Duns Szkot Jan, błogosławiony, właśc. Johannes Duns Scotus, ur. ok. 1266, Duns (hrab. Berwick, Szkocja), zm. 8 XI 1308, Kolonia, filozof i teolog, zw. doctor subtilis [`doktor subtelny'], franciszkanin, inicjator szkotyzmu. 1993 beatyfikowany; za przedmiot metafizyki uważał transcendentalne pojęcie bytu („byt jako byt”), odnoszone jednoznacznie do wszystkiego co nie jest nicością; uważał, że wewnętrzny sposób bytowania polega na nieskończoności (Bóg) lub skończoności (stworzenia); sformułował argument za uznaniem istnienia Boga jako bytu nieskończonego; w człowieku przyjmował 2 formy substancjalne (duszę i formę cielesną); głosił woluntaryzm; w sporze między augustynizmem a tomizmem opowiadał się za augustynizmem; był rzecznikiem przewagi wiary nad rozumem, jednostki nad ogółem, woli nad myślą; w teologii rozważał zagadnienia chrystologiczne (przyjmując, że Wcielenie było niezależne od grzechu pierworodnego) oraz mariologiczne (występując w obronie nauki o Niepokalanym Poczęciu); gł. dzieła: Quaestiones super libros Aristotelis De Anima, Quaestiones subtilissimae in metaphysicam Aristotelis, Opus Oxoniense (ukończone 1305-06), Traktat o pierwszej zasadzie (wyd. pol. 1988).
Skot rozwijał swoiście chrześcijańskie motywy. W przeciwieństwie do obiektywnej postawy Greków i Tomasza, zajmował, podobnie do Augustyna, postawę introwersyjną.
Przewaga wiary nad rozumem. Szkot przejął od Arystotelesa i Tomasza pojęcie nauki; ale zastosowawszy je skrupulatnie, otrzymał odmienne wyniki. Do nauki należy to, co jest znalezione przez rozum, ale rozum nie wszystko znaleźć może. Wedle Szkota nie może być dowiedziona większość tez teologicznych. Tomasz dowodził, jakie Bóg ma właściwości, Szkot dowody te uważał za niedostateczne. Że Bóg jest rozumem, wolą, że cechuje Go niezmienność, nieskończoność, mądrość, wszechmoc, wszechobecność, prawdziwość, sprawiedliwość, miłosierdzie, opatrzność - w to wszystko należy wierzyć, lecz dowieść tego nie sposób. Nie można dowieść również nieśmiertelności duszy ani stworzenia duszy przez Boga, ani wskazać udział Boga w działaniach stworzeń. Szkot nie kwestionował tych prawd, ale uważał je za prawdy objawienia i wiary a nie rozumu i nauki. Analiza Szkota nie kwestionowała prawd teologicznych, ale kwestionowała zdolność rozumu, przez co, choć nie miała intencji sceptycznych, wiodła do sceptyzmu.
Przewaga intuicji nad abstrakcją. Szkot przejął teorię poznania Tomasza i tłumaczył poznanie, nie odwołując się do nadprzyrodzonego oświecenia. W ważnych jednak punktach, z powodu swej orientacji introwersyjnej, różnił się od Tomasza. Za równie pierwotne, jak akty postrzegania zewnętrznego, miał akty umysłu zwrócone ku samemu sobie i ujmujące przeżycia wewnętrzne.
Szkot przypisywał rozumowi również zdolność poznawania jednostek. Zaprzeczał jakoby poznanie rozumowe miało charakter wyłącznie abstrakcyjny. Abstrakcyjne poznanie rzeczy musi być zawsze poprzedzone przez intuicyjne; tylko przez intuicję, a nie przez abstrakcyjne rozumowanie można stwierdzić istnienie i obecność rzeczy. Nie pojmował intuicji mistycznie, lecz jako akt bezpośredniego poznania przedmiotu obecnego. Intuicja daje poznanie indywidualne i egzystencjalne, ale za to przypadkowe, bo nie należy do rzeczy skończonych. Wiedza abstrakcyjna poznaje właściwości powszechne i istotne.
Przewaga jednostki nad ogółem. Szkot zerwał ze starożytnym uniwersalizmem, dla którego byt, a przynajmniej istota bytu była ogólna; stał się rzecznikiem indