1. Definicja prasy

ogół wydawnictw drukowanych periodycznie i rozpowszechnianych publicznie; odzwierciedlających wszechstronnie rzeczywistość zwłaszcza aktualne procesy i wydawnictwa polit., społ, gosp, nauk, kulturalne itp.

Definicja prawna prasy:

prasa to drukowane pisma periodyczne wychodzące w oreślonych , nie dł€ższych niż rok interwałach czasowych, wydawane w nieograniczonym czasowo zamiarze wydawniczym nietworzące zamkniętej całości publikowane w celu informowania lub oddziaływania na odbiorcę; dostępne dla z góry nieograniczonej liczby osób, ukazujący się pod tym samym tytułem z bierzącą numeracją i datą, oznaczonym miejscem wydania , redaktorem i ceną stanowiącą z reguły dzieło zbiorowe.

Funkcje prasy

funkcje podstawowe: *informacyjna *wychowawcza *rozrywkowa

funkcja ze względu na zakres:

*polityczna *społeczna *narodowa *techniczna

funkcja ze względu na stopień: *uświadomienia *zamierzona *niezamierzona

funkcja ze względu na fazę procesu komunikowania:

*intencjonalna *nadana *pełniona

*kontrolna *gospodarcza *kulturowa

*oświatowa.

Cechy prasy

Zasadnicze właściwości prasy całej prasy , niezależnie od jej typu

*aktualnośc treści- upływ czasu między wydarzeniem a publikacja o nim

*wszechstronność treści- ilościowy stosunek treści do rzeczywistości

*periodycznośc prasy- stosunek prasy i jej wypowiedzi do czasu

*publiczny charakter prasy- potencjalnie powszechna dostępnośc prasy

2. Prasoznawstwo, jego rozwój, przedmiot badań, ośrodki badań prasoznawczych

Nauka (wiedza) o prasie traktowanej początkowo jako prasa drukowana, później jako ogół periodycznych środków masowego przekazu. Główne kierunki badań prasoznawczych to studia nad:

a) nadawcą (dysponentami prasy, redakcjami dziennikarzami itp.)

b) zawartością (treściami i formatami przekazów);

c) samymi mediami (gazetami, czasopismami, programami radia i telewizji jako kanałami komunikacji);

d)publicznością (czytelnikami gazet i czasopism, słuchaczami radia i telewidzami);

e)skutkami (konwencjami oddziaływania) mediów.

Za główne metody badań prasoznawczych uchodzą: ilościowa, systematyczna analiza zawartości mediów oraz ankietowe badania zasięgu odbioru poszczególnych mediów oraz struktury ich publiczności i jej opinii; ponadto w badaniach prasoznawczych stosuje się też metody właściwe takim naukom społ., jak: językoznawstwo ( badania perswazyjności i zrozumiałości języka), nauka o literaturze (gatunki dziennikarskie), psychologia, socjologia, ekonomia, prawo i inne. Najdawniejsze przykłady zainteresowania badawczego prasą pochodzą z Niemiec, gdzie 1916 powstała pierwsza w świecie badawcza placówka prasoznawcza. W Niemczech też przeprowadzono pierwsze badania czytelnictwa prasy.

W Polsce najwcześniejsze świadectwa refleksji nad społ. rolą prasy pochodzą z końca XIII w.; pionierami, prasoznawstwa polskiego byli w XIX i XX w. S. Czarnowski, J. W. Dawid i S.T. Jarkowski- twórcą Tow. Wiedzy Prasowej (1938) i Pol. Inst. Prasoznawczego 1945-46). Współczesne prasoznawstwo polskie nawiązujące do standardów zach. stworzyli: M. Kafel i L. Tetlowska. W 1958-94 r. badania nad dziejami mediów w Polsce prowadziła Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa Pol. (w IBL PAN, od 1994 Pracownia Komunikacji Lit. PRL), która 1962-76 wyd. „Rocznik Czasopiśmiennictwa Polskiego” przemianowany na „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” (1977-93). Najważniejsze centra prasoznawstwa w Polsce to Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego i Ośrodek Badań Prasoznawczych (zał. 1956, do 1990 na UJ), który od 1958 r. wyd. kwartalnik „ Zeszyty Prasoznawcze”

OŚRODEK BADAŃ PRASOZNAWCZYCH

założona 1956 w Krakowie placówka badawcza ówczesnego ZG RSW "Prasa", prowadząca analizy rozpowszechniania i odbioru prasy, jej treści i języka, szaty graficznej, dokumentację bibliograficzną, klasyfikację rodzajową; początkowo też badania historii prasy polskiej; prowadzi też sondaże opinii społ.; pod dyrekcją I. Tetelowskiej i następnie W. Pisarka zdobył uznanie międzynar.; liczne wydania książkowe, m.in. reedycja pierwszej polskiej gazety "Merkuriusz Polski", Encyklopedia wiedzy o prasie; od 1958 kwartalnik "Zeszyty Prasoznawcze"; od 1990 włączony w skład UJ; wydaje co roku "Katalog mediów polskich".

3. Badania nad mediami (prasą) w Polsce, etapy ich rozwoju, problematyka badawcza.

Obserwacje działalności ośrodków badawczych, analiza wydawanych przez nie różnego rodzaju monografii, tomów prac zbiorowych oraz czasopism pozwalają zauważyć, że w badaniach nad środkami masowego komunikowania wyraźnie dominują zainteresowania prasą, i jej rozwojem jakościowym i ilościowym oraz miejscem w systemie komunikacji społecznej. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest rosnąca ilość konferencji naukowych, zwiększająca się liczba publikacji, w których autorzy podejmują problemy typologii prasy i różnorodności form wydawniczych, prawa prasowego i wolności słowa, zawodu dziennikarskiego i jego etyki, ekonomiki prasy czy też szeroko rozumianej historii prasy oraz jej miejsca w obszarze kultury narodowej. Badaczy mediów, prasoznawców coraz częściej interesuje różnorodność struktury wydawnictw ciągłych.

Wiedza o prasie jest także nauką historyczną. A zatem badaczom w równej mierze, co informacja o aktualnym stanie piśmiennictwa dotycząca teorii i praktyki dziennikarskiej, współczesnej roli prasy i jej funkcjach, potrzebna jest wiedza z zakresu historii prasy.

Po 1989 roku, w okresie transformacji ustrojowej, powstały liczne nowe ośrodki akademickie kształtujące dziennikarzy, stale rośnie ilość osób prowadzących badania nad mediami, interesujących się prasą poza tradycyjnymi centrami naukowymi, skupionych w wielu regionalnych, lokalnych towarzystwach naukowych. Powołano do życia nowe czasopisma naukowe, mediami, poza prasą interesują się przedstawiciele różnych dyscyplin: socjolodzy, pedagodzy, politolodzy, historycy i literaturoznawcy oraz bibliotekoznawcy. Publikowane są liczne monografie, tomy prac zbiorowych, materiały pokonferencyjne, artykuły publikowane w czasopismach specjalistycznych oraz w prasie o masowych nakładach, prace bibliograficzne, opracowania popularno-naukowe, składające się na złożony i zróżnicowany stan wiedzy o prasie.

Początki badań nad prasą w Polsce sięgają drugiej połowy XVIII wieku, gdy zastanawiano się nad charakterem pism periodycznych, a czynili to ludzie bezpośrednio związani z praktyką dziennikarską, literaci a później badacze i politycy. Dyskutowano o charakterze prasy, wolności słowa, doceniono rolę prasy w okresie zrywów niepodległościowych. Wiek XIX a szczególnie druga jego połowa przyniósł rozszerzenie zakresu badań nad prasą poza jej historią i bibliografią. Praktyka i związane z nią potrzeby zrodziły zainteresowanie organizacją pracy redakcji, językiem prasy, zawodem dziennikarskim, czytelnictwem prasy. Wiedza o tych badaniach i piśmiennictwie była początkowo skromna. Dopiero na początku XX wieku, kilkukrotnie podejmowano interesujące i ważne próby rejestrowania dorobku piśmiennictwa poświęconego prasie, najczęściej mające charakter rejestracyjny.

Prasoznawców, historyków prasy szczególnie interesowały zmiany jakie zaszły na rynku prasowym w okresie transformacji ustrojowej, które spowodowały dynamiczny rozwój rynku medialnego (w tym prasowego). Wolność słowa, zniesienie cenzury, zniesienie reglamentacji papieru, zmiany własnościowe wydawnictw wyzwoliły wiele inicjatyw edytorskich, a napływ obcego kapitału korzystnie odbił się na unowocześnieniu polskiej poligrafii, wprowadził zmiany w technikach druku.

4. Periodyzacja prasy Polskiej

Periodyzacja prasy wg. Łojka- kryterium historyczne

I do roku 1795

II okres porozbiorowy- po roku 1795

III prasa Polska w dobie popowstańczej- po roku 1864

IV prasa II RP- 1918- 1939

V prasa Polska w czasie II Wojny Światowej 1939- 1945

VI prasa okresu PRL- 1952-1989

Istnieje jeszcze podział prasy od roku 1944- 1970

*Okres lubelski: lipiec 1944 - 1945.

*Okres względnego pluralizmu prasy:1945 - 1947.

*Okres budowania prasy stalinowskiej:1947 - 1953.

*Okres odwilży:1953 - 1956.

*Okres małej stabilizacji:1957 - 1970.

Podział ten obejmuje okres od zakończenia wojny do roku '70 okresu PRL.

6. Podstawowe ksiązki i opracowania dotyczące prasy

*Łojek Jerzy - Historia prasy polskiej

*Jarkowski Stanisław - Zbiory prasy w Polsce. Notatki i uwagi informacyjne oraz dezyderaty dotyczące zbiorów prasy w Polsce.

*Łojek Jerzy - Bibliografia prasy polskiej 1661 - 1831

*Łojek, Myśliwski, Władyka - Dzieje prasy polskiej

*Młynarski Zygmunt - Zarys historii prasy polskiej

*Pisarek Walery - Prasa nasz chleb powszedni

*Jarowiecki Jerzy - Bibliografia prasy polskiej

7. Powstanie prasy

Powstanie prasy poprzedziły drukowane gazety ulotne — jedną z pierwszych był drukowany 1493 wł. przekład listu K. Kolumba o odkryciu Ameryki. Za najstarsze druki periodyczne uważa się: hol. „Nieuwe Tijdinghe” (Antwerpia 1605), niem. „Aviso Relation oder Zeitung” (1609); potem pojawiły się: ang. „The Weekly News from Italy...” (1622), franc. „La Gazette” (1631), wł. „Sincero” (1645, wcześniej bez stałego tytułu), szwedz. „Ordinari Post Tijdender” (1645), niem. „Einkommende Zeitungen” (1650), pol. „Merkuriusz Polski” (1661), hiszp. „La Gaceta de Madrid” (1661), ros. „Wiedomosti” (1703), amer. „The Boston News-Letter” (1704), czes. „Česky Postilion” (1719), węg. „Magyar Kurir” (1789). W XVII w., oprócz gazet informacyjnych i polit., pojawiły się pierwsze czasopisma nauk. („Journal des Savants” — 1665), kult. („Mercure Galant” — 1672), ogłoszeniowe („The City Mercury” — 1675), kobiece („The Ladies Mercury” — 1682).

8. prasa w RP do 1795 r.

Początki prasy w Polsce sięgają XVI w., kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne (gazety ulotne; najstarsza znana „Nowiny z Konstantynopola” 1550), wyd. z okazji wydarzeń polit., wojennych, dyplomatycznych i in.; przetrwały do poł. XVIII w., a ich łączną liczbę (nie uwzględniając gazet pisanych) szacuje się na 2-3 tysiące. Za datę rozpoczynającą właściwe dzieje prasy pol. przyjęto 1661 — rok ukazania się „Merkuriusza Polskiego” (współredagował go i drukował J.A. Gorczyn). Wydawcą wielu efemeryd prasowych w Krakowie (1696-1705) był J.A. Priami. W Królewcu pierwsze pismo dla ludności pol. „Pocztę; Królewiecką” (1718-20) wydawał J.D. Cenkier.

Stały rozwój prasy pol. datuje się od powstania w Warszawie „Kuriera Polskiego” (1729-31) i „Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów” (1729), których wydawcy — pijarzy, uzyskali wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie. W 1737 oba tytuły zostały przejęte przez jezuitów i 1765 połączone w jedno pismo „Wiadomości Warszawskie”. Od 1760 nowymi ośr. prasy stały się Wilno i Grodno („Kurier Litewski”, „Gazeta Grodzieńska”). Polskie czasopiśmiennictwo nauk. zapoczątkowały „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”, które wydawał w Warszawie W. Mitzler de Kolof. W 1764 w Polsce ukazywało się 6 gazet i 2 czasopisma, a łączna liczba tytułów prasowych wyd. do tego roku wynosiła ponad 40.

W 1765-95 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło ok. 90 czasopism i gazet o przeciętnym nakładzie 300-1000 egz.; wzrosło jej znaczenie jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform społ. i gosp.; gł. ośr. wydawniczym była Warszawa. Oprócz gazet informacyjnych pojawiły się czasopisma nauk., lit., obyczajowe (tzw. moralne) i ekon.; do najważniejszych należały:„Monitor”, tyg. lit. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, miesięcznik nauk., ekon. i społ. „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” oraz „Dziennik Handlowy”, „Korespondent Warszawski”, a w Krakowie — „Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych”. Do najpoczytniejszych gazet zaliczano jezuickie „Wiadomości Warszawskie” (1774 przekształcone w „Gazetę; Warszawską”). Ważnym wydarzeniem było pojawienie się w Warszawie „Gazety Narodowej i Obcej”, związanej ze stronnictwem reform i służącej propagowaniu idei Konstytucji 3 maja. W 1792 ukazywało się 18 gazet i czasopism; podczas insurekcji kościuszkowskiej 12 reprezentowało obóz powstańczy, m.in. pierwsze pol. pismo codzienne „Gazeta Rządowa” oraz „Gazeta Powstania Polski” i „Gazeta Warszawska Patriotyczna”.

9. Pod Zaborami

Przejściowe ożywienie prasy polit. w zaborze austriackim zaowocowało powstaniem nowocześnie redagowanego, konserwatywnego dziennika „Czas” . Wzrosło znaczenie Lwowa jako ośr. prasowego (m.in. dzięki działalności J. Dobrzańskiego). Nowym zjawiskiem tej doby były pisma „dla ludu”, np. „Wielkopolanin”. Przejawem odrodzenia nar. na Śląsku, Mazurach i Pomorzu było powstanie m.in. „Dziennika Górnośląskiego” (redagowanego przez J. Lompę), „Tygodnika Cieszyńskiego” (przekształconego 1851 w „Gwiazdkę Cieszyńską”) i  „Przyjaciela Ludu Łeckiego” (współzałożyciel i red. H.M. Gizewiusz). W zaborze rosyjskim ukazywał się nowocześnie redagowany „Dziennik Warszawski”. Do najpoczytniejszych pism warsz. należała „Gazeta Warszawska” (red. Kenig), „Gazeta Codzienna” (od 1861 jako „Gazeta Polska”) i „Kurier Warszawski”. Klęskę poniósł wyd. przez H. Rzewuskiego „Dziennik Warszawski” (1851-56), świetny edytorsko, politycznie zachowawczy i prorosyjski. W 1823-24 wyd. w Warszawie dwujęzyczne czasopismo żyd. — tyg. „Dostrzegacz Nadwiślański/Der Beobachter an der Weichsel”.

W zaborze rosyjskim na czoło prasy społ.-kult. wysunęły się: „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Nowiny” ; oraz „Prawda”, reprezentujące tzw. młodą prasę, propagującą program pozytywizmu (czołowy publicysta A. Świętochowski); zwalczała ona tzw. starą prasę, tradycyjną w swych tendencjach („Gazeta Warszawska”, „Kurier Warszawski” i in.). Z nowych pism polit. poczytność zyskały m.in. dziennik „Słowo” ; (organ młodych konserwatystów, redagowany początkowo przez H. Sienkiewicza), tyg. „Głos”; (J.K. Potocki i J.L. Popławski) oraz „Tygodnik Powszechny”. Postawę ugodową wobec caratu zajmował ukazujący się w Petersburgu „Kraj”; E. Piltza i W. Spasowicza. Organem Stronnictwa Nar.-Demokr. był „Przegląd Wielkopolski”. Popularnością cieszyły się uchodzące za apolit. dzienniki informacyjne, m.in. „Kurier Codzienny”, „Wiek”; i „Kurier Poranny”. Poczytność zyskały również pisma ilustrowane (np. „Tygodnik Ilustrowany”), kobiece (np. „Bluszcz” ), satyr. (m.in. „Mucha”; i „Kolce”) oraz specjalistyczne, w tym „Ekonomista”, „Przegląd Techniczny” i „Wszechświat”. Duży zasięg uzyskały tyg. dla wsi „Gazeta Świąteczna” K. Prószyńskiego (Promyka), wyd. przez zgromadzenia zakonne magazyny katol., m.in. „Powściągliwość i Praca” (zał. 1989) oraz „Królowa Apostołów” (zał. 1907).

