„Ludwik Gumplowicz jako klasyk teorii konfliktu”

 

 

 

Gumplowicz urodził się w roku 1838, w czasie kiedy w politycznym życiu Europy oświecony absolutyzm toczy walkę z ruchami rewolucyjnymi, rozbudzonymi przez Wielką Rewolucję Francuską; kiedy wzrastający kapitalizm tworzy nowe klasy społeczne; kiedy idealizm i romantyzm zaczyna określać coraz wyraźniej ramy dla nacjonalizmu; kiedy „metoda pozytywna” Comte'a rozpoczyna podbój świata naukowego i przedostaje się powoli także i do Polski i kiedy nauki przyrodnicze wybijają się na pierwsze miejsce, a „nie być materialistą” uchodziło w pewnych kołach naukowych za rodzaj umysłowego upośledzenia.

Ludwik Gumplowicz urodził się w Krakowie. Pochodził z żydowskiej rodziny mieszczańskiej przejawiającej tendencje asymilacyjne. Po ukończeniu gimnazjum św.Anny zapisał się na Uniwersytet Jagielloński gdzie przez cztery kolejne lata uczęszczał na Wydział Prawa, na którym w 1864 roku się doktoryzował. Następnie podjął starania o habilitację. Jednak liberalizm i wydźwięk antyklerykalny jego prac naukowych stanęły na przeszkodzie w dopuszczeniu go do kolokwium habilitacyjnego, z uwagi na duży stopień konserwatyzmu krakowskiego środowiska naukowego. Ocena ta zaważyła na dalszych losach młodego uczonego. Krakowska kariera akademicka została zamknięta. Jako prawnik otworzył po odbyciu odpowiedniej praktyki kancelarię notarialną, którą prowadził do czasu opuszczenia ziem polskich. Równolegle przyjął w redakcji dziennika „Kraj” tymczasową, dodatkową pracę. Po pewnym czasie zdecydował się wyjechać z Galicji i udał się do Austrii, do Grazu gdzie oddano mu katedrę prawa administracyjnego.

Krakowskie lata Gumplowicza były pasmem niepowodzeń. Jednak to właśnie losy galicyjskie skierowały go ku socjologii. Na obczyźnie rozpoczyna się jego właściwa twórczość naukowa. Z konieczności pisał w języku niemieckim. Tęsknił za krajem, mając żal do profesorów o stratę lat w zawodzie praktycznym. Gumplowicz już nigdy nie powrócił do ojczystego kraju. Uzyskał habilitację , a w 1892 roku został profesorem zwyczajnym prawa państwowego. Przez trzydzieści lat wykładał na Uniwersytecie w Grazu prawo administracyjne i teorię prawa uzupełniając wykłady swymi dociekaniami socjologicznymi.

Nie było wówczas w Europie ani w Ameryce katedry socjologii. Pierwsza powstała w Bordeaux we Francji w roku 1888, druga w Chicago w 1895 roku. W Austrii pierwsza taka katedra powstała w 1907 roku, kiedy Gumplowicz już nie wykładał. Dlatego właśnie fachowe zajęcia uczonego nie pozwalały mu do końca przemyśleć jego teorii i hipotez socjologicznych oraz oddzielić ich wyraźniej od zainteresowań czysto prawnych. Na terenie niemieckojęzycznym rozpropagował Gumplowicz termin „socjologia”, a samej nauce przysporzył tu licznych zwolenników. Zmarł tragicznie śmiercią samobójczą w Grazu 19 sierpnia 1909 roku.

Formalnie uczony był związany z prawem, lecz jego prawdziwą pasją stała się socjologia. W tej dziedzinie o jego sławie zadecydowała praca „Der Rassenkampf”. Śmiałe tezy i idea zawarta w tytule zapewniły mu światowy rozgłos. Tym niemniej obok tego dzieła znalazło się jeszcze kilka innych, w tym także przetłumaczony na język polski.: „System socjologii”.

Przypisywano Gumplowiczowi, że jego pochodzenie żydowskie odbiło się nie tylko na kierunku jego twórczości naukowej, ale także i na jej jakości. Należał on państwowo do monarchii austro-węgierskiej, której cechą najbardziej charakterystyczną była „mozaika narodowościowa”. Żyły tu obok siebie rasy (jak je nazywa Gumplowicz): słowiańska, germańska, mongolska, łacińska i semicka. Uczony ten był podwójnie predysponowany do postawienia teorii o walce ras, jako ogólnego prawa socjologicznego, był bowiem podwójnie podległy i podwójnie uciskany - był Żydem i Polakiem. Uwarunkowania te łatwo dostrzec w całej twórczości Gumplowicza, jak pisze on sam: „Ludzie jednej rasy państwa nie utworzą, natura pcha jedną rasę do boju z drugą, rasa zwyciężająca staje się rycerstwem, szlachtą, a rasa zwyciężana zamienia się w niewolników, w poddanych...”^[1]

Gumplowicz był pierwszą wybitną indywidualnością socjologii polskiej. Był ewolucjonistą, w odróżnieniu jednak od większości przedstawicieli tego dominującego wówczas kierunku nie wierzył w postęp i rosnącą harmonię ludzkiego życia społecznego. Skłaniał się do poglądu, iż socjologia powinna przedstawiać raczej powtarzalne zjawiska i procesy niż ukierunkowany ciąg faz rozwojowych społeczeństwa. Główne żywioły życia społecznego to jego zdaniem konflikt i walka pomiędzy grupami. Dlatego kwalifikuje się zazwyczaj Gumplowicza jako klasycznego przedstawiciela teorii konfliktu.

Ciekawym elementem gumplowiczowskiej teorii socjologicznej był socjologizm przez jej autora rozumiany jako fakt istnienia swoistych praw socjologicznych, nie będących prostym przełożeniem uniwersalnych praw przyrody. Na tym założeniu oparł uczony krytykę swoich poprzedników, zarzucając im dedukcję praw socjologicznych na podstawie obserwacji całkowicie odrębnych sfer rzeczywistości. Tym niemniej krytyka ta sama wypływała z krytykowanej przezeń naturalistycznej koncepcji nauki, ponieważ jego zdaniem rolą socjologii jest badanie historii jako procesu przyrodniczego.

Gumplowicz sprzeciwiał się jednocześnie dedukcjonizmowi w naukach społecznych, zarzucając jego uprawianie zwłaszcza organicystom. To indukcyjne badanie zjawisk społecznych stanowi jego zdaniem punkt wyjścia dla socjologa, zaś koncepcje uznające wiedzę o jednostce ludzkiej za swoją podstawę są bezużyteczne.

Badacz życia społecznego ma do czynienia z określonymi grupami. Te grupy, na jakie dzieli się ludzkość Gumplowicz nazwał rasami. Nie chodzi jednak o pojecie rasy w znaczeniu antropologicznym. Walka ras, których badaniem się zajmował to zróżnicowane elementy etniczne i społeczne - wytworzone historycznie wspólnoty, których podstawą są: język, religia, obyczaj, prawo, kultura. „Rasą” w gumplowiczowskim rozumieniu była każda grupa odrębna od innych grup i zdolna na nie oddziaływać. Wykluczony został jakikolwiek podział „ras” na lepsze i gorsze. Nie ma żadnych „ras” stałych. Za naturalne i pożądane Gumplowicz uważał, że w ciągu dziejów nieustannie mieszają się one ze sobą . Trwały jest nie tylko podział ludzkości na „rasy” , lecz również nieusuwalny antagonizm między nimi. Zainteresowanie swoje ukierunkował on na oddziaływanie wzajemne tych „ras”, u których podłoża znajduje się zawsze wzajemna wrogość.

Gumplowiczowski obraz świata społecznego (podobnie jak u Hobbes'a i darwinistów społecznych), to obraz wojny wszystkich ze wszystkimi. Stronami konfliktu są tutaj grupy, a o wyniku decyduje jakość i sposób zorganizowania grup. Konflikty między jednostkami są zależne od konfliktów międzygrupowych. Poglądy Gumplowicza zbliżały się tu do poglądów marksistów, choć różnili się oni w wielu punktach. Według niego „walka ras” będzie trwała tak długo jak ludzkość.

Jego zdaniem walka jest zjawiskiem społecznym podporządkowanym pewnym dążeniom takim jak pragnienie samozachowania siebie, żądza dobrobytu czy żądza wyzysku obcych lub zostaje wywołana przez ludzkie namiętności i uczucia. Jeszcze innym powodem walki, o którym wspomina są przeciwieństwa rasowe: „Zależnie od tego w jakim stopniu różnorodne wspólnoty etniczne stają się dla siebie mniej lub więcej obce, z powodu większej lub mniejszej liczby duchowych, albo cielesnych cech wspólnych, zależnie od tego powstają mniejsze lub większe przeciwieństwa rasowe. Ale już nawet najmniejsze przeciwieństwo rasowe wystarcza, by w odpowiednich warunkach wywołać walkę i wojnę”.^[2]

Gumplowicz rozróżnia zasadniczo dwa rodzaje walki. Jego zdaniem grupy najbardziej pierwotne dążyły do eksterminacji swych wrogów, z czasem zaś regułą stawało się dążenie do podporządkowania ich sobie i czerpania z tego podporządkowania trwałych korzyści. Innymi słowy celem był wyzysk obcych. Drugi typ walki ma miejsce w ramach zorganizowanego już państwa i jest to tzw. walka społeczna która tworzy rządzącą klasę zwycięzców i uciskaną klasę zwyciężonych. W tym właśnie kontekście rozpatrywał on powstanie nierówności społecznych, a także państwa i prawa.

