), zniesienie jawności obrad sejmowych (1825), odwlekanie przez nowego cara Mikołaja I koronacji na króla Polski (przez kilka lat - aż do 1829 r.)

• opozycja w wojsku Kongresówki przeciw Konstantemu (m.in. z powodu znęcania się nad oficerami - upokarzanie, policzkowanie, kary cielesne; „pól małpy, pół człowieka” - M. Mochnacki o Konstantym), w przezwyciężeniu negatywnego wizerunku w oczach społeczeństwa Kongresówki nie pomogło Konstantemu małżeństwo z polską hrabianką - Joanną Grudzińską

• antypolska polityka senatora Mikołaja Nowosilcowa (np. utworzenie tajnej policji w Kongresówce, zwalczanie organizacji studenckich - np. Filomatów, przekonanie cara o konieczności odwołania księcia Adama Jerzego Czartoryskiego ze stanowiska kuratora wileńskiego okręgu naukowego)

6. Główne nurty opozycji (podr., s. 46 - 50)

A. Opozycja legalna

• Stanisław Kostka Potocki: za swe liberalne poglądy w 1820 r. został zdymisjonowany z funkcji ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego

• książę Adam Jerzy Czartoryski: jeszcze na kongresie wiedeński był przyjacielem i współpracownikiem cara (np. autorem konstytucji Królestwa Polskiego), około 1820 r. popadł w niełaskę cara, (m.in. za sprawą intryg Nowosilcowa oskarżony o tolerowanie na uniwersytecie wileńskim tajnych organizacji studenckich, w 1823 r. odwołany został ze stanowiska kuratora wileńskiego okręgu naukowego (co zbiegło się z represjami wobec Filomatów)

• kaliszanie (beniamiści): grupa posłów z województwa kaliskiego (zwł. bracia Bonawentura i Wincenty Niemojowski) o poglądach nawiązujących do zasad liberalizmu, w 1820 r. na sejmie oskarżyli rząd o łamanie konstytucji, za co zostali zamknięci w areszcie domowym

B. Opozycja nielegalna

- tajne organizacje młodzieży studenckiej (wzorowane na burszenszaftach - tajnych organizacjach studenckich

powstających na uniwersytetach w Niemczech - propagowały ideę wolności i braterstwa, romantyzm, były w opozycji

wobec absolutyzmu, zwalczane przez Metternicha), zwalczane represjami przez Nowosilcowa

▪ na Uniwersytecie Warszawskim (utworzony w 1816 r.): Związek Przyjaciół „Panta Koina”

(„wszystko wspólne”) od 1817 r., Związek Wolnych Polaków od 1819 r. (Tadeusz Krępowiecki, Wiktor

Heltman)

▪ na Uniwersytecie Wileńskim: m. in. Tomasz Zan, Onufry Pietraszkiewicz, Adam Mickiewicz,

poparcia udzielał profesor Joachim Lelewel

Towarzystwo Filomatów („przyjaciół nauki”), Towarzystwo Filaretów („przyjaciół cnoty”),

Związek Promienistych,

- tajne organizacje powstające w wojsku Kongresówki (konspiracja wojskowa)

▪ Wolnomulartwo Narodowe istniejące latach 1819 - 1820, założone przez majora Waleriana

Łukasińskiego (ze słynnego w powstaniu listopadowym 4 pułku piechoty), oparte na organizacyjnych

wzorcach masonerii

▪ Towarzystwo Patriotyczne - założone w 1821 r. przez majora Waleriana Łukasińskiego po

rozwiązaniu Wolnomularstwa Narodowego, program: niepodległość Polski „trójpodzielonej,

troiście ugodzonej” , aresztowanie Łukasińskiego w 1822 r. (skazany na 9 lat, zmarł w wiezieniu

szlisselburskim w 1868 r.), następnie Towarzystwem Patriotycznym kieruje ppłk. Seweryn

Krzyżanowski, TP zostało rozbite w wyniku aresztowania Krzyżanowskiego w 1826 (po

stłumieniu powstania dekabrystów, współpracujących z Towarzystwem Patriotycznym)

tzw. sąd sejmowy - złożony z senatorów, obradujący pod przewodnictwem senatora Piotra Bielińskiego, wydał

wyrok skazujący w 1828 r. Krzyżanowskiego i jego współpracowników z TP na kilka lat więzienia, nie za zdradę

(jak chciał Nowosilcow, wtedy wyrok byłby znacznie surowszy), ale tylko za przynależność do tajnej organizacji,

zyskał tym wielką sympatię w społeczeństwie Kongresówki

▪ tajne sprzysiężenie w warszawskiej szkole podchorążych piechoty (zawiązane w 1828 r., przywódcy:

porucznik Piotr Wysocki, kapitan Józef Zaliwski), doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego

▪ tzw. spisek koronacyjny 20 V 1829 r. - fakt czy legenda (zob. Kordian J. Słowackiego)

5

---