W Galicji, której autonomia od 1867 stworzyła korzystne warunki do rozwoju prasy pol., do najważniejszych pism polit. należały: w Krakowie, obok „Czasu”, konserwatywny i związany ze stańczykami „Przegląd Polski”, demokr. „Reforma” oraz pozytywistyczny „Kraj” ; we Lwowie „Gazeta Narodowa Lwowska” zał. przez J. Dobrzańskiego i liberalny „Dziennik Polski” oraz związane z ruchem lud. pisma „Kurier Lwowski”, „Przegląd Społeczny” i „Przyjaciel Ludu” (organ Stronnictwa Ludowego).

W zaborze pruskim oprócz „Dziennika Poznańskiego” duże wpływy miały: „Tygodnik Katolicki”, ludowy „Orędownik”; i konserwatywny „Kurier Poznański”, zaś tendencje pozytywistyczne reprezentował „Tygodnik Wielkopolski”; na Śląsku wychodziły nadal liczne pisma lokalne, przeciwstawiające się germanizacji: „Katolik” , „Nowiny Raciborskie”, „Gazeta Górnośląska”, „Nowiny Śląskie”, „Nowiny” , „Gazeta Opolska” i „Dziennik Górnośląski”; na Pomorzu ukazywały się: ludowa „Gazeta Toruńska”, „Gazeta Grudziądzka” i „Gazeta Gdańska”; na Mazurach „Gazeta Ludowa”; na Warmii „Gazeta Olsztyńska”.

W 2 poł. XIX w. pojawiły się w Warszawie pierwsze gazety żyd. — „Izraelita” (1866-1912, w języku pol.) i „Warszojer Jidysze Cajtung” (1867-68, jidysz). Najwięcej tytułów ukazywało się w Galicji: pierwsze w języku niem. (1869), a od 1878 — w języku pol. (lwow. „Ugoda”) i hebr. (krak. „Mochzikei Hadat”); 1890-1914 w Krakowie wyd. 26 pism (po 11 jidysz i hebr. oraz 4 niem.), we Lwowie — 29 (16 jidysz, 8 pol., 4 hebr. i 1 niem.). Lwów był ponadto ważnym ośr. prasy ukr., z dziennikiem „Diło” ; (zał. 1880).

Istotnym zjawiskiem w prasie emigracji politycznej końca XIX w. było powstanie pism socjalist., m.in. „Równości”, „Przedświtu” i „Walki Klas”. W zaborze ros. ukazywał się wyd. nielegalnie organ partii Proletariat — „Proletariat”, a później konspiracyjne pisma PPS, w tym jej gł. organ „Robotnik”. W Krakowie legalnie wychodził organ PPSD „Naprzód”, od 1900 pierwsze pol. codzienne pismo socjalistyczne. Czołowymi pismami SDKPiL były: „Czerwony Sztandar”, „Przegląd Robotniczy”. Po rozłamie w PPS (1906) zarówno PPS-Frakcja Rewol., jak i PPS-Lewica wydawały wiele pism, w tym równocześnie 2 o tytule „Robotnik”. Legalnym organem PPS zaboru prus. była → „Gazeta Robotnicza”.

W 1900-14 pogłębiało się zróżnicowanie polit. prasy; powstały organy partii polit., m.in. związane z ND: w Warszawie „Przegląd Narodowy” („Przegląd Wszechpolski”), „Goniec Poranny i Wieczorny” oraz „Gazeta Poranna — 2 Grosze”, we Lwowie od 1902 „Słowo Polskie”, w Poznaniu „Kurier Poznański” i liberalno-mieszczańska „Nowa Reforma”; inne gazety miały charakter mniej lub bardziej wyraźnie komercyjny („Wiek Nowy”, „I lustrowany Kurier Codzienny”). Wysoki poziom osiągnęły liczne pisma ilustr. (np. „Świat”), lit. i lit.-artyst. („Życie”, „Chimera”), a także nauk. i fachowe. Po 1905 w zaborze ros. zniesiono cenzurę prewencyjną. Szybki rozwój przeżywała w tym okresie prasa lokalna (Lublin, Łódź, Kielce i in.). Według niepełnych danych 1905 wychodziło na ziemiach pol. ponad 500 tytułów, zaś 1914 — około 1100. I wojna świat. spowodowała gwałtowny spadek liczby ukazujących się tytułów (ponad 200).

Począwszy od 2 poł. XIX w. wzrastała liczba pism pol. wyd. na obczyźnie, w większych skupiskach emigracji ( polonijna prasa). Podczas I wojny świat. wzrosła rola prasy polit., wyd. poza P., zwłaszcza w Rosji (1917 — ok. 90 tytułów)

10. Prasa w królestwie Polskim

W Królestwie Polskim wyd. czasopisma fachowe, lit. i nauk. oraz gazety informacyjno-polit. Konstytucyjną gwarancję swobody słowa drukowanego przekreśliło wprowadzenie cenzury (1819) oraz pozbawienie możliwości ukazywania się prasie obcej. Najważniejsze znaczenie w życiu umysłowym Królestwa miały m.in.: związany z klasycyzmem „Pamiętnik Warszawski” i bliski romantykom „Dziennik Warszawski” — obydwa o charakterze hist.-lit. i społ., oraz czasopismo nauk. „Sylwan”; w Galicji ważną rolę odgrywał społ.-polit. i lit. „Pamiętnik Lwowski”, na Litwie „Dziennik Wileński” i „Wiadomości Brukowe”. Prasa informacyjna w Warszawie wzbogaciła się m.in. o „Gazetę; Codzienną Narodową i Obcą”, „Kurier Warszawski”, „Gazetę Polską”, „Powszechny Dziennik Krajowy” oraz „Kurier Polski”. Do rozwoju prasy przyczynili się zwł. B. Kiciński, A.T. Chłędowski i K. Majeranowski; najwybitniejsi publicyści: J.N. Janowski, M. Mochnacki, B. Niemojewski.

12. Prasa w zaborze rosyjskim, w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym

a) prasa informacyjno- polityczna najstarsza taką gazetą jest „G. Warszawska „, tradycyjny dziennik ziemiaństwa i przemysłowców. Przemysłowców. Od 1875 r. wydawano pod redakcją Józefa Sikorskiego, a następnie przez Edwarda Leo „Gazetę Polską”. Współpracowali z nią młodzi literaci z H. Sienkiewiczem na czele. W r. 1873 powstał „Wiek”, z dodatkiem „Nowiny niedzielne” ( pod red. Erazma Piltza). Był to dziennik najbardziej zbliżony do haseł pozytywistycznych, pozytywistycznych równocześnie najbardziej austrofilski: z tego powodu nie był dobrze widziany przez cześć administracji carskiej. W 1882 r ukazał się dziennik warszawski „Słowo”, którego red. Był H. Sienkiewicz. W rok później drukował tu swą trylogię „ku pokrzepieniu serc”, co cieszyło się niezwykłą popularnością. Pismo to było poświęcone sprawom polit., gosp., i kulturalnym, organem grupy ziemian, który w dwa lata po założeniu wchłonął inny dziennik warszawski pt. „Echo”.

b) czasopisma społeczno-polityczne i kulturalne oraz literackie - do czołowych należały: ukazujący się od 1866 „Przegląd Tygodniowy”, wychodząca od 1881 „Prawda” oraz od 1872 „Niwa”. Przewaga treści kulturalnych historycznych charakteryzowała inną grupę periodyków periodyków ”Tygodnikiem Ilustrowanym” na czele.. Jego rywalami były pisma „Kłosy” , „Tygodnik Powszechny” i „Biesiada Literacka”.

13. Rozpowszechnianie i czytelnictwo prasy w Królestwie Polskim

Podstawą kolportażu była prenumerata i subskrypcja. Sprzedaż doraźna występowała sporadycznie, chociaż można było kupować gazety i czasopisma w księgarniach, jeszcze nie w specjalnych kioskach gazetowych. Dolną granicą opłacalności przy wydawaniu czasopisma było kilkaset egz. (najpopularniejsze miały 5000, dzienniki nawet nieco więcej). Prasa docierała jednak do bardzo ograniczonych środowisk społecznych. W Warszawie i innych większych miastach pewien kontakt z prasą mięli również robotnicy i rzemieślnicy, drobni kupcy i funkcjonariusze miejscy. Na prowincji prenumerowali czasopisma i gazety z reguły ziemianie, często inteligencja, niekiedy kler. dopiero w latach 1857-1864 na dostępność prasy wpływ miały pierwsze linie kolejowe.

15. Wielkopolska

W Wielkopolsce cała epoka popowstaniowa wyraźnie rozbija się na dwa okresy,
z których pierwszy zwykło się zamykać w granicach chronologicznych lat 1859—
1894. Prowincja ta 111859 r. zyskała „Dziennik Poznański" o kierunku liberalnym,
dzięki finansowej pomocy i. inicjatywie Hipolita Cegielskiego oraz kilku ziemian.
Pod redakcją Ludwika Jagielskiego dziennik ten propagował ograniczony postęp,
społeczny w. granicach zakreślonych mu przez wielkopolskich liberałów, zwolenni­ków legalnej opozycji, organiczników. Poczynając od 1875 :r. gazeta zaczęła
przesuwać się na prawo, broniąc hegemonii ziemiaństwa. '

. Grupa umiarkowanych liberałów w 1871 r. powołała „Orędownika" (tygodnik, potem wychodzący, dwa i trzy razy w tygodniu) z energicznym Romanem Szymańskim, na czele, który orientował się na mieszczaństwo wielkopolskie. W dobie Kułturkampfu „Orędownik" konsekwentnie realizował hasło obrony „wiary i naro

dowości" w duchu solidaryzmu społecznego. Pismo nazwało się „ludowym" i zyskało sporą popularność. Gdy sfery kóńserwatywno-klerykalne nie zdołały opanować „Dziennika Poznańskiego", w 1872 r. powołano do życia „Kurier Poznański" z programem zjednoczenia społeczeństwa wokół arcybiskupa Ledóchowskiego na gruncie wierności Kościołowi i potępienia walki klasowej. Realizatorem tych postulatów był ks. Jan Kantecki, redaktor dziennika wiatach 1876—1887. Szczegól­nie widoczny był lojalizm ,,Kuriera" w latach dziewięćdziesiątych.

W omawianym okresie wśród wydawców gazet codziennych zarejestrować można właściwie tylko jedną inicjatywę, która miała na celu powołanie do życia rzeczywiście popularnego dziennika. Był nim „Goniec Wielkopolski" Ludwika Rzepeckiego z 1877 r. reklamowany jako bezpartyjny, ale przepojony faktycznie duchem klerykalnym i ultramontańskim.

Prasa tygodniowa była w Poznańskiem bardzo anemiczna: do 1860 r. wychodził klerykalny „Tygodnik Katolicki", od 1873 r. „Wiarus" (trzy ^razy w tygodniu) — pismo ziemian zwalczające „Orędownika". Pierwszym pismem dla ludu w 1883 r. stał się „Wielkopolanin" redagowany w duchu tradycji szlacheckich, klerykalizmu i bardzo naiwnie pojmowanych tradycji historycznych. W 1882 r. przeniesiono z Chełma do Poznania „Przyjaciela Ludu" pod redakcją Ignacego Danielewskiego.

Po zniesieniu podatku stemplowego w r. 1885 zaczęły się w Wielkopolsce pojawiać czasopisma kulturalno-literackie, które miały tu pewne tradycje już dawniej, np. „Oświata" (1865), miesięczny „Przegląd Wielkopolski" (1867-1870) i inne. Nieco bardziej trwały okazał się „Tygodnik Wielkopolski" (1871-1874), grupujący znakomite pióra z całej Polski. Był to czołowy periodyk pozytywistyczny Wielkopolski, który w 1872 r. połączył się z beletrystyczną „Sobótką" (1869—1871). Efemeryczne okazały się pisma "dla dzieci, a także niektóre fachowe. Sporą rolę odgrywały pisemka redagowane przez kler katolicki, ale wszystkie one przetrwały ledwie po kilka lat.

Zmiany oblicza prasy w zaborze pruskim Pierwsza połowa ostatniego dziesięciolecia XIX w. w zaborze pruskim przyniosła wiele zmian w sferze politycznej i społecznej. Wzrosło w siłę mieszczaństwo, na które składała się drobna i średnia burżuazja oraz związana z nimi inteligencja wolnych zawodów — grupy społeczne dawniej zdominowane przez ziemian. Grupy te stały się nosicielami nowych idei obrony narodowości na szerszej bazie społecznej. Wpraw­dzie kurs polityczny w Prusach zelżał-nieco, ale powstanie w 1894 r. Hakaty w Poznaniu było symptomem nowych zjawisk, groźniejszych niż dawne poczynania władz centralnych. W tej sytuacji zaczęła działalność przygotowawczą w Poznań­skiem Liga Narodowa, która trafiła tu na przygotowany grunt. Dowodem były skutki oddziaływania „Przeglądu Poznańskiego" (porównywanego z warszawskim „Gło­sem" i galicyjskim „Przeglądem Społecznym", 1886—1887, Bolesława Wysłoucha), który staraniem grupy młodej inteligencji pojawiał się w latach 1894—1896 pod redakcją Władysława Rabskiego. Redakcja tego pisma postulowała odrodzenie społeczeństwa na zasadach demokratycznych, starano się pozyskać ruch drobnomie-. szczański. Wszystko to odbywało się w ramach solidaryzmu narodowego, bez podkreślania jednak hegemonii ziemiaństwa. Z „Przeglądem" współpracowali publicyści z całej Polski. Potępiali oni politykę ugody, prymat interesów Kościoła nad narodowymi. Jest sprawą zrozumiałą, że „Przegląd Poznański" mógł trafić głównie do inteligencji, podczas gdy mieszczaństwo nadal czytało „Orędownika" oraz „Postęp" ukazujący się do 1890 r., na łamach, którego dźwięczaly nuty antysemickie.

Kolejnym zjawiskiem w dziejach prasy Wielkopolski było pojawienie się w 1895 r. wysokonakładowego „Przewodnika Katolickiego", adresowanego do wszystkich „maluczkich", redagowanego w duchu obrony „wiary i narodowości", przeciw socjalistom. „Przewodnik" trafił do licznych czytelników i na długie lata ukształtował ich poglądy.

Tymczasem członkowie Ligi Narodowej operowali w Poznańskiem zrazu przy pomocy „Dziennika Berlińskiego" (od 1897 r.), a w końcu 1903 r. przejęli






wydawaną od 1896 r. ,,Pracę". Atrakcyjnie redagowana, ilustrowana „Praca" głosiła hasła Narodowej Demokracji i została dobrze przyjęta, czego dowodem był wzrastający nakład pisma. Po 1907 r. jednak pod redakcją ks. Piotra Wawrzyniaka ,,Praca" odstąpiła od zasad Narodowej Demokracji, odżegnała'się także od neokonserwątystów, zarzucając im rozbijanie jedności narodu.

Do bezpośredniej działalności prasowo-wydawniczej w Poznańskiem przystąpi­ła Narodowa Demokracja w 1906 r., kiedy to po upadku „Kuriera Poz­nańskiego" postanowiono go wznowić z nowym programem. W tym celu utworzona została spółka wydawnicza, a na redaktora powołany Marian Seyda. Dziennik zwra­cał się do inteligencji, zaś do mieszczaństwa trafiał „Orędownik" oddany do dyspo­zycji narodowym demokratom przez R. Szymańskiego. Nacjonalizm ówczesnych pism endeckich miał ostrze antygermanizacyjne. Stawiał on na polską aktywność społeczną celem organizowania oporu.

Również prowincjonalna prasa wielkopolska poważnie się „upolityczniła": stopniowo dostawała się ona pod wpływy narodowo-demokratyczne. Tak było z gnieźnieńskim „Lechem", „Gazetą Ostrowską" i niektórymi innymi tytułami.