W świetle swojej teorii Gumplowicz usiłował zinterpretować różne ustroje społeczne, gospodarcze i polityczne. Chciał wyjaśnić genezę i charakter państwa oraz struktury społecznej. Odnowił hipotezę podboju jako głównej przyczyny podziału społeczeństwa na klasy i powstania władzy politycznej. Według Gumplowicza państwo to zjawisko społeczne. Jest ono „naturalne” o tyle, że powstało w wyniku procesów żywiołowych i nie poprzedzał go żaden ludzki projekt. Jego analiza państwa miała parę wymiarów. Chodziło m.in. o zbadanie genezy państwa, które powstało w następstwie podporządkowania sobie grupy słabszej przez grupę silniejszą, starając się utrwalić swoją przewagę i stworzyć warunki czerpania z niej trwałych korzyści. Interesowała go także wewnętrzna budowa państwa, sądził bowiem, że jest ono zawsze i wszędzie układem grup społecznych mających odrębne interesy i oczekujących ich zaspokojenia. Mówił tutaj bardziej o klasach, które były dla niego szczególnym przypadkiem „rasy”. Każde państwo dzieli się na rządzących i rządzonych - podział ten uważał Gumplowicz za najważniejszy, choć uwzględniał również klasę średnią. O ile układ tych grup jest zróżnicowany wewnętrznie, o tyle w różnych społeczeństwach ma podobny charakter. Wynika to z faktu, że natura ludzka wszędzie jest taka sama, a zatem i potrzeby ludzkie są wszędzie jednakowe. Grupy społeczne wyrosłe na wspólnym gruncie natury ludzkiej, polegają wszędzie i zawsze na tych samych zasadach, mają te same dążenia i aspiracje, a rozwój ich do coraz większej władzy w społeczeństwie zależy tylko od większego lub mniejszego zasobu środków, którymi albo z góry rozporządzają, albo które w ciągu walki społecznej zdobywają. Te koła społeczne różnią się między sobą tylko co do stopnia siły i władzy, dążeń, aspiracji i celów, które chcą osiągnąć. Istotę państwa można określić jako organizację panowania jednych nad drugimi. Natomiast rozwój prawa, to nic innego jak konieczność regulacji stosunków między grupami istniejącymi wewnątrz państwa.

Przedmiotem jego zainteresowania były funkcje państwa. Państwu zawdzięcza się: bezpieczeństwo, prawa osobiste, obronę własności, rozwój moralności, cywilizacji etc. Państwo pełni również rolę socjotwórczą, umożliwia egzystowanie grup o sprzecznych interesach, wytwarza także interesy wspólne, tworzy warunki rozwoju solidarności ponadgrupowej, pomimo że działanie to napotyka ciągle na opór płynący z niechęci grup do zlania się z grupą obcą.

Socjologia Gumplowicza tonie tylko socjologia konfliktu, ale także solidarności społecznej. W skład tej socjologii wchodzi teoria syngenizmu i teoria amalgamacji. Syngenizm to solidarność łącząca członów w grupie i oddzielająca ich od członków wszystkich innych grup. Naturalna solidarność istnieje dzięki nieograniczonemu „obiegowi krwi” w obrębie danej grupy, co oznacza że nie ma przeszkód w zawieraniu małżeństw. Dzięki temu wykształcają się różnego rodzaju więzi pomiędzy członkami grupy. Umacniają się poprzez wrogość do obcych. W takiej sytuacji konflikt ma funkcję integracyjną.

Amalgamacja to zjawisko innego rodzaju. Dotyczy mieszania się grup. Ma miejsce, gdy zwycięstwo jednej z grup i podporządkowanie sobie przez nią drugiej wytwarza względnie trwały związek między nimi, który jest umacniany przez państwo i prawo. W ramach jednego państwa powstają wspólne: język, religia, moralność, kultura, interesy. Trudnym elementem jest kwesta małżeństw mieszanych, które z czasem dochodzą do skutku. Procesy amalgamacji są skomplikowane i powolne, mimo to zachodzą one w każdym państwie. Z różnorodnych elementów powstaje względnie jednolity naród. Proces ten jednak nie prowadzi do całkowitej eliminacji konfliktu z życia społecznego, ponieważ amalgamacja nie jest nigdy całkowita, a walka między państwami i narodami musi się toczyć - „będzie trwała tak długo jak ludzkość” - nigdy nie ustanie, choć będzie przybierać różne formy. Gumplowicz nie żywił żadnych złudzeń, że świat społeczny stanie się kiedykolwiek miejscem istnienia współpracy i pokoju.