W zaborze pruskim od 1891 r. poczynając istniał tygodnik założony z inicjatywy i przy finansowym poparciu socjaldemokratów niemieckich (SPD) w Berlinie — ,,Gazeta Robotnicza", początkowo redagowana siłami ogólnopolskimi. Miał na nią duży wpływ emigracyjny Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. Pismo to— od 1893 r. organ PPS zaboru pruskiego — początkowo trafiało głównie do czytelników polskich w głębi Niemiec, dopiero później znalazło odbiorców w Poznańskiem i na Śląsku. Do Katowic „Gazeta" została przeniesiona w 1901 r. i nadal redagowana przy dużej pomocy PPSD i PPS. W różnych okresach orientowa­ła się ona na prawe, rzadziej lewe skrzydło ruchu, atakowali ją polscy socjaldemo­kraci z Różą Luksemburg i Marcinem Kasprzakiem, którzy w latach 1902—1904 wy­dawali w Poznaniu konkurencyjną „Gazetę Ludową". Nadto niemieccy związkowcy wydawali po polsku mutację swojej gazety górniczej, zaś w Poznaniu dwutygodnio­wą, a następnie tygodniową „Oświatę", która nie angażowała się w spory między PPSzp a SPD.

„Gazeta Robotnicza" w-Katowicach, ostro zwalczana przez władze, z trudem się utrzymywała. Z czasem zwiększyła częstotliwość ukazywania się do 3 razy w tygod­niu, coraz bardziej współdziałała z prasą PPSD i PPS Frakcji Rewolucyjnej. Spowodowało to wycofanie się z redakcji lewicowo nastawionego Emila Caspariego. Linia polityczna PPSzp z jednej strony i niezrozumienie przez SPD polskich aspiracji z drugiej doprowadziły do konfliktu, który zewnętrznie nosił pozory sporu o „Ga­zetę Robotniczą", dotowaną przez SPD. Wbrew stanowisku SPD przekształcono w 1913 r. gazetę w „Dziennik Robotniczy" — pierwsze w tym zaborze codzienne pismo socjalistyczne, zamknięte przez władze niemieckie z chwilą wybuchu I wojny światowej, zaś reaktywowane w 1919 r.

Neokonserwatyści natomiast zmodernizowali na początku XX w. „Dziennik Poznański", wydawany przez swojego rodzaju koncern, który drukował liczne inne tytuły, głównie periodyki rolnicze. „Dziennik Poznański" pod redakcją Władysława Łebińskiego znacznie rozbudował swoje łamy,, przyciągnął do współ­pracy najlepsze polskie pióra, zatrudnił korespondentów w całej Europie, postawił na wysokim poziomie dział literacki (drukowano na jego lamach powieści Sienkiewi­cza - Krzyżacy i W pustyni i w puszczy — powieści te zresztą publikowano niemal równolegle we wszystkich trzech zaborach). Wiele uwagi poświęcano sprawom parlamentarnym, zwalczano socjalistów, „ludowców", narodowych demokratów. Organem elitarnym Związku Narodowego (neokonserwatystów) stał się w 1911 r. miesięczny „Przegląd Wielkopolski" redagowany przez Stanisława Karwowskiego, pismo o profilu raczej kulturalno-literackim niż politycznym.

Pozostałe tytuły wydawane w Wielkopolsce to głównie periodyki społeczno-gospodarcze, odgrywające ogromną rolę pisma stowarzyszeń polskich („Sokół", „Śpiewak"), związków zawodowych o profilu chrześcijańskim („Ruch Chrześcijańsko- Społeczny”, „Robotnik” ), periodyki oświatowe i wiele innych. Wszystkie one nastawione były głównie na pielęgnowanie tradycji narodowych i gospodarcze utrwalanie polskiego stanu posiadania. W tej sytuacji w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej prasa w Wielkopolsce zdominowana była przz Narodową demokrację i ruch chrześcijańsko- społeczny, gdy inne nurty oprócz konserwatywnego reprezentowane były bardzo słabo. W okresie wojny światowej prasa polska zaczęła pełnić odmienne nieco funkcje niż w okresie poprzednim. Przede wszystkim została znacznie zredukowana. Repres­jom uległy zwłaszcza pisma orientacji prorosyjskiej, głównie prasa endecka w zabo­rach austriackim i pruskim, a potem także w zajętym przez państwa centralne Królestwie Polskim. Oczywiście zahamowany został rozwój prasy fachowej i nauko­wej, ograniczony obieg innych typów czasopism. Wojenna cenzura prewencyjna, ograniczenia kolportażowe, ścisłe dozowanie informacji przez czynniki wojskowe, reglamentacja papieru i przyborów drukarskich, ubytek sił fachowych powołanych do armii, zniszczenia, wreszcie i zubożenie ludności powodowało, że nastąpił regres w rozwoju prasy w ogóle. Mniej dotknął on prasę codzienną, zwłaszcza przychylną zaborcom lub apolityczną, przynosiła ona bowiem wieści z teatru działań wojennych, którymi społeczeństwo polskie interesowało się bezpośrednio - machina wojenna przetaczała się bowiem po ziemiach polskich oraz po ziemiach zaborców. Prasa polska w zaborze pruskim przeżywała w czasie wojny poważne trudności. Polskie pisma socjalistyczne przestały istnieć, ograniczeniom uległa też prasa niemiecka. Aresztowano wielu Polaków- redaktorów. Na Śląsku początkowo zredukowano ilość tytułów polskich z 15 do 3.Najmniej represje te odczuła Wielkopolska, ale i tu stosowano zakazy bądź okresowe zawieszenia gazet nastawio­nych również antyniemiecko (np. „Lech"). Mimo cenzury i" stosując ostrożność sformułowań większość pism polskich zaboru pruskiego starała się podważyć zaufanie do zaborcy i polskich gazet, które go popierały. W latach 1915-1916 utrwalił siew prasie polskiej tego zaboru podział na „orientacje": Niemców popierał „król prasy śląskiej", Adam Napieralski z „Katolikiem", poznańska „Praca" i berlińska Wschodnia Agencja Telegraficzna. Podobne stanowisko zajmowała „Gazeta Grudziądzka", dzięki czemu zresztą mogła trafiać do czytelników w oko­pach. Do tego obozu zaliczyć trzeba też założoną w sierpniu 1916 r. konserwatywną „Gazetę Narodową" w Poznaniu. Antyniemieckie stanowisko reprezentował głów­nie endecki „Kurier Poznański". W ostatnim okresie wojny usiłowano w większości tytułów izolować społeczeństwo polskie od wydarzeń rewolucyjnych w Niemczech

16. Warunki rozwoju prasy w Polsce niepodległej 1918-1939

warunki prawno- ustrojowe

*Odzyskanie niepodległości- po przeszło wiek trwającej niewoli miało ono decydujące znaczenie dla rozwoju prasy

*Oswobodzenie polski spod nacisku antypolskich praktyk mocarstw zaborczych- wydawnictwa zyskały swobodę, zaczęły stanowić własny układ odniesienia

*Prasa komunistyczna spychana była poza granice legalności

*W Konstytucji Rzeczypospolitej znalazł się zapis gwarantujący prasie wolność

*Prawo prasowe odrzucało cenzurę prewencyjną i zapewniało swobodę kolportażu

*Każdy obywatel spełniający określone warunki mógł założyć pismo, a administracja nie mogła tego kontrolować

*Cenzurę prewencyjną zastąpiła cenzura represyjna- w której za przestępstwo popełnione w druku groziła odpowiedzialność przed sądem

*Na obszarze Rzeczpospolitej Konstytucja gwarantowała swobodne rozpowszechnianie prasy

*Ustawodawstwo mocarstw zaborczych, które obowiązywało w Polsce po 1918r. było stosunkowo liberalne- niemieckie miało jasno określone kary za przestępstwa co ograniczało możliwość interpretacji, rosyjski kodeks karny zawierał rygorystyczne przepisy odnoszące się do propagowania walki klasowej czy dążeń obalenia ustroju -choć nie były one zgodne z konstytucją nadal obowiązywały

*Oprócz okresów, w których obowiązywały ustawy o stanie wyjątkowym, ataki władz skierowane były przeciw pismom komunistycznym i mniejszości słowiańskich

*W latach 1921-1924 zawieszono ok.. 59 czasopism rewolucyjnych i radykalnych-zakres represji zależał często od warunków lokalnych- socjalistyczny „Dziennik Ludowy” był znacznie częściej konfiskowany niż centralny organ PPS, warszawski „Robotnik”

warunki społeczno- kulturowe

Przez warunki społeczno- kulturowe to przede wszystkim stopień przygotowania społeczeństwa do korzystania z prasy. Najbardziej syntetycznym wskaźnikiem tego przygotowania jest odsetek osób umiejących czytać. Ich liczba stanowi też maksymalną granicę rozwoju prasy.

W 1921 roku umiejętność czytania i pisania deklarowało ok. 18,3 mln. osób, a w 1931 ok. 24,8 mln. osób. Odsetek analfabetów był wyższy w starszych grupach wiekowych tzn. po 40. roku życia. W najniżej wykształconej kategorii- kobiet wiejskich z woj. Wschodnich po 40.roku życia - analfabetki stanowiły jeszcze w 1931r. ok. 80%. Natomiast na drugim biegunie były dzieci miejskie z woj. Zachodnich- odsetek ten wynosił zaledwie 0,5%.

Proces ustępowania analfabetyzmu, choć powolny, był zapewne nieustający.

Jeżeli na gotowość posługiwania się prasą ma wpływ poziom wykształcenia, to i pod tym względem warunki nie sprzyjały rozwojowi prasy. W 1921r. wykształcenie średnie i wyższe deklarowało zaledwie 720tys. osób. W ciągu 20 lecia międzywojennego szkoły skończyło jeszcze ok. 500tys. os. Tak więc pełny kontakt z kulturą druku i słowa pisanego miało od 1mln.- 1,5mln. osób. Największą liczbę społeczeństwa stanowili absolwenci szkół podstawowych- nie mieli jednak oni nawyku codziennego obcowania z prasą.

Wielonarodowy skład społeczeństwa Polski powodował, że równolegle w naszym kraju istniało wiele systemów prasowych wyodrębnionych językowo. Choć wiec Polska była krajem ludnym zasięg oddziaływania pism polskich pomniejszony o obywateli innych niż polska narodowości, którzy polskich pism nie chcieli lub nie mogli czytać.

Taki stan rzeczy obrazuje dostatecznie trudności rozwoju prasy, gdy uświadomimy sobie, że aglomeracje miejskie były na ogół wszędzie ośrodkami, w których powstawała nowoczesna, wielkonakładowa prasa. Tymczasem poza woj. Wielkopolskim we wszystkich dużych miastach znaczny odsetek stanowiła ludność niepolska.

warunki techniczne

Warunki techniczne podzielić można na dwie grupy: pierwszą bezpośrednio związana z produkcją wydawniczą i sprzężoną zarówno z czynnikami społecznymi, jaki i gospodarczymi, określającymi stopień czytelnictwa, do którego należeć będzie stan przemysłu papierniczego jaki i poligraficznego, oraz drugą do której należeć będzie infrastruktura komunikacyjna, tj: stan kolejnictwa oraz połączeń drogowych, rozwój poczty a także stan telekomunikacji, która w XX w. stała się najważniejszym środkiem przekazywania informacji dla prasy.

Odzyskanie niepodległości zastało polski przemysł papierniczy w bardzo złej kondycji. Zaburzenia w gospodarce i wymianie spowodowały, że papiernie nie były w stanie uruchomić wszystkich swych mocy produkcyjnych- fabryki jedna po drugiej były zamykane.

W 1925r wytwórczość weszła w fazę rozwojową, która miała ulec zachwianiu w latach 1932 i 1933.

Podobnie kształtowała się sytuacja w drukarstwie. W 1918r. istniały trzy przemysły graficzne urządzone dla potrzeb trzech całkowicie odmiennych rynków. Niektóre zakłady poligraficzne ucierpiały w czasie działań wojennych i nie od razu mogło ją złowić z pełnym wykorzystaniem parku maszynowego. Brakowało też części zamiennych do drukarek.

Jeśli przeciętny poziom wyposażenia nie ulegał wyraźniejszej poprawie i liczba drukarń zasadniczo nie wzrastała, to jednak lata przedkryzysowego ożywienia(1926- 1929) i rosnące zapotrzebowanie na słowo drukowane wykorzystane zostało przez licznych przedsiębiorców i wydawców do daleko idących przekształceń w drukarniach. W owym okresie powstało lub wydatnie zmodernizowało się wiele zakładów drukarskich. Duże przedsiębiorstwa zaopatrywały się w nowe i nowoczesne maszyny i urządzenia umożliwiające nie tylko szybszy druk, ale także wprowadzenie do pism codziennych kolorowych ilustracji. W połowie lat 20 istniało już kilkanaście przedsiębiorstw o skali i poziomie europejskim, mającym możliwość rotacyjnego druku w technice rotograwiurowej, z szybkimi, wielostronicowymi maszynami rotacyjnymi do druku gazet i dzienników. Upowszechniły się przedsiębiorstwa, których możliwości produkcyjne, pozwalały na przyjmowanie zamówień z dużych ośrodków miejskich gwarantując im zaplecze poligraficzne na wysokim poziomie.

Warunki komunikacyjne, które w poważnym stopniu wpływają na możliwość dystrybucji prasy, były na terenie Polski ogromnie zróżnicowane. W początkach istnienia II RP na 100 km² przypadało w byłym zaborze pruskim 11,2km sieci kolejowych, w byłym zaborze austriackim ok. 5,6 km, w byłym Królestwie Polskim ok. 3,5 km, a w woj. wschodnich 2,5km. W 20 lat później liczba linii kolejowych nieznacznie się powiększyła i dla całego kraju wynosiła 5,2km na 100 km². Największy kłopot stanowił brak połączeń między niektórymi centrami przemysłowymi i kulturalnymi kraju, wynikający z dawnego podziału ziem polskich.

Luki w niektórych połączeniach zostały zapełnione w latach 30, w których następował też intensywny proces modernizacji linii kolejowych. Także w latach 30 istotne znaczenie zaczął mieć transport drogowy i lotniczy.

Podobnie zróżnicowana była sieć pocztowa: np. w 1920r. na 1 urząd przypadało 2954 mieszkańców. Do 1936r. instytucja listonoszy istniała de facto tylko w woj. Zachodnich, w których odległości do urzędów pocztowych były znacznie mniejsze niż w innych rejonach. Poważny wysiłek organizacyjny poczty i wprowadzenie obsługi wiejskiej także w woj. Centralnych zwiększył się w 1939r. do ok. 5800 listonoszy czyli ok. 3 krotnie w porównaniu do lat ubiegłych. Także dopiero w połowie lat 30 wprowadzono prenumeratę pocztową prasy, a liczba punktów ja przyjmujących w latach 1937- 1938 wynosiła ok. 1800. Wciąż jednak przeważająca część ludności wiejskiej pozbawiona była codziennej obsługi pocztowej.

Niemal identycznie rozkładały się różnice w wyposażeniu poszczególnych rejonów kraju w urządzenia łączności przewodniej. Zasadniczo jednak kable telegraficzne łączyły najważniejsze ośrodki miejskie. Dopiero w latach 30 zaczął się upowszechniać system dalekopisowy. Obsługa terenowa nawet największych dzienników opierała się na kontakcie telefonicznym , a nader często jeszcze na korespondencji listowej. Mimo stosunkowo szybkiego rozwoju radiofonii, tylko pojedyncze pisma prowadziły własną obsługę nasłuchową.

17. Rozwój ilościowy i jakościowy prasy w latach 1918-1939 w Polsce

statystyka prasy- Liczba gazet i czasopism osiągnęła, w porównaniu z wcześniejszymi okresami, zdecydowanie stan wyższy, a dynamika wzrostu nie była niższa. Różne źródła i szacunki podają, że w pierwszych latach roczna l. Tytułów sięgała 500 do 1000, by w końcu lat 30 wynosić ok. 2250 do 2700. Zmiany ilościowe przechodziły przez kilka cykli - w latach 1918-20: cykl szybkiego wzrostu ilościowego, 1921-23: okres łagodnego regresu, 1924-28: szybki rozwój i odbudowanie stanu po okresie poprzednio cyklu, 1929-34: wyraźna stagnacja i lata 1935-1939: z początku gwałtowne a następnie spokojniejsze wychodzenia z kryzysu. Wyodrębnienie się tych cykli pokazuje istnienie bliskich i bezpośrednich związków między dziejami prasy Polski międzywojennej a historią gospodarczą i polityczną państwa.

Warunki geograficzne- Najbardziej liczną prasę miały województwa zachodnie, gdzie następowała decentralizacja wydawnictw. W kolejności należy wymienić województwa tzw. centralne oraz krakowskie i lwowskie. Najsłabiej kształtował się stan ilościowy pism w województwach wschodnich. Największym centrum wydawniczym była Warszawa(30-30% wszystkich tytułów). Do makroośrodków zaliczały się: Lwów, Poznań, Kraków, Katowice, Wilno, Łódź.

Typologia prasy- badania nad typologią prasy wykazują w strukturze tematycznej czasopiśmiennictwa stosunkowo dużą stabilizację w proporcjach między poszczególnymi grupami pism. Malał jednak w latach 1926-37 udział prasy ogólno informacyjnej i literackiej, urzędowej i samorządowej na korzyść prasy kościelnej, związkowej, młodzieżowej, naukowej i fachowej, gospodarczej. Tempo przyrostu najkorzystniej kształtowało się dla wydawnictw kobiecych, wojskowych, sportowych, spółdzielczych. Przeważały wydawnictwa o małej częstotliwości ukazywania się. Nastąpił bujny rozwój ilościowy.

18. Prasa konspiracyjna w latach 1939-1945

Pierwsze pisma tajne ukazały się we wrześniu 1939. W latach 1939-44 na ziemiach polskich działało ponad 300 organizacji stanowiących kontynuację ugrupowań istniejących w II RP, bądź nowych. Wyodrębniały się dwa podstawowe nurty. Pierwszy związany z rządem w Londynie, drugi z PPR, oba wewnętrznie zróżnicowane. Ruch wydawniczy konspiracji polskiej w latach 1939-44 koncentrował się w wielkich miastach GG( Wawa-ok60%, Kraków, Radom, Lublin, po 41r. Lwów.. Występował także w mniejszych ośrodkach i na terenach wcielonych do Rzeszy (np. „Wolna wola”, „Głos Poznania”, „Wyzwolenie”). Z czasem (po VI. 1941) prasa konspiracyjna pojawiła się w Ostlandzie tj. na ziemiach położonych na wschód od linii Bugu- we Lwowie (np. „Komunikat”. „Lwowski Kurier”, „Niepodległość”). Ogółem wydano co najmniej 1500 tytułów pism konspiracyjnych, przy czym ich liczba z każdym rokiem wzrastała. Wiele z nich ukazywało się krótko, co było wynikiem m.in. specyficznych warunków, w jakich działali redaktorzy i wydawcy Konspiracji. Były też takie, które drukowano ciągle.

19. Prasa polonijna i emigracyjna: tradycja i współczesność- prasa polska poza krajem po 1945 ukazywała się przede wszystkim w tradycyjnych skupiskach „starej” emigracji zarobkowej; w Wielkiej Brytanii i kilku państwach Europy Zachodniej kontynuowana była w różnych postaciach prasa politycznej emigracji wojennej, narodziła się wreszcie prasa emigracji politycznej nacelowana na kraj, za której pośrednictwem różne grupy usiłowały wpływać na stan umysłów. Prasa ta była powiązana z amerykańskimi organizacjami datowanymi przez tamtejsze władze. Funkcjonowała także prasa polska w polskich skupiskach autochtonicznych w ZSRR ( na terenie Litwy i Ukrainy- z czasem centrum przeniosło się wyłącznie na Litwę). Prasa ta stała się mutacją prasy radzieckiej (oryginalny pozostał „Czerwony Sztandar”) W Czechosłowacji, obok polskiego KPCz („Głos Ludu”) ukazywały się czasopisma Polskiego Związku Kulturalno- Oświatowego (np.: ”Zwrot”). Prasa polonijna, tj. prasa redagowana przez Polaków poza granicami kraju i dla takich że czytelników przeznaczona, liczyła w tym okresie kilkaset tytułów. Jej głównymi centrami wydawniczymi były kraje: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone AP, Kanada, Australia i Nowa Zelandia, Francja, Republika Federalna Niemiec, oraz inne kraje z niewielka ilością tytułów. Najogólniej rzecz biorąc, prasa polonijna odgrywała i odgrywa bardzo istotną rolę w utrzymywaniu polskości i poprzez używanie polskiego ( w większości przypadków) języka, propagowanie polskiej literatury, historii, konsolidowanie środowisk polonijnych i ich adaptację do nowych warunków. W stosunku do kolejnych pokoleń emigracyjnych wpływa na zainteresowanie rodowodem, popiera zdobywanie wykształcenia przez młodzież polskiego pochodzenia, dba o dobre imię Polaków. Wśród wydawanych za granica periodyków polonijnych najmniej liczna grupę stanowiły dzienniki. Adresowane były raczej do ludzi starszych. Dominowały tygodniki, miesięczniki i kwartalniki, dwie ostatnie grupy jako czasopisma naukowe, oświatowe, religijne, kombatanckie. W większości posługiwały się polskim językiem, stale jednak rozszerzały teksty w j. Obcych.

20. Prasa w PRL

Periodyzacja pierwszego trzynastolecia opiera się na kryteriach politycznych: Okres lubelski: lipiec 1944 - 1945. Okres względnego pluralizmu prasy:1945 - 1947. Okres budowania prasy stalinowskiej:1947 - 1953. Okres odwilży:1953 - 1956. Okres małej stabilizacji:1957 - 1970. Okres lubelski: lipiec 1944 - 1945. Czas tworzenia systemu prasowego opartego na nowych zasadach: „Uspołecznienie” prasy - wydawcą mogły być tylko organizacje społeczne lub polityczne, a nie osoba fizyczna. Przyznawanie koncesji, a nie na podstawie zgłoszenia. Cenzura prewencyjna. Działalność prasowa była sterowna centralnie, więc zniknął rynek prasowy. Zasady te wprowadził major Jerzy Borejsza. Do 1947 r. był animatorem polskich mediów. On przesądził o tym, że ta prasa była spluralizowana. Miał koncepcję ewolucji, a nie rewolucji systemu prasowego. Stworzył w 1944 r. spółdzielnię wydawniczo - oświatową „Czytelnik”. Miała wydawać i kolportować prasę i książki. Do 1947 r. Czytelnik rządził - był najsprawniejszy i najlepiej zorganizowany. Zaczął też wtedy funkcjonować nowy system obiegu informacji: Władza przekazała agencji rządowej „Polpress” prawo do reprezentowania władz od strony propagandowo - informacyjnej. Stworzono Resort Informacji i Propagandy. Wtedy zaczęto tworzyć prasę społeczno - kulturalną i literacką. Tygodnik „Odrodzenie”. Był wyrazem łagodności zmian ewolucyjnych w systemie prasowym. Okres względnego pluralizmu prasy: 1945 - 1947. Ogromny wzrost ilości tytułów. Sprzyjająca sytuacja polityczna. Powstała prasa opozycyjna. Komuniści starali się ograniczać jej nakład, ograniczając dostęp do papieru. Powstała prasa związana z Episkopatem Polski. Tygodnik Powszechny, kontynuacja przedwojennego Głosu Narodu. Tygodnik Warszawski. Prężny ośrodek - Niepokalanów. Niejednolite jest też stanowisko lewicy. To wszystko jest względne, bo reżyserowane przez władzę, która chce stworzyć swój korzystny wizerunek. Można mówić w tym okresie o nasyceniu tego „rynku prasowego”. W każdym mieście ukazują się przynajmniej dwa różne w opcji politycznej dzienniki. Rozrasta się oferta tygodników społeczno - kulturalnych i literackich. Przekrój. Kuźnica. Odra. Okres budowania systemu prasy stalinowskiej: 1947 - 1953 r. Cezurą są sfałszowane wybory w 1947 r., które: Legalizują władzę komunistów. Pozwalają im na zaprzestanie tej gry pozorów. Pozwalają im na centralizację prasy. W kwietniu 1947 r. powstała w ramach PZPR pozakonstytucyjna Komisja Prasowa, decydująca w sprawach prasy i propagandy. Powstała Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza (RSW), a upada „Czytelnik”. Powstała wspólna polityka prasowa państw skupionych wokół ZSRR na konferencji w Szklarskiej Porębie w 1947 r. O tych zmianach decydował Jakub Berman. Istota modelu stalinowskiego: Kontrola: Kontrola zewnętrzna - cenzura. Kontrola wewnętrzna - w strukturach partyjnych / w redakcjach. Komisja Prasowa decyduje, kto może zostać redaktorem naczelnym. Czystki polityczne: Niewłaściwe pochodzenie. Związki z Londynem. Związki z prasą przedwojenną. Wymiana kadr: Zatrudniani są młodzi, zaangażowani i dyspozycyjni ludzie. Permanentna kampanijność: Non stop mobilizowano społeczeństwo do gotowości i różnych działań. Uniformizacja treści: Monopol PAPu: Filtrował informacje wg zaleceń politycznych. Mistyfikowanie rzeczywistości. Okres odwilży: 1953 - 1956 r. Związana ze śmiercią Stalina. Na zjeździe partii w 1954 r. pada postulat, by traktować czytelnika podmiotowo. Radio Wolna Europa publikuje relacje płk Światły, który demaskuje kulisy władzy. W 1954 r.: Tygodnik „Dookoła świata”. W 1955 r.: Prasa zaczyna mówić ludzkim głosem. Odbywa się Festiwal Młodzieży. Pojawiają się artykuły o zachodzie. W 1956 r.: Wypadki czerwcowe komentowane są w RÓŻNY sposób. Pojawia się Po Prostu, pismo jednoczące tych, którzy chcieli zmian w systemie (a nie zmian systemu). Kulminacją jest październik, i zmiana na stanowisku I sekretarza (Gomułka). 1957 r.: Tygodnik „Polityka” - przeciwwaga dla „Po Prostu”. Czystki w prasie z reformatorów - elementów wrogich. Finał - zamknięcie „Po Prostu” we wrześniu.

21. Prasa w okresie transformacji po 1989

W wyniku zmian polit. 1989 pojawiła się wysokonakładowa prasa niezależna („Gazeta Wyborcza” i wznowiony „Tygodnik Solidarność”); ujawniały się pisma drugiego obiegu („Arka”, „Krytyka” i in.). Oficjalnie rozprowadzane są tytuły prasy emigracyjnej (np. paryska „Kultura”).

W 1990 uchwalono nowe regulacje prawne związane z wydawaniem prasy: ustawowo zniesiono cenzurę i zlikwidowano Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dotychczasowy licencyjny system prasowy zamieniono na rejestracyjny (warunkiem ukazywania się zaczęła być sądowa rejestracja tytułu, co przyspieszyło zakładanie nowych pism, o których egzystencji zaczął decydować rynek); wreszcie na mocy uchwały sejmowej rozwiązano RSW, likwidując przy tym monopol państwa w dziedzinie kolportażu (wyodrębniony Ruch pozostał jednak państw., i nadal największym, dystybutorem prasy).

Decyzje te, określając zasady funkcjonowania obecnego systemu prasowego w Polsce, doprowadziły do wielu zmian na rynku wydawniczym. Komisja likwidacyjna RSW sprzedała na przetargach większość pism należących do RSW (zakupiły je spółki należące do wydawców pol. i zagr.), niektóre tytuły zlikwidowano, inne przekazano spółdzielniom dziennikarskim utworzonym przez zespoły redakcyjne. Nowe zespoły redakcyjne zaczęły wydawać m.in. „Rzeczpospolitą”, „Życie Warszawy” i „Express Wieczorny”, „Trybunę” (nawiązującą do zlikwidowanej „Trybuny Ludu”); niektóre gazety zmieniły tytuły (np. regionalne edycje „Życia Warszawy” stały się często lokalnymi gazetami), przestała ukazywać się część tygodników kult.-społ. (m.in. „Życie Literackie”, „Zdanie”, „Kultura”); ponadto powstało wiele pism związanych z nowymi partiami i ugrupowaniami polit., m.in. „Słowo Narodowe” (SN), „Sprawa Polska” (ZChN), „Najwyższy Czas!” (UPR), „Gazeta Polska” (środowiska prawicowe). Stałe grono odbiorców ma prasa katol., w tym m.in. „Niedziela” (Częstochowa), „Gość Niedzielny” (Katowice), „Słowo. Dziennik Katolicki” oraz mies. „Przegląd Powszechny” (jezuici).

Na sprywatyzowanym rynku prasowym pojawili się nowi wydawcy (m.in. Prószyński i S-ka, wydający obecnie kilkanaście pism, w tym należący do najwyżej nakładowych „Poradnik Domowy”) i zaczęły się ukazywać tytuły wyróżniające się szczególną dbałością o szatę graficzno-edytorską (np. „Twój Styl”, „Pani”). Zmieniony układ graficzny, dobry papier i kolor, ponadto korzystanie z nowocz. technik wydawniczych (skład komputerowy i wysokiej jakości druk) uczyniły pol. czasopisma bardziej atrakcyjnymi i konkurencyjnymi wobec wchodzących na rynek kolorowych, zach. magazynów. Mniejszą wagę do walorów estet. przywiązywali wydawcy pism społ.-obyczajowych (np. „Kobieta i Mężczyzna”), sensacyjno-kryminalnych („Detektyw”, „Kobra”, „Nowy Detektyw”) oraz bulwarowych („Super Bankrut”) i erotyczno-pornograficznych („Goniec Aferalny”). W agresywnym antyklerykalizmie i polit. skandalach wyspecjalizował się tyg. „Nie” J. Urbana.

Istotne zmiany nastąpiły w finansowaniu wydawnictw prasowych; ich gł. źródłem dochodów stały się płatne ogłoszenia reklamowe. Trudności finansowe doprowadziły do znacznej płynności na rynku prasowym i częstych zmian własnościowych, na ogół wiążących się z pozyskiwaniem kapitału zagr., np. franc. grupa Hersanta wykupiła kilka tytułów (zachowała jedynie udziały w „Rzeczpospolitej”), Passauer Neue Presse m.in. „Gazetę Robotniczą”, „Dziennik Zachodni”, „Trybunę Śląską”, „Dziennik Bałtycki”, Euroexpansion miał udziały w „Gazecie Bankowej”, Fibak Marquard Press — m.in. w „Panoramie”, „Expressie Wieczornym” i „Sztandarze Młodych”, N. Grauso — w „Życiu Warszawy”, Jean Frey Publishing A.G. — w „Przyjaciółce” i „Życiu Gospodarczym”.

Łącznie 1995 ukazywało się ok. 4500 tytułów, wyd. przez ok. 3500 wydawców, z których 120 było zrzeszonych w zał. 1991 Unii Wydawców Prasy — m.in. spółki: Agora-Gazeta („Gazeta Wyborcza”), Presspublica („Rzeczpospolita”), Dom Wydawniczy SM („Sztandar Młodych”), Media Express („Super Express”), Górnośląskie Towarzystwo Prasowe („Trybuna Śląska”), Express Wieczorny („Express Wieczorny)”, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Wprost („Wprost”), Spółdzielnia Pracy Dziennikarzy i Wydawców Polityka („Polityka”); Unia kontroluje ponad 90% nakładu i reprezentuje interesy wydawców prasowych wobec władz. Sprawy związane z nakładami i dystrybucją prasy porządkuje Związek Kontroli i Dystrybucji Prasy (zał. 1994).

Wysokie nakłady osiągnęły konkurujące ze sobą na pol. rynku czytelniczym tanie, kolorowe magazyny o różnej tematyce (m.in. kobiece, rodzinne, młodzieżowe, telew., doradcze, a także pornograficzne), będące gł. własnością wydawców zach. (np. Bertelsmann, Axel Ganz, Andreas Tilk, Grűnert Jahr Verlag, Phoenix. Intermedia, Aenne Burda, H. Bauer, Springer oraz Scandinavia-Poland Publ. House Ltd) lub spółek z udziałem kapitału zagr. (gł. amer., niem., norw., szwajc. i szwedz.); ich interesy reprezentuje Ogólnopol. Stowarzyszenie Wydawców (zał. 1992, zrzeszające 21 wydawnictw).

22. Radio W Polsce

Druga Rzeczpospolita. Polskie Radio SA otrzymało koncesję na prawo budowy i eksploatacji urządzeń radiofonicznych na obszarze Polski. 18 VIII 1925 (pierwszy dyr. Z. Chamiec); VII 1935 większość akcji spółki (96%) wykupił rząd, uzyskując decydujący wpływ na politykę programową radia (dyr. R. Starzyński). 18 IV 1926 została uruchomiona pierwsza rozgłośnia i stacja nadawcza Pol. Radia w Warszawie, 24 V 1931 we wsi Łazy k. Raszyna najsilniejsza wówczas na świecie radiostacja (moc 120 kW); w Niepokalanowie zorganizowano z inicjatywy ojca Maksymiliana Kolbego radiostację krótkofalową. Do 1939 działało 8 rozgłośni radiowych i 10 stacji nadawczych, które uruchamiano w następującej kolejności: Warszawa I (1926), Kraków (1926), Poznań (1927), Katowice (1927), Wilno (1928), Lwów (1930), Łódź (1931), Toruń (1935), Warszawa II (1937), Baranowicze (1938). 1 I 1939 abonentów radiowych było 1016 tys. (na wsi 327 tys.); na 100 mieszk. przypadało ok. 3 abonentów; ponad 37% czynnych aparatów stanowiły odbiorniki kryształkowe.