Gumplowicz był twórcą rozległego systemu socjologii. Był przekonany, że głównym żywiołem życia społecznego są i pozostaną konflikty i walka pomiędzy grupami. Główny przedmiot jego zainteresowań stanowiły procesy tworzenia się i przekształcania organizacji społecznej oraz państwa pod wpływem walki „ras” lub inaczej różnych grup etnicznych.

Z powodu nacisku jaki kładł na zjawiska konfliktu i walki, zalicza się go często do przedstawicieli darwinizmu społecznego.

Gumplowicz odrzucał abstrakcyjne pojęcia społeczeństwa i ludzkości, które dominowały we wczesnej socjologii. Twierdził, że przedmiotem badań socjologicznych powinny być grupy i ich wzajemne stosunki.

Gumplowicz stworzył interesującą i oryginalną koncepcję socjologiczną, nie miała ona jednak solidnej podstawy empirycznej. Była konstrukcją dość dowolną, wspartą na fundamencie danych historycznych i etnologicznych.

Myśl socjologiczna Ludwika Gumplowicza mieści się w ramach szeroko pojmowanego naturalizmu. Jednak treści zawarte w jego koncepcji odbiegają w pewnych punktach dość znacząco od ustalonych ram tego kierunku i tworzą w konsekwencji oryginalną i specyficzną całość. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że pierwotnie koncepcja ta opierała się na odważnej tezie walki ras i dopiero z czasem ewoluowała tak by ująć swe założenia w kanon pojęciowy XIX-wiecznego naturalizmu.

Gumplowicz miał świadomość tworzenia nie tylko systemu socjologicznego, ale też budowania socjologii jako odrębnej nauki. Wg niego socjologia powinna być nauką nie tyle o społeczeństwie, co o faktach społecznych. Przedmiotem jej zainteresowania należy uczynić dwa rodzaje faktów - czysto społeczne i społeczno - psychiczne. W świetle rozumienia pierwszych socjologia powinna zajmować się wzajemnym oddziaływaniem grup i tym co w konsekwencji powstaje, włącznie z najwyższym tworem czyli państwem. Fakty społeczno - psychiczne z kolei dotyczyły wyniku oddziaływania grupy na umysł jednostki, co rozszerzało zakres socjologii także o świat wytworów ludzkiego umysłu czyli o kulturę. Grupa społeczna w takim kontekście stanowiła rzeczywistość pod wpływem której człowiek najpierw działa, a potem myśli, tworząc kulturę. W tak zdefiniowanym obszarze socjologii ważne miejsce znalazły grupy etniczne określane przez Gumplowicza mianem „ras”, które nie były grupami społecznymi, lecz kulturowymi i wyłoniły się w wyniku określonych procesów historycznych.

Rozważania Gumplowicza koncentrowały się na dwóch kierunkach wyznaczanych z jednej strony przez organizację społeczną, co kierowało jego uwagę ku państwu, z drugiej zaś przez treści społeczne, kulturę, świadomość i wreszcie naród. Oba te bieguny wzajemnie się uzupełniały ukazując jednocześnie dwuaspektowość świata społecznego.

Minęło kilkadziesiąt lat od śmierci Gumplowicza zanim został on uznany za klasyka teorii konfliktu. Dopiero wówczas w jego teorii dostrzeżono wartości takie jak perspektywa historyczna, myślenie humanistyczne czy socjologizm. Za życia był ceniony jako umysł, szanowany przez Warda, Smalla czy Ratzenhofera, nie miał jednak praktycznie rzecz biorąc żadnych uczniów, choć można mówić o wpływie jaki wywarł m.in. na F.Oppenheimera.

Ludwik Gumplowicz został uznany za uczonego austriackiego, zaś jego koncepcja za powstałą w skutek atmosfery panującej w Austro-Węgrzech. Tym niemniej był on również Polakiem, który rozwinął i wprowadził do socjologii koncepcję kultury i narodu oraz relacji państwo - naród, co stanowiło wszak specyficzną cechę polskiej myśli społecznej.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bibliografia:

1. „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930. ks. Franciszek Mirek

2. „Ewolucjonizm a początki socjologii” Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1966

3. „Sto lat socjologii polskiej” pod redakcją J.Szackiego. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995

4. „Encyklopedia socjologii” T.1 Warszawa 1998

 

^[1] Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930. Ks Franciszek Mirek

^[2] Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930 ks.Franciszek Mirek s.60

---