Stałe, regularne programy nadawano z Warszawy od 1926. Polskie Radio było 1927 inicjatorem międzynar. wymiany programów (Chamiec został przewodn. specjalnie utworzonej komisji w Międzynar. Unii Radiofonicznej); od 1935 utrzymywało stałą łączność z Polonią (audycje emitowane do Europy, USA, Ameryki Południowej, także w językach obcych). Było ważnym czynnikiem w integracji porozbiorowych terenów, kształtowało wzorzec poprawnej polszczyzny mówionej. Od 1930, po okresie eksperymentów, ustalały się podstawy estetyki specyficznie radiowej. Audycje słowne były wypierane przez muzyczne; 1938 na 40 tys. godz. programu (w skali rocznej) nadawano 26,2% audycji słownych, 54,1% muzycznych, 5,2% słowno-muz.; emitowano nabożeństwa, audycje dla węższych grup słuchaczy (uczniów, dzieci, rolników, żołnierzy, robotników). W 1933 powstał → teatr radiowy zw. Teatrem Wyobraźni (Z. Marynowski, W. Melina); od 1926 nadawano słuchowiska dla dzieci (W. Tatarkiewicz-Małkowska). Do osiągnięć programowych należały audycje działu lit., zwł. przygotowywane 1935-39 pod kierunkiem W. Hulewicza i J. Parandowskiego, przy współpracy z Z. Kisielewskim i reżyserami T. Byrskim i A. Bohdziewiczem. Do najpopularniejszych audycji rozrywkowych należał cykl Wesoła lwowska fala (od 1933). W 1936 rozpoczęto nadawanie transmisji pierwszej radiowej imprezy estradowej (Podwieczorek przy mikrofonie) oraz emisję pierwszej „mówionej” pol. powieści radiowej ( Dni powszednie państwa Kowalskich M. Kuncewiczowej). Wydział muz. pod kierunkiem E. Rudnickiego (od XII 1934), M. Jaworskiego i R. Jasińskiego rozpoczął cykle audycji muz.; powstała Mała Orkiestra Polskiego Radia (1 IV 1935; pod dyr. Z. Górzyńskiego) i Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (2 X 1935; pod dyr. G. Fitelberga), której koncerty były wydarzeniami artyst. w kraju i za granicą. Wydział oświat. (pod kierunkiem H. Mościckiego i E. Grochowskiej) nadawał audycje dla szkół, przy współpracy popularyzatorów (S. Sumiński, J. Żabiński). W 1935 powstał wydział aktualności (S. Stok, S. Poraj-Koźmiński) obejmujący: dzienniki (K. Pruszyński, S. Sachnowski), wiadomości sport. (J. Felsztyński, J. Dylewski); od 1938 nadawano Tygodnik dźwiękowy (z wykorzystaniem nagrań na Stille'u i płytach miękkich; spikerzy, m.in.: J. Poraska, T. Bocheński, J. Opieński, Z. Świętochowski; w programie dla zagranicy A. Hryszkiewicz, K. Pieńkowski, później B. Kielski, J. Przybora). Katowice wyróżniały się bogatym programem audycji regionalnych (np. gawędy W niedzielę przy żeleźnioku). Audycje w językach mniejszości nar. (nadajniki znajdowały się na terenie Niemiec) były emitowane rzadko i niesystematycznie. Program Polskiego Radia odzwierciedlał pluralizm kierunków ideowych i założeń artyst., znamienny dla ówczesnej kultury. Ukazywały się czasopisma, tyg. ilustrowany „Radio” (1926-34) i jego kontynuacja „Antena” (do 1939).

Druga wojna światowa. Po wybuchu II wojny świat. Polskie Radio — nie przygotowane organizacyjnie i programowo — 5 IX 1939 zakończyło działalność. Ochotniczy zespół radiowców (Rudnicki — mianowany dyr. przez S. Starzyńskiego, Poraj-Koźmiński, M. Ponikowska, M.N. Żebrowska) uruchomił rozgłośnię kierującą życiem oblężonej Warszawy; następnie gromadził sprzęt i organizował program (także pracował nad koncepcją Polskiego Radia po wojnie) we współpracy z Dep. Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj oraz BIP KG AK; 9 VIII-4 X 1944 nadawał audycje przez radiostację AK → „Błyskawica” ; (twórca T. Żenczykowski, kierownik S. Zadrożny, red.: J. Nowak-Jeziorański, Rudnicki, E. Osmańczyk, Z. Skierski, M. Ponikowska). Dla Polaków nadawało programy BBC (od 1939), później docierały audycje rozgłośni ZPP. Okupanci pod groźbą kary śmierci zakazali słuchania radia, w celach propagandowych w miastach instalowano na ulicach głośniki, pogardliwie zw. szczekaczkami. Zniszczeniu uległy rozgłośnie, radiostacje, płytoteki, biblioteki, archiwa.

Polska Rzeczpospolita Ludowa. W 2 poł. 1944 ekipa PKWN (z W. Billigiem na czele oraz m.in.: S. Nadzin, R.Z. Lipiński, H. Lukrec, W. Matuszewska, J. Mietkowski, J. Stefczyk) przystąpiła do odbudowy i organizacji pol. radiofonii; 11 VIII w Lublinie rozpoczęła działalność radiostacja Pszczółka. 22 XI 1944 utworzono Przedsiębiorstwo Państw. „Polskie Radio”. Pierwszymi lektorami (od 1948) byli: K. Pytlarczykówna, T. Bukowski, M. Kwiatkowski, S. Masłowski, T. Nowicki. Do 1949 pol. radiofonia została odbudowana. Dysponentem radia były gł. centralne władze PPR, wśród kierowników pol. radiofonii byli znani działacze komunist., także publicyści związani z SD, PPS, rzadko SL. Legalna opozycja polit. nie miała mężów zaufania w kierownictwie. Zwrot polit. wprowadzający zmianę statusu Polskiego Radia nastąpił po kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS. Na mocy dekretu z 4 II 1949 utworzono Centralny Urząd Radiofonii (CUR), który miał być organem nadrzędnym nad Polskim Radiem i państw. Przedsiębiorstwem Radiofonizacji Kraju (utworzonym 1949); dyrektor programowy (J. Baumritter) i jego współpracownicy w dziedzinie informacyjno-polit. współdziałali z Wydziałem Prasy i Wydawnictw KC PZPR. 2 VIII 1951 zniesiono CUR i zlikwidowano Przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Radio”, wzorem radiofonii sowieckiej powołano Kom. do Spraw Radiofonii „Polskie Radio”, określony jako organ rządu ds. radiofonii i telewizji, 2 XII 1960 przekształcony w Kom. do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” — organ administracji państwowej.

Przekazanie 24 VII 1949 Centr. Radiostacji w Raszynie o mocy 200 kW (maszt antenowy 335 m) umożliwiło uruchomienie po raz pierwszy w Polsce 2 programów ogólnopol. — Programu I i Programu II. W 1950 zaczęto stosować taśmę magnetofonową do rejestrowania i odtwarzania audycji (wcześniej emitowanych na żywo lub z płyt gramofonowych); na falach ultrakrótkich (UKF), po próbach 1953, nadawano od 1958 Program III, od 1976 Program IV. Pierwszą audycję stereofoniczną nadano z Warszawy 14 VIII 1961, od 1967 wydłużano czas nadawania stereofonicznego. W 1966 wprowadzono ogólnopol. program nocny, 1973 całodobowy. W 1974 oddano do użytku Centrum Radionadawcze w Konstantynowie k. Gąbina, o mocy 2000 kW, z najwyższym na świecie masztem o wys. 646 m (działał do VIII 1991, jego funkcję przejęła czasowo zmodyfikowana radiostacja w Raszynie). W 1980 było czynnych 17 rozgłośni radiowych: centrala w Warszawie nadająca 4 programy (I na falach długich, II na falach długich, średnich i ultrakrótkich oraz III i IV na falach ultrakrótkich) i 16 regionalnych (1945 — Kraków, Warszawa, Katowice, Bydgoszcz, Poznań, Gdańsk, Łódź, Szczecin; 1946 — Wrocław; 1951 — Rzeszów; 1952 — Opole, Lublin, Białystok, Olsztyn, Kielce; 1953 — Koszalin, Zielona Góra), nadających program lokalny na falach ultrakrótkich. W 1957 zainaugurowała działalność Radiostacja Harcerska (od 1960 p.n. Rozgłośnia Harcerska).

Od 1944 wszystkie teksty audycji znajdowały się pod kontrolą państw. cenzury. Program informacyjno-polit., początkowo o zabarwieniu polemicznym (temat wojny, powstania warszawskiego, eksterminacyjnej polityki okupanta; gł. cykl publicystyczny Głosy życia , dotyczący powrotu Polski na Ziemie Zach. i Pn.), od utworzenia zdominowanego przez komunistów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945) nabierał charakteru zdecydowanie propagandowego (cykle Z dziejów barbarzyństwa niemieckiego w Polsce, Jedziemy na Zachód , Z życia narodów słowiańskich ; poświęcona problemom wewn. kraju Trybuna radiowa, oparta na listach słuchaczy; później Fala 49); przeprowadzano kampanie propagandowo-agitacyjne, np. przed referendum (VI 1946) i wyborami (I 1947); od 1949 nadawano relacje z procesów polit.; skasowano transmisje nabożeństw (przywrócone 1980). Wypełnianiem „białych plam”, luk informacyjnych oraz prostowaniem fałszerstw w programie Polskiego Radia zajęły się sekcje pol. rozgłośni zach. — BBC, Głosu Ameryki, a zwł. Wolnej Europy; w kraju były one zagłuszane i stanowiły przedmiot gwałtownych kampanii, zwalczających „wrogą propagandę”. Przełomowe wydarzenia w kraju odbijały się na sytuacji radia (ożywienie polit., społ. i kult. 1956-60, koncepcja tzw. propagandy sukcesu w latach 70.); przeciw polityce władzy po 13 XII 1981 zaprotestowało wielu publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z radiem; po weryfikacji polit. zwolniono wielu pracowników; od IV 1982 emitowano okresowo w Warszawie i in. miastach cykl niezależnych audycji ( Radio „Solidarność”), także na fonii telewizji (współorganizatorzy Z. i Z. Romaszewscy). Eksperymenty i poszukiwania nowatorskich rozwiązań owocowały w dziedzinie reportażu, audycji dokumentalnych, słuchowisk. Do programu polit.-informacyjnego wprowadzono audycje typu magazynowego: Muzyka i aktualności (od 1950), Warszawska fala (od 1952), Z kraju i ze świata (od 1955); bloki — Lato z radiem (od 1971), Sygnały dnia (od 1973), Cztery pory roku (od 1978), Zapraszamy do Trójki (od 1976). Trwałym dorobkiem Pol. Radia o zasięgu krajowym i zagr. są programy oświat. i kult.; szczególną rolę (w sytuacji braku nauczycieli, książek, pomocy nauk.) odegrał Radiowy Uniw. Lud. (od 1946/47), przekształcony IX 1948 we Wszechnicę Radiową; X 1948 wprowadzono pierwsze na świecie audycje dla przedszkoli (kier. H. Hermlin), od 1949 audycje umuzykalniające (M. Wieman); 23 I 1974 zainaugurowano nauczycielski Uniw. Radiowo-Telewizyjny NURT. Czytano powieści radiowe: P. Gojawiczyńskiej Stolica, H. Boguszewskiej Żelazna kurtyna, A. Kowalskiej Uliczka klasztorna. Nadawane są mówione powieści radiowe Matysiakowie (od 1956; autorstwa Dż. Połtorzyckiej, J. Janickiego, S. Stampfla, W. Żesławskiego) i W Jezioranach (od 1960; autorstwa Z. Posmysz, W. Milczarka, A. Mularczyka). W 1947 powstał Teatr Polskiego Radia, w którym sukcesy artyst. odnieśli m.in. reżyserzy: Z. Kopalko, J. Owidzki, Z. Nardelli, E. Płaczek. W 1949 radiowy teatrzyk Eterek J. Przybory i J. Wasowskiego debiutował cokwartalną powieścią Ciąg dalszy nastąpi, która poprzedziła telew. Kabaret Starszych Panów. Dział muz. organizowali S. Szpinalski, Z. Turski, T. Dąbrowski, w Warszawie Jasiński, przy współpracy W. Lutosławskiego i W. Szpilmana. Stabilizację pozycji muzyki w Pol. Radiu umożliwiło uruchomienie Programu III. Największe osiągnięcia wniosły Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach (zał. 1945 przez W. Rowickiego), Orkiestra i Chór Polskiego Radia w Krakowie (zał. 1947), orkiestra Rozgłośni Bydgoskiej (1945-55, dyr. A. Rezler), Orkiestra Rozgłośni Warszawskiej (zał. 1945, dyr. do 1976 S. Rachoń). Szczególną rolę odegrało radio w upowszechnianiu muzyki kameralnej, chóralnej, lud. (z całego świata); dysponuje wybitnymi nagraniami muzyki poważnej i rozrywkowej. Oprócz programów prowadzonych przez muzykologów, popularność zdobyły audycje (pogadanki, felietony) Jasińskiego, J. Waldorffa, K. Stromengera, J. Webera. Najdłużej nadawaną audycją muz. była Rewia piosenek L. Kydryńskiego (1955-81; z Krakowa i Warszawy); 9 XI 1957 powstało Studio Eksperymentalne Polskiego Radia (dla kompozytorów radia, telewizji i filmu; kier. J. Patkowski), jedna z nielicznych na świecie pracownia dźwięku i muzyki elektronicznej; 1963 — Radiowe Studio Piosenki, 1965-73 działało Młodzieżowe Studio „Rytm” (A. Korzyńskiego), najpopularniejszy radiowy blok muz. w Programie I. Program III był inicjatorem (1962) Ogólnopol. Festiwalu Pol. Piosenki w Opolu. W stałym repretuarze znajdowały się: audycje rozrywkowe, np. Bawmy się razem (od 1952), o charakterze masowym, przekształcona (1955) w  Zgaduj zgadulę (prowadzoną przez W. Przybylskiego i A. Rokitę), czy Podwieczorek przy mikrofonie (od 1958; prowadzony m.in. przez Z. Wiktorczyka); kabarety: J. Fedorowicza (60 minut na godzinę w III Programie), S. Friedmanna, J. Janczarskiego, J. Pietrzaka, W. Wolskiego, M. Zembatego. Dużą popularność zdobył też blok audycji sport., obejmujący zarówno informacje, jak i transmisje przeprowadzane na żywo (do klasyki radiowej należą reportaże B. Tomaszewskiego).

Od 1944 pol. radio nadaje programy dla zagranicy w językach obcych i pol. (1955-57 Kraj, następnie Radio Polonia, od 1989 Polskie Radio Warszawa — Program dla zagranicy); bezpośrenio emitowano w językach ang., niem., czes., esperanto; w języku ros. przesyłano do Moskwy taśmy; na pocz. lat 90. wprowadzono audycje w języku białorus., litew., ukr. (każda trwa 1,5 godz.; są prowadzone przez dziennikarzy z Litwy i Ukrainy); najdłużej są emitowane audycje w języku ang. i niem.; 1990 rozpoczęto nadawanie specjalnych audycji dla Polaków na Wschodzie. Rozgłośnie regionalne nadają programy mniejszości nar. zamieszkałych w Polsce: ukr. (od lat 60.) — w Białymstoku, Koszalinie, Olsztynie, Rzeszowie, Szczecinie; białorus. i litew. (od lat 90.) — w Białymstoku; niem. (od 1990) — w Opolu i Katowicach.

TRZECIA RZECZPOSPOLITA

Zniesienie cenzury umożliwiło swobodny rozwój radia publicznego oraz powstanie i rozwój radia prywatnego. Po 1989 także polskojęzyczne stacje zach. uzyskały możliwość tworzenia przedstawicielstw i akredytowania korespondentów zagr. w Polsce, na przykład RWE-Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa (od V 1990), BBC-Sekcja Polska (od 1989), VOA-France Internationale-Sekcja Polska (od 1989). Nastąpiły ważne przekształcenia strukturalne w sferze zarządzania. Na mocy ustawy 1993 została powołana Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji nadzorująca m.in. radio publiczne oraz udzielająca koncesji radiom prywatnym.

Radio publiczne. 29 XII 1992 uchwalono ustawę o radiofonii i telewizji, na podstawie której doszło do przekształcenia państw. jednostki organiz. Polskie Radio i Telewizja w publ. telewizję Telewizja Polska SA i radiofonię Polskie Radio SA (w skład której wchodzi 18 spółek — jedna obejmująca 4 programy ogólnokrajowe i dla zagranicy, 17 — programy regionalne, np. Radio Bydgoszcz, Radio Gdańsk, Radio Koszalin, Radio Opole, Radio Szczecin, Radio Olsztyn i Radio Wrocław, warsz. Radio dla Ciebie, od 1990; prezesem Zarządu Pol. Radia SA jest K. Michalski. W swej działalności programowej Polskie Radio, wzorem innych eur. publicznych organizacji radiowych, przyjęło strategię zróżnicowania poszczególnych kanałów i komplementarności swojej oferty programowej. Program I ma największe audytorium stanowiące odwzorowanie struktury pol. społeczeństwa (1995 słuchało go najwięcej osób, wg OBOP ok. 11 mln — do 30%). Pokrywa całe terytorium kraju. Prezentuje wszystkie gatunki twórczości radiowej, różnorodną tematykę (społ., kult., oświat., rozrywkę, sport). W bloku informacyjno-publicyst. prezentuje różne punkty widzenia na aktualne kwestie społ. i polit., przekazuje intencje władz ustawodawczych i wykonawczych, inspirując debaty nad najważniejszymi problemami społ.; realizuje zadania edukacyjne (wyjaśnianie zasad działania instytucji państwa demokr.; prezentacja współcz. problemów nauki, np. w cyklu Nowości nauki i techniki ), popularyzatorskie; w audycjach muz. i lit. dba o upowszechnienie dorobku kultury uniwersalnej i ojczystej (od dzieł zaliczonych do kanonu klas. po wytwory kultury popularnej).

W 1995 maks. audytorium (20-30%) osiągał w godz. 6.00-10.15. Do najpopularniejszych audycji należą: powieści radiowe (Matysiakowie — ponad 600 tys. słuchaczy, W Jezioranach — ok. 1,5 mln słuchaczy), Lato z radiem — 3,5 mln słuchaczy, Sygnały dnia — ok. 3 mln słuchaczy, Cztery pory roku — ponad 2,5 mln słuchaczy.

Program II, lit.-muz., w sposób systematyczny zapisuje wartościowe dzieła i interpretacje, kompletuje nagrania archiwalne, uczestniczy w systemie Euroradia. W 1995 miał do 2% audytorium w godz. 8.45-12.00, 19.00-19.30; do najpopularniejszych należą: codzienny blok programowy z udziałem słuchaczy Radio-Kontakt oraz Wieczory w filharmonii. Program III jest adresowany do słuchaczy o wyższych aspiracjach, gł. w ośrodkach miejskich. Nadaje program informacyjny, ale jego najważniejszą część stanowi muzyka — element kształtowania upodobań słuchaczy, także estetycznych. W 1995 miał 6-7% audytorium, w godz. 9.00-11.00; najpopularniejszymi audycjami są Zapraszamy do Trójki (ponad 460 tys. słuchaczy), Lista przebojów (ok. 200 tys. słuchaczy). Radio Bis (X 1994 zastąpiło Program IV) nadaje audycje dla szkół i nauczycieli, nowocz. kursy języków obcych, programy dla osób niepełnosprawnych, religijne, przygotowywane przez różne Kościoły i Związki Wyznaniowe; na falach średnich są transmitowane posiedzenia sejmu i audycja z udziałem przedstawicieli partii polit. Debata. Audycje z cyklu Magia radia są przykładem poszukiwań nowych form i środków ekspresji radiowej. Program V, dla zagranicy, jest emitowany na falach krótkich i przez satelitę Eutelsat, dzięki czemu jest słyszalny na obszarze całej Europy. We współpracy z Minist. Spraw Zagr. wyjaśnia racje pol. polityki zagr., prowadzi promocję kultury pol., kursy języka polskiego. Programy regionalne pełnią gł. funkcję informacyjną dla regionów, w tworzeniu audycji wykorzystują lokalne odrębności kulturowe i społeczne.

Radio prywatne. Rozwój radia prywatnego rozpoczął się wraz ze zniesieniem cenzury 1990. Radio prywatne komercyjne, czerpiące swoje dochody z reklam, emituje gł. audycje „na żywo”, łączy aktualną informację polit. z programem muz., w którym dominuje muzyka rozrywkowa (gł. kierunków popularnych wśród młodzieży); cechuje je rozwój różnorodnych form bezpośredniego kontaktu ze słuchaczami (konkursy, poradnictwo, telefoniczny udział słuchaczy w audycjach, programy z publicznością); w konkurencji z radiem publ. zaczęło sobie zdobywać liczne audytorium (sięgające 40% — dla najbardziej atrakcyjnych programów). W 1990 rozpoczęły działalność w Warszawie: wywodzące się z podziemnego Radia „Solidarność” Radio S (od 1992 p.n. Radio Eska) i Radio Zet (początkowo także p.n. Radio Gazeta); w Krakowie powstało Radio RMF FM (Radio-Muzyka-Fakty); w Zakopanem Radio Alex, w Suwałkach Radio 5. W 1991 powstały: w Gdańsku Radio Arnet, w Szczecinie Radio As, w Poznaniu Radio S, W Bielsku-Białej Rozgłośnia Radiowa Delta, w Warszawie Radio Wawa; 1992 — we Wrocławiu Radio Eska, w Elblągu Radio El, w Gliwicach Radio Flash, w Lublinie Radio Plus, w Poznaniu Radio RMI FM, w Warszawie Radio Kolor, ponadto Radio Gorzów i Radio Legnickie; 1993 — w Szczecinie Radio ABC, w Łodzi Radio Manhattan, w Koszalinie Radio Północ, w Bydgoszczy Radio Pomorza i Kujaw; 1995 powstały m.in. w Łodzi Radio Kiks, w Krakowie Radio Wanda i Radio Blue. Charakter niekomercyjny mają radia katolickie, w których ważne miejsce zajmują programy rel., a także działy charytatywne; 1991 powstały diecezjalne radia w Płocku, Warszawie, Częstochowie (Radio Fiat) i Siedlcach (Katolickie Radio Podlasie); 1992 — w Gdańsku i Kielcach (Katolickie Radio Jedność); 1993 — w Krakowie (Radio Mariackie), Ciechanowie i Tarnowie. Od 1991 działa Radio Maryja Zgromadzenia Ojców Redemptorystów.

W 1994 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji przyznała koncesję na nadawanie programów ogólnopol. krakowskiemu Radiu RMF (dyr. S. Tyczyński) i warsz. Radiu Zet (do 1995 prezes A. Woyciechowski), następnie także Radiu Maryja (red. nacz. o. T. Rydzyk). W 1994 przyznała też 130 koncesji dla rozgłośni lokalnych, a 1995 dalsze 33 koncesje. Status radia prywatnego uzyskały również działające od wielu lat rozgłośnie młodzieżowe, np. Rozgłośnia Harcerska, Akademicka Rozgłośnia Radiowa Politechniki Białostockiej (zał. 1966) i Studenckie Radio Afera w Poznaniu (zał. 1971).

Od 1995 działa Stowarzyszenie Prywatnej Radiofonii mające na celu gł. zarządzanie prawami autorów, producentów i wykonawców audycji.

Od I 1994 Polskie Radio SA jest czł. Europejskiej Unii Radiofonicznej (EBU).

Do radiosłuchaczy i telewidzów są skierowane czasopisma: tyg. „Radio i Świat” (od 1945), „Radio i Telewizja” (od 1958), „Antena” (od 1981, 1956-58 ukazywał się mies. „Antena”).

23. Telewizja w Polsce

Od 1935 prace nad uruchomieniem stacji telew. były prowadzone w Warszawie w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym i w Pol. Radiu, w którym 1937 utworzono pierwszą, eksperymentalną stację telew. (kier. W. Cetner). W 1947 wznowiono doświadczenia w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym (przekształconym następnie w Inst. Łączności) pod kierunkiem J. Groszkowskiego i L. Kędzierskiego. W 1952 powołano pierwszy zespół programowy telewizji, powstały doświadczalna stacja i studio, a 25 X 1952 nadano pierwszy pol. program telew. (w przeddzień wyborów do sejmu); od 23 I 1953 nadawano półgodzinny program raz na tydzień; 22 VII 1954 uruchomiono Doświadczalny Ośr. Telewizyjny z własną redakcją programową, który początkowo nadawał programy raz w tygodniu, od XI 1955 trzy razy w tygodniu; 30 IV 1956 zainaugurowano nadawanie regularnego, profesjonalnego programu telew. w Polsce w Warsz. Ośr. Telewizyjnym (zasięg stacji — 55 km; program nadawano 5 razy w tygodniu); 1 V 1956 rozpoczęły pracę Telew. Ośr. Transmisyjny i stacja nadawcza (maszt wys. 227 m na Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie). 1 VII 1958 w Pol. Radiu powstał Zespół Programu Telewizyjnego. Od 1 II 1961 emitowano program 7 razy w tygodniu. Powstawały regionalne ośr. telew. wyposażone we własne studia: w Łodzi (22 II 1956), Poznaniu (1 V 1957), Katowicach (3 XII 1957), Wrocławiu (1 II 1958), Gdańsku (10 II 1959), w Szczecinie (1 V 1960), Krakowie (4 VI 1961), które 1962 uzyskały możliwość udziału w programie ogólnopol.; 18 VII 1969 oddano do użytku Centrum Radiowo-Telew. w Warszawie; 2 X 1970 zaczął funkcjonować Program II, 16 III 1971 program kolorowy (początkowo raz w tygodniu, od 6 XII 1971 — codziennie). W XI 1975 rozpoczęła działalność naziemna stacja łączności satelitarnej w Psarach-Kątach (Góry Świętokrzyskie).

W 1982-92 telewizja pol. korzystała z systemu łączności satelitarnej Intersputnik w ramach Interwizji OIRT (Międzynar. Organizacja Radia i Telewizji) oraz z systemu Intelsat; od 1990 Eutelsat (zał. przez European Broadcasting Union). Abonentów telew. było: 1970 — 4215 tys., 1980 — 7954 tys., 1984 — 8765 tys., 1991 — 9809 tys. W 1991 w Polsce było zarejestrowanych 11 300 tys. odbiorników telew. (295 na 1000 mieszk.).

Przemiany polit. po 1989, zniesienie cenzury stworzyły nowe warunki rozwoju telewizji. Powstają prywatne stacje telew., sieci telewizji kablowej. Jednocześnie są doskonalone techniki przekazu. W 1992 zapoczątkowano przechodzenie na system nadawania PAL (odchodząc od dotychczasowego SECAM); od 1 I 1994 Program II Telewizji Pol. jest nadawany w systemie PAL.

Centralny organ administracji państw. — funkcjonujący od 1960 Kom. do Spraw Radia i Telewizji (Radiokomitet) — został postawiony w stan likwidacji VII 1991 — działał do XII 1993. Miał on 13 prezesów, m.in. W. Sokorskiego (1956-72), M. Szczepańskiego (1972-80), J. Urbana (1989; ostatni w PRL), A. Drawicza (od IX 1989), M. Terleckiego (od VII 1991 rozpoczął proces likwidacyjny), J. Zaorskiego (XI 1991-XII 1993).

29 XII 1992 uchwalono ustawę o radiofonii i telewizji, na podstawie której doszło do przekształcenia państw. jednostki organiz. Polskie Radio i Telewizja w publ. telewizję Telewizja Polska SA i radiofonię Polskie Radio SA Powołano Krajową ; Radę Radiofonii i Telewizji. Telewizja Polska SA (prezes Zarządu W. Walendziak), jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, nadaje 2 programy ogólnokrajowe, program satelitarny Telewizja Polonia o zasięgu ogólnoeur., ma 11 ośr. regionalnych prowadzących własną działalność programową, które 1994 rozpoczęły tworzenie sieci nadającej częściowo wspólny program.

24-25 X 1992 telewizja państw. nadała testową emisję programu satelitarnego TV Polonia, przeznaczonego dla Polaków za granicą i Polonii; jest on nadawany regularnie od 1994. W 1994 dostęp do I Programu TVP miało 98% Polaków, a do II Programu — 88%.

Układ ramowy 2 programów (Antena 1 i 2) Telewizji Polskiej (jako nadawcy publicznego) jest zbud. na zasadzie komplementarności, aby zapewnić możliwie największą różnorodność i możliwość wyboru propozycji, w konsekwencji — maksymalnie dużą widownię. Antena 1 jest adresowana do szerokiej widowni, Antena 2 większość programów kieruje do określonych grup odbiorców. W strukturze gatunkowej 15% czasu antenowego wypełniają programy informacyjno-publicyst., ponad 10% — edukacyjne, ok. 10% — kult. i artyst., 15% — programy dla dzieci i młodzieży, a ok. 28% zajmuje oferta film. (filmy i seriale fabularne i dokumentalne).

Programy telewizji państw. w różnych okresach zmieniały charakter, realizując cele narzucone przez dysponentów. Wyraziście zarysował się profil telewizji w latach 70., kiedy atrakcyjności propozycji kult.-rozrywkowych i obliczonej na niewyrobiony gust „wystawności” (programy rewiowe) towarzyszyła oficjalna propaganda sukcesu. W okresie napięć polit. i społ. po 1980 napastliwej propagandzie antysolidarnościowej (przy jątrzącym oddziaływaniu wystąpień rzecznika prasowego rządu J. Urbana) towarzyszył, skierowany przeciw polityce władzy protest publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z telewizją; po weryfikacji polit. usunięto z zespołu część dziennikarzy.

Programową zasadą działania współcz. Telewizji Pol. jest autonomia i niezależność; jako instytucja telewizja nie zajmuje własnego stanowiska w sprawach polit. oraz będących przedmiotem debaty publ., stwarzając możliwość wyrażania wszystkich poglądów mieszczących się w granicach prawa. Jedną z gł. pozycji są bieżące informacje, emitowane w zmieniającej się formule: Wiadomości dnia (od 1956; czytane 2-3 razy w tygodniu przez J. Suzina i E. Pacha), Dziennik (1958-89), Wieczór z Dziennikiem (od 1976; godzinna emisja w obu programach), Monitor (1965-76; przegląd wydarzeń tygodnia, prowadzony przez K. Małcużyńskiego), Wiadomości (od XI 1989); adresowany początkowo do młodzieży Teleexpress (od VI 1986; pierwszy prezenter W. Reszczyński), który osiągnął w krótkim czasie oglądalność 54% oraz 62% bardzo dobrych ocen; Program II wprowadził Panoramę dnia (od III 1987, od IX 1992 pt. Panorama). Obecnie w Programie I o pracach sejmu informuje Sejmograf, rządu — Diariusz sejmowy, Kancelarii Prezydenta RP — Tydzień prezydenta. W Programie II są nadawane magazyny tygodniowe — Wydarzenia tygodnia (dot. kraju) i 7 dni świat . Bloki informacyjne obejmują też programy publicyst., m.in. Puls dnia, Tylko w jedynce, Forum, Linia specjalna. W końcu lat 70. i na pocz. 80. wprowadzono cykle programów reportażowo-publicyst.: Listy o gospodarce (A. Bobera), Sprawa dla reportera (prowadzona od pocz. lat 80. przez E. Jaworowicz), Ekspres reporterów (początkowo pt. Gorąca linia) i Zawsze po dwudziestej pierwszej ; oprócz Listów o gospodarce mają one charakter interwencyjny. Do klas. audycji publicystyki kult. należy Pegaz (od 1959), magazyn autorski prowadzony początkowo przez G. Lasotę; kilkakrotnie zmieniał formułę, w najkorzystniejszym okresie (lata 70.) gościł m.in. S. Treugutta, Z. Kałużyńskiego, A. Sandauera, T. Bairda, A. Osękę, K.T. Toeplitza; od 1994 jest poświęcony analizie aktualnych problemów kulturalnych. W konwencji salonu kult. I. Dziedzic prowadziła wywiady w autorskich audycjach — Tele-echo (1956-81), następnie Wywiady... (do 1991). Wybitnym zjawiskiem był Teatr Telewizji (premiera 1953; kształtowany m.in. przez A. Hanuszkiewicza) — ze względu na wysoki poziom artyst. i wszechstronny repertuar — a także Kabaret Starszych Panów J. Przybory i J. Wasowskiego (1958-66; przerobiony i nagrany powtórnie, kontynuowany 1978-79), który upowszechnił elitarną, surrealistyczną formę kabaretu lit., wylansował wiele przebojów piosenkarskich (do jego wykonawców należeli m.in.: K. Jędrusik, B. Krafftówna, Z. Kucówna, I. Kwiatkowska, M. Czechowicz, W. Gołas, W. Michnikowski). Charakter publicyst.-polemiczny miały z reguły kabarety O. Lipińskiej (w latach 70. „rewia” Gallux Show i o charakterze bliskim commedia dell'arte Właśnie leci kabarecik). W grupie programów rozrywkowych zwiększają swą liczbę teleturnieje; do najstarszych należy Wielka gra (od 1962, od 1975 prowadzona przez S. Ryster), do najnowszych — Miliard w rozumie, Koło fortuny czy Jeden z dziesięciu ; popularność zdobyła quizowa impreza B. Walter Czar par. Upowszechnianiu wiedzy jest poświęcony codzienny blok programowy Telewizja Edukacyjna; problemy współcz. nauki i techniki popularyzują magazyny Kwant i Laboratorium, które kontynuują tradycję Sondy (1977-88; autorstwa Z. Kamińskiego i A. Kurka). Ukazują się programy red. katol., m.in. Słowo na niedzielę, W okolice Stwórcy oraz dla dzieci i rodziców Ziarno. Ważne miejsce zajmują od początków telewizji pol. programy dla dzieci, np.: Miś z okienka, Jacek i Agatka, Bolek i Lolek, Piątek z Pankracym; obecnie są nadawane programy dostosowane do odpowiednich grup wiekowych; dla najmłodszych: Domowe przedszkole, Tik-tak, Ciuchcia; dla starszych dzieci — 5-10-15 ; dla młodzieży Luz. Spektakle adresowane do odbiorców we wszystkich przedziałach wiekowych tworzy Teatr dla Dzieci i Młodzieży. Telewizja prezentuje bogaty przegląd filmów pol. i świat., także archiwalnych, często w wyodrębnionych cyklach tematycznych, np. W starym kinie (S. Janickiego), a w Programie II: Akademia filmu polskiego (A. Wernera), Perły z lamusa i Spóźnione premiery (oba Z. Kałużyńskiego i T. Raczka), Bestsellery Dwójki, Sto na sto, czyli Sto filmów na stulecie kina. Możliwości techniki i przekazu telew. spowodowały powstanie nowego gatunku — filmu telew. (w Polsce np. Awatar, czyli Zamiana dusz J. Majewskiego 1964, Brzezina A. Wajdy 1970, Za ścianą K. Zanussiego 1971, Personel K. Kieślowskiego 1975, Kobieta samotna A. Holland 1981, premiera 1989) oraz specyficznej formy — serialu, np.: Wojna domowa (1965-66) i Czterdziestolatek (1974-77) J. Gruzy, Klub profesora Tutki (1965) A. Kondratiuka, Czterej pancerni i pies (1966-70) K. Nałęckiego, Stawka większa niż życie (1965-68) A. Konica i J. Morgensterna, Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy (1980) J. Sztwiertni, Jan Serce (1981) R. Piwowarskiego, Dom (seria I-III 1979-87) J. Łomnickiego oraz zrealizowane metodą wideo, m.in. Pięć dni z życia emeryta (1984) E. Dziewońskiego, W labiryncie (1991) P. Karpińskiego — pierwsza pol. tzw. opera mydlana (ang. soap opera); międzynar. sławę zdobył cykl 10 moralitetów film. Dekalog (1988-89) Kieślowskiego.

Stałe miejsce zajmuje blok programów sport.-rekreacyjnych, obejmujący m.in. transmisje z imprez sportowych (znani komentatorzy, m.in. J. Ciszewski, T. Hopfer).

Telewizja prywatna. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji VI 1993 rozpoczęła przyznawanie koncesji prywatnym stacjom telew.; koncesję przyznano m.in. 1993 ogólnopol. telewizji Polsat (zał. 1992) Z. Solorza, 1994 ogólnoeur. Canal Plus oraz 12 regionalnym, m.in. Stow. Telew. Lubań, działającemu od 1992, Telewizji Vigor w Gorzowie Wielkopolskim zał. 1992, Telewizji Sky-Orunia w Gdańsku, Telewizji Regionalnej Województwa Legnickiego, Telewizji Lokalnej Radomsko, 1995 Telewizji Regionalnej Bryza w Szczawnie, Telewizji Zielona Góra, Telewizji Dolnośląskiej, we Wrocławiu, Telewizji Wisła (9 miast południowej Polski) w Krakowie, działającej od 1996 Telewizji Niepokalanów.

Telewizja kablowa. W latach 80. zaczęto zakładać indywidualne anteny satelitarne oraz sieci telewizji kablowej (co wymagało zgody Minist. Spraw Wewn.). Obecnie operatorzy sieci kablowej są ograniczeni przepisami ustawy o radiofonii i telewizji, ustaw o łączności i ochronie praw autorskich. Warunkiem podjęcia działalności jest uzyskanie od ministra łączności zezwolenia na budowę i eksploatację sieci oraz pozytywnej opinii Państw. Agencji Radiokomunikacyjnej; do 1995 wydano ok. 500 zezwoleń; w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji muszą być zarejestrowane sieci obejmujące ponad 250 abonentów (jest ich ok. 400), ponadto na emitowanie własnych programów operatorzy otrzymują koncesję (do III 1995 — 48). We wszystkich większych miastach i okręgach miejskich dominuje 20 firm, obsługujących po 10 tys. abonentów (przeciętnie firma skupia 2-3 tys. abonentów). Do największych firm należą: Pol. Telewizja Kablowa (od 1989; Trójmiasto, Warszawa, Kraków, Kielce, Lublin, Katowice), Porion (od 1991, Warszawa), Aster City (od 1995, Warszawa). Istnieje możliwość odbioru kilkudzisięciu programów telewizji satelitarnej, najwięksi operatorzy transmitują ok. 60 (najpopularniejsze, m.in.: niem. — Pro Sieben, RTL 1, RTL 2, SAT 1, DSF; ang. — Eurosport, MTV, Cartoon Network, Super Chanel, TNT; franc. — Canal Plus, TV 5). Badania OBOP 1994 wykazują, że 13,7% ludności powyżej 15 roku życia ma możliwość odbioru programów satelitarnych przez indywidualne lub zbiorcze anteny satelitarne, 15,3% — przez system telewizji kablowej, 50,9% ludności ma w domu magnetowidy.

W 1994, w wyniku połączenia zał. 1993 stowarzyszeń producentów film. i telew. powstało Stow. Niezależnych Producentów Film. i Telew., pełniące funkcję organizacji ochrony praw producentów; zrzesza reprezentantów 70 firm producenckich.

Ukazują się informacyjne czasopisma telew., m.in.: od 1981 „Antena”, od 1992 „Tele Magazyn”, „Super Tydzień”, „Super TV” (Wrocław), od 1993 „Tele Tydzień”, od 1994 „Tele Kino” (od 1995 p.n. „Tele Świat”).

24. Prasa kościoła

Kościół był największym wydawcą prasowym (głównie wydawnictwa religijne).

Po 1926 r. kościół wszedł do gry politycznej. Wcześniej jego postulaty realizowały partie rządzące - ND i ChD.

„Mały Dziennik”. Wydawany przez ojców franciszkanów w Niepokalanowie

Wyrażał opinię Episkopatu Polski. Był dziennikiem politycznym. Kościół posiadał też dobrze zorganizowaną, politycznie ukierunkowaną, agencję prasową. Podejmował też grę polityczną za pomocą pozornie apolitycznych pism, jak np. „Kultura”.

25. Czasopisma dla dzieci i młodzieży

1. Pierwsze czasopisma dla dzieci i młodzieży
Pierwsze polskie czasopismo dla dzieci nosiło nazwę „Rozrywki dla dzieci”, a redagowane było przez Klementynę Tańską w latach 1824 - 1828.
Czasopismo przez nią stworzone wywołało w Królestwie Polskim wielkie zainteresowanie literaturą dla młodego pokolenia, a także okazało się, że istnieje duże zapotrzebowanie na tego rodzaju wydawnictwa. Zawartość wewnętrzna periodyku odpowiadała ogólnym tendencjom wychowania narodowego. Artykuły tam zawarte przeznaczone były raczej dla starszych dzieci, młodzieży oraz matek i wychowawczyń.
Kiedy „Rozrywki dla Dzieci” przestały się ukazywać, prawie natychmiast pojawiło się nowe czasopismo, które powstało z inicjatywy Ignacego Chrzanowskiego. Nosiło ono nazwę „Tygodnik dla Dzieci” i było wydawane przez jeden rok. Chrzanowski wprowadził w piśmiennictwie dla dzieci ważną zmianę - pisemko wydawane, co tydzień musiało zawierać artykuły krótkie, ale o urozmaiconej treści.
W piśmie tym pojawiły się artykuliki zawierające wiadomości o człowieku, o zwierzętach, dające wyobrażenie o podziale nauk przyrodniczych. Autor zamieszczał też informacje o innych krajach, ale nie zapominał o tematyce rodzimej. Ciekawostką były też piękne „rozmowy ojca z synem” o różnych sprawach z życia codziennego, których autorem był Stanisław Jachowicz.
Mimo tak dużego zainteresowania, „Tygodnik dla Dzieci” przestał się ukazywać w końcu 1829 roku.
W 1930 roku zaczęto wydawać „Dziennik dla Dzieci” pod redakcją Stanisława Jachowicza, ale przy współudziale Ignacego Chrzanowskiego. Pismo to ukazywało się codziennie, oprócz niedziel i świąt, a było wybitnym wydarzeniem w rozwoju prasy światowej dla dzieci.
W swym czasopiśmie Jachowicz zamieszczał artykuły o charakterze informacyjnym, działy „Wspomnienia narodowe” poświęcone wielkim Polakom, a także „Wspomnienia z dziejów” zawierające informacje na temat obcych narodów. Zamieszczał także szereg artykułów poświęconych życiorysom żyjących współcześnie.
Bardzo ciekawy był „Dział dziecięcy”, w którym poruszano problematykę dzieci, ich środowiska. W dziale literackim zamieszczane były utwory dla dzieci, wiersze, powiastki, przypowieści i bajki.
W dziale przyrodniczym zawarte były artykuły o nieznanych krajach, krainach i zwierzętach. Tak jak w „Tygodniku dla Dzieci”, Jachowicz wprowadził również spisy nowych książek. Dział ten zawierał informacje o ukazujących się nowościach. W ostatnim numerze ukazała się wiadomość, że czasopismo będzie się ukazywać raz w tygodniu, ale zamiaru tego autorzy nie zrealizowali.
Jednocześnie z „Dziennikiem dla Dzieci”. Ukazywały się dwa czasopisma - dwutygodnik „Ziemomysł” (1830) i miesięcznik „Skarbiec dla Dzieci” (1830), lecz na największą uwagę zasługiwało wydawnictwo Stanisława Jachowicza.
„Ziemomysł” zawierał wiele artykułów do czytania, lecz cechował go brak tematyki dziecięcej i wydarzeń aktualnych. Pominięto tu tak ważne wydarzenie polityczne, jakim było powstanie listopadowe.
W miesięczniku „Skarbiec dla Dzieci”, który wydawany był w 1830 roku w Puławach, zamieszczano teksty literackie wzorowane na niemieckich i angielskich wydawnictwach encyklopedycznych, encyklopedycznych także biało-czarne ilustracje. Sposób pisania był prosty, jasny, zrozumiały dla dzieci.
Po powstaniu listopadowym załamał się rozwój prasy dla młodego pokolenia; w latach 1835-36 wychodził tylko „Magazyn dla dzieci”. Na przełomie roku 1843/44 zaczął ukazywać się periodyk „Zorza” redagowany przez Paulinę Krakowową.

2. Czasopiśmiennictwo w latach 1864 - 1918
W drugiej połowie XIX wieku było kierowane do wielkiej liczby czytelników, przykładem mogą być „Wieczory rodzinne” - Czasopismo ilustrowane, Tygodniowe dla Dzieci od lat 7 - 15”. W 1871 roku ukazał się nowy tytuł - „Przyjaciel Dzieci”, a w nim dodatek dla maluchów pt.: Światek Dziecięcy”.
W wieku XX, jednym z pierwszych czasopism dla małych dzieci było „Moje Pisemko” (1902-1936). Redakcja „Wieczorów Rodzinnych” od 1882 roku wydawała „Wieczory Rodzinne dla Małych Dzieci”. W Warszawie wydawano wiele czasopism, gdyż był to ośrodek czasopiśmiennictwa dla dzieci. Najważniejszymi z czasopism warszawskich były: „Przyjaciel Dzieci”, który wydawany był w latach 1861-1914, a także „Wieczory Rodzinne”, wspomniane już wcześniej. Te dwa czasopisma wychodziły do 1914 roku i stanowiły dużą pomoc w nauce domowej, kształtowały uczucia narodowe, zapełniały luki w procesie nauczania w szkołach rządowych, uodporniały na ich wpływy.
„Moje pisemko” było tygodnikiem obrazkowym dla dzieci młodszych, do lat 10

W latach 1909 - 1910 ukazywał się „Promyk” z dodatkiem pt.: „Promyczek”. Kontynuowało je czasopismo „Z bliska i z daleka” z dodatkiem „W Słońcu”, od 1913 do wybuchu I wojny światowej.
Dwutygodnik „W Słońcu”, nawiązujący do tradycji postępowego periodyku „ Z bliska i z daleka”, zaczął wychodzić jesienią 1916 roku. Redakcja pisma stawiała sobie od razu poważne zadania: dostarczenia rzetelnej informacji o aktualnej rzeczywistości, codziennych wydarzeniach politycznych, przygotowania dla nauczycieli konkretnego materiału do nauczania. Z powodów finansowych musiało w 1926 roku przerwać swoją działalność.
3. Czasopiśmiennictwo dla dzieci w latach 1918 - 1939

Po I wojnie światowej powstawały różne pisma dla dzieci i młodzieży, także młodzieży szkolnej i harcerskiej. Przeciętnie w jednym roku wychodziło około pięćdziesięciu tytułów, a w nich czasopisma ogólnoinformacyjne, pisma kształcące zainteresowania specjalne, stanowiące pomoc dydaktyczną oraz pisma o zasięgu lokalnym, regionalne.
Harcerstwo, partie polityczne, stowarzyszenia społeczne i kościelne wydawały także dużą ilość czasopism. Jednak coraz mniej było tytułów adresowanych dla dzieci, były przeważnie tygodniki o szerokim zasięgu terytorialnym.
Najbardziej popularne i chyba o największej sile oddziaływania pismo dla dzieci powstało pierwszego stycznia 1917 roku. „Płomyk”, z dodatkiem dla młodszych dzieci „Płomyczek”. Było ono przeznaczone dla dzieci ludu, proletariatu miejskiego i części mieszczaństwa. Ten demokratyczny charakter utrzymywał się przez cały okres międzywojnia.
Celem pisma było zaspokojenie zainteresowań czytelników młodszych i starszych. Czasopisma te zajmowały ważną pozycję w całości prasy dziecięcej okresu międzywojennego. Torowały drogę powojennej literaturze dla dzieci, umożliwiając start młodym autorom. Zasięg „Płomyka” i „Płomyczka” był bardzo szeroki, docierał do uczniów z różnych środowisk społecznych, będąc nieraz podstawowym źródłem informacji o Polsce i współczesnym świecie.
Innym czasopismem dla dzieci, które powstało w okresie międzywojennym, był „Mały Przegląd” (1926 - 1939). Pismo to powstało z inicjatywy Janusza Korczaka. Ukazywało się jako cotygodniowy dodatek do „Naszego Przeglądu”, organu bogatego mieszczaństwa żydowskiego, wydawanego w języku polskim. Było to eksperymentalne czasopismo, wydawane i redagowane przy współudziale samych dzieci, które również tworzyły swoje teksty. „Mały Przegląd” próbował wyłamać się z dotychczasowego modelu prasy dziecięcej, dominowały w nim materiały autentyczne, dokumentalne. Rzadko zamieszczano teksty literackie - bajki, wiersze, opowiadania. Wprowadzono następujące działy: z kraju, z miast i miasteczek, rozrywki umysłowe. Do współpracy z pismem zgłosiło się sporo młodzieży. „Mały przegląd” spełniał doniosłą rolę wychowawczą, wpływał na uspołecznienie dzieci i młodzieży, zachęcał do twórczych poszukiwań, pozwalał odczuć smak pierwszych sukcesów literackich.
W 1934 roku powstało nowe pismo „Słonko”, którego twórcami byli współpracownicy „Płomyka” i „Płomyczka”. W kilka lat później zaczęto wydawać „Poranek”, który przeznaczony był dla dzieci starszych.
Zarówno „Słonko” jak i „Poranek” kontynuowały założenia programowe „Płomyka” i „Płomyczka” sprzed 1934 roku. Miały dość dobrze rozbudowane działy beletrystyczne, popularnonaukowe, samodzielnej majsterki, teatru szkolnego, gazetki, szarad, łamigłówek, rebusów. Redakcja nawiązywała serdeczny kontakt z małym czytelnikiem.
Treści wychowawcze umiejętnie włączano w utwory o zróżnicowane tematyce, głównie baśniowej i przyrodniczej. Dzięki takiemu układowi treści, pisma cieszyły się wielkim powodzeniem wśród małych czytelników. Największą liczbę czytelników miały „Moje Pisemko” i „Płomyk”, ale ważną rolę dydaktyczną i poznawczą spełniały pisma specjalistyczne, takie jak: „Młody zawodowiec”, „Młody Technik”, „Przyjaciel Przyrody”, „Orli Lot” i „Skrzydła”.
4. Czasopiśmiennictwo w latach 1945 - 1970
Czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży, które bardzo dobrze rozwijało się w okresie międzywojennym, zahamowało swój rozwój w czasie II wojny światowej i okupacji. W tych ciężkich dla wszystkich latach funkcjonowały nieliczne pisemka konspiracyjne, tworzone przez wybitnych działaczy PPR i innych ugrupowań politycznych, np. „Źródło”, „Brzask”, „Bądź gotów”, „Dziś i jutro”, Jawnutka” - później przekształcona w „Dziennik Dziecięcy”, wydawana w czasie Powstanie Warszawskiego na terenie „Republiki Żoliborskiej”.
Pierwsze powojenne czasopisma dla dzieci ukazały się w Lublinie.
„Płomyk” ukazał się w 1944 roku, wydany przez Wydział Wydawniczy Resoru Oświaty PKWN. W tym samym czasie powstało też „Nasze Pisemko”, które redagowane było przez Komitet Wydawniczy powołany przy Wydziale Pedagogicznym ZNP w Siedlcach (…)”.Był to miesięcznik, który ukazywał się w oddzielnych zeszytach dla młodszych i starszych dzieci. „Zgodnie z założeniami Komitetu Wydawniczego periodyk zamieszczał różnorodne teksty literackie i czytanki z przedwojennych wypisów. Oprócz utworów poetyckich i powiastek, publikowanych dla dzieci starszych, istotną rolę odgrywał dział informacyjny pt. „Z bliska i z daleka”. Na ostatniej stronie „Naszego Pisemka” znalazł się dział „Rozrywki Umysłowe”, w którym zamieszczano zagadki, szarady i zgadywanki. Pisemko wychodziło dość nieregularnie do maja 1945 roku.
Innym pismem dziecięcym był „Płomyczek”.

Po wojnie grupa działaczy Związku Nauczycielstwa Polskiego starał się o wznowienie wydawania czasopism dziecięcych. W Łodzi powstał pomysł założenia nowego pisma, które nazwano „Świerszczyk”, a twórcami byli Wanda Grodzieńska, Ewa Szelburg - Zarembina i Jan Marcin Szncer.
Na treść początkowych numerów „Świerszczyka” składały się krótkie teksty literackie pisane prozą i wierszem, związane tematycznie z życiem dzieci lub aktualnymi sprawami społecznymi. „Świerszczyk” przeznaczony był dla dzieci 7 - 8 letnich, zaczynających samodzielnie czytać.
Pierwszego października 1945 roku ukazał się pierwszy numer dwutygodnika dla najmłodszych dzieci pt. „Iskierki”. Stanowił on kontynuację przedwojennego „Małego Płomyczka”.
W połowie 1951 roku, wskutek reorganizacji, postanowiono oba te periodyki połączyć i powstało nowe pismo dziecięce zatytułowane „Świerszczyk - Iskierki”, a było ono adresowane do czytelników również młodszych.
„Płomyczek” powstał w 1945 roku z inicjatywy wydawnictwa „Nasza Księgarnia”. Stanowił on kontynuację czasopisma dziecięcego pod tym samym tytułem z okresu międzywojennego. Dużą rolę w „Płomyczku” odgrywały baśnie i legendy, spotkania z pisarzami w „Dziale spotkań”. Inne działy to „Dział historyczny”, „Dział przyrodniczy”, „Dział popularnonaukowy”, oraz eksperymentalny dział oparty na autentycznych pytaniach dzieci zatytułowany „Profesor Co Jak Dlaczego odpowiada”. „Płomyczek” zajmował ważną pozycję w literaturze dla dzieci. Bogaty materiał, popularno - naukowy i rozrywkowy pomagał w pracy nie tylko uczniom, ale też nauczycielom i stanowił świetne źródło informacji i rozrywki.
„Miś” powstał w 1957 roku, a przeznaczony był dla dzieci najmłodszych, które nie znają sztuki czytania. Najważniejsze w tym pisemku są ilustracje i obrazki, a publikowane w nim teksty przeznaczone są dla rodziców i wychowawców.

5. Prasa dziecięco - młodzieżowa w Polsce po roku 1980.
Czasopisma dziecięco - młodzieżowe redagowane są przez dorosłych, adresowane do dzieci i młodzieży w różnych przedziałach wieku, w celu uzyskania określonych efektów wychowawczych i poznawczych. Treść czasopism dziecięco - młodzieżowych wiąże się także z programem szkolnym, uzupełniają i uaktualniają program szkolny.
„Do wprowadzenia w Polsce stanu wojennego w roku 1981 czasopisma dziecięco - młodzieżowe pod względem stopnia trudności dzieliły się według wieku odbiorców ze szkół podstawowych na grupy, były to:
· dla wieku przedszkolnego - dwutygodnik „Miś” z podtytułem „Przyjaciel Najmłodszych” (…);
· dla wieku wczesnoszkolnego (7 - 8 lat) - dwutygodnik „Świerszczyk”;
· dla wieku od 10 - 12 lat - „Płomyczek”;
· dla wieku 12 - 15 lat, do ukończenia szkoły podstawowej - „Płomyk” z podtytułem „Przyjaciel Młodzieży”
Wszystkie te czasopisma wydawane były przez Naszą Księgarnię wysokich w Warszawie, w wysokich nakładach 90 - 900 tysięcy egzemplarzy.
W latach 1985 - 1986 na skutek liberalizacji stosunków społeczno - politycznych prasa dziecięco - młodzieżowa zaczęła się różnicować. Zaczęły pojawiać się pierwsze pisma katolickie, takie jak: „Ziarno”, „Mały Gość Niedzielny”, „Mały Przewodnik Katolicki”, przeznaczone dla młodszych i starszych dzieci.
Obok czasopism katolickich pojawiło się pierwsze czasopismo komputerowe „Bajtek”, magazyn komputerowy wydawany przez spółdzielnię „Bajtek”.
Dla starszych dzieci i młodzieży powstały takie tytuły jak: „Fantastyka”, z dodatkiem dla dzieci młodszych „Mała Fantastyka” oraz „Komiks Fantastyki”.
Powstało też pierwsze pisemko telewizyjne „Okienko”, związane z programem telewizyjnym dla starszych dzieci.
Zmiany polityczne, jakie zaszły w Polsce w roku 1989, odbiły się również na prasie dziecięco - młodzieżowej. Od maja 1989 roku zaczęły się pojawiać takie czasopisma, których brakowało wcześniej na rynku czytelniczym. Powstały nowe czasopisma konfesyjne, harcerskie, dla dzieci specjalnej troski.
     Prasa młodzieżowa wydawana po roku 1989 ma głównie charakter rozrywkowo-poradniczy. Zawiera informacje na temat mody, materiały dotyczące życia seksualnego młodych ludzi, porady ginekologów i seksuologów, obszerne porady kosmetyczne. Warstwa publicystyczna związana jest przede wszystkim ze znanymi postaciami świata filmu i rozrywki oraz z ich życiem intymnym. Głównym, a nawet można powiedzieć, że jedynym środkiem ekspresji i wypowiedzi prasowej jest ilustracja. Teksty dziennikarskie mają charakter uzupełnienia lub podpisu pod fotografią. Na skutek konkurencji rynkowej w czasopismach dominuje forma nad treścią, co ma źródło w walce o czytelnika. Przewagę osiągają polskie mutacje zachodnioeuropejskich magazynów z ich wątpliwymi wartościami i wzorami zachowań. Dominuje w nich sensacja, problematyka seksualna, muzyka, rozrywka. Obrazy w nich zawarte oderwane są od problemów przeciętnych ludzi, takich jak praca, kształcenie się czy szeroko pojęte życie rodzinne. Najbardziej popularnymi obecnie pismami dla dzieci i młodzieży są: „ Bravo”, „ Bravo Girl”, „ Popcorn”, a dla najmłodszych „ Kubus Puchatek”…

9) Sytuacja prawna prasy w okresie zaborów ( 1795-1914)

a) w zaborze austriackim

b) w zaborze pruskim

c) w zaborze rosyjskim

Najbardziej swobodnie rozwijać się mogła prasa polska w zaborze austriackim, gdzie miała od 18767 r. pewne możliwości swobodnego funkcjonowania. Nie obowiązywał system koncesji, istniała cenzura represyjna, dość surowa w odniesieniu do inicjatyw postępowych wychodzących ze środowisk ludowych i robotniczych, potem w miarę demokratyzowania się monarchii-znacznie zliberalizowana. W końcu XIX w. zniesiono system kaucji wydawniczych i podatek od każdego egzemplarza, tzw. Podatek stemplowy. Nie sprzyjał natomiast rozwojowi prasy i jej czytelnictwu poziom oświaty i nauki, niski zwłaszcza na wsi, zubożenie kraju, wreszcie zakaz publicznej sprzedaży prasy. Wszystko to sprawiało, że docierała głównie do środowisk wielkomiejskich, wielkomiejskich dopiero w końcu XIX w., w miarę jak powstawać zaczęły zalążki przyszłych masowych partii politycznych, wzrastać zaczęło zainteresowanie prasa w środowiskach robotniczych i wiejskich.

W zaborze pruskim represyjna cenzurę wprowadzono już w 1848 r. Władze pruskie od początku nastawione były na tępienie żywiołu polskiego i ograniczanie jego stanu posiadania. Sprzyjała rozwojowi prasy powszechniejsza niż w Galicji oświata i, co za tym idzie, umiejętność czytania, większa zamożność ludności wiejskiej, głównie w Wielkopolsce, która przewodziła walce narodowej, w innych bowiem dzielnicach zaboru, na Śląsku, Warmii i Mazurach żywioł polski nie miał pełnej struktury społecznej-składał się głównie z warstw ludowych.

Najtrudniejsza była sytuacja w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym, gdzie naród polski był planowo i z premedytacją rusyfikowany. Po klęsce powstania zrusyfikowano wszystkie instytucje publiczne i szkoły, zakazana była wszelka działalność polityczna. Działał surowy system koncesji na wydawanie prasy i obsadę stanowisk redaktorów, cenzura prewencyjna nie pozwalająca na żadną śmielszą wypowiedź na tematy narodowe i społeczne. Można jednak było sprzedawać prasę na ulicy. Zupełnie zlikwidowano prasę polską na tzw. Ziemiach zabranych. Duży odsetek ludności nie umaił czytać, słabo była rozwinięta komunikacja. W tej sytuacji w Królestwie Polskim nielegalny ruch robotniczy wytworzył system prasy konspiracyjnej, uzupełniający się z prasą wydawaną na emigracji z przeznaczeniem dla kraju.

Sytuacja zmieniła się po rewolucji 1905 r., w wyniku której w Rosji wprowadzono cenzurę represyjną, wszakże stan wyjątkowy w Królestwie Polskim dawał władzom możliwość większego represjonowania prasy opozycyjnej. Od tego momentu datuje się rozwój prasy politycznej; choć prasa konspiracyjna działała nadal, nie spełniała ona już takiej jak dawniej roli.

Zasadnicze zmiany w sytuacji prasy polskiej nastąpiły podczas I wojny światowej, kiedy to wszędzie obowiązywała surowa cenzura wojenna i reglamentacja informacji, a także występowały zasadnicze utrudnienia komunikacyjne, techniczne itp. Tereny zaboru rosyjskiego zostały zajęte przez Niemcy i Austro-Węgry, które stopniowo stwarzały lepsze warunki dla funkcjonowania prasy polskiej, niż miała ona przed wojną. Ogromne przemieszczenia ludności w Rosji spowodowały pojawienie się tam po rewolucji lutowej sporej ilości prasy polskiej, w tym dużo tytułów lewicowych. Prasa polska pojawiła się tez na Zachodzie.

We wszystkich trzech zaborach prasa polska koegzystowała z prasą zaborców, zwłaszcza w zaborze pruskim, natomiast w Galicji i w zaborze rosyjskim nadto z prasą innych narodów ujarzmionych przez Rosję i Austrię.

26. Czasopisma społeczno-kulturalno-literacki.

W II połowie XVIII w Europie pojawiły się czasopisma moralizatorskie, które miały wykonywać czytelników w duchu ideologii oświeceniowej. Zaczął tam dominować esej filozoficzno-moralizatorski. Pierwsze takie polskie pismo to, wychodzące od 1761 r., „Patriota polski, kartki tygodniowe zawierający”. Drugie - „Monitor”: forum dyskusji ludzi oświecenia, wychodził 1765 - 1785 r., o formule ściągniętej ze „Spectatora”, publikował: Diderota, Bohomolca, Naruszewicza. zawierał eseje i felietony (Bohomolca). „Zabawy przyjemne i pożyteczne”: pismo inspirowane przez otoczenie króla Stanisława Augusta. Red. Adam Naruszewicz, pisał tam ks. Ignacy Krasicki. Pismo rozrywkowe, dominowały w nim formy literackie. „Bawić ucząc i ucząc bawić” (moim zdaniem raczej „bawić ucząc i uczyć bawiąc”). Uznawane za nieformalny organ Obiadów Czwartkowych. Pamiętnik Polityczny i Historyczny” wydawany od 1782 r. przez ks. Piotra Świtkowskiego (jezuita). Przedruki zagraniczne i informacje z różnych dziedzin (ekonomia, nauka) Pierwsze polskie pismo populrno-naukowe. „Magazyn Warszawski” też wydawany przez ks. Świtkowskiego. Pierwszy polski magazyn. Adresowany do odbiorców obojga płci. 1784 - 1786 r. w 1792 r. Konfederacja Targowicka zakazała wydawania ks. Świtkowskiemu „Pamiętnika…” „Dziennik Handlowy”. Specjalistyczne pismo prawno - handlowe. Założyciel i redaktor: Tadeusz Podlecki. Podsumowanie: Grupa czasopism społeczno - literacko - naukowo - moralizatorskich w Polsce nie odbiegały poziomem od europejskich tego typu wydawnictw.

27. CZASOPISMA FACHOWE - to periodyk o treści specjalnej poświęcony popularyzowaniu osiągnięć naukowych.

CZASOPISMA NAUKOWE-czasopisma o treści specjalnej poświęcone utrwalaniu i upowszechnianiu oryginalnych wyników badań naukowych, wydawane w zasadzie przez Instytuty Naukowe i przeznaczone dla środowisk naukowych; odgrywają istotną rolę w procesie integracji kręgów ludzi związanych zawodowo z nauką (polska Akademia Nauk, uczelnie wyższe, ośrodki naukowo-badawcze) przede wszystkim roczniki, kwartalniki, półroczniaki, miesięczniki;format książkowy,numerowany,zeszyty.

W Polsce w wieku XVIII powstały pierwsze czasopisma naukowe,np. *”Nowy Pamiętnik Warszawski”, *”Dziennik Wieluński” *”Magazyn Warszawski” *”Przegląd Pedagogiczny” *”Przegląd Historyczny” *”Pamiętnik Literacki” *”Lud” *”Język Polski” *”Przegląd Polski” obecnie: *”Archeologia” *”Architektura„ *”Biotechnologia- przegląd informacyjny” *”Biuletyn Historii Sztuki” *”Czasopisma Geograficzne” *”Dzieje Najnowsze” *”Edukacja Filozoficzna” *”Ekonomista” *”Etnografia Polska” *”Forum Psychologiczne” *”Kultura i Społeczeństwo” *”Postępy w rehabilitacji” *”Nauka” *”Organizacja i Kierowanie” *”Poradnik Językowy” *”Przegląd Geograficzny” *”Przegląd Geofizyczny” *”Przegląd Historyczny” *”Studia Demograficzne” *”Wieś i Rolnictwo”.

FUNKCJE informacyjna (ocenianie autentycznych wyników badań naukowych), archiwalna (dorobek udokumentowany, przechodzi do historii).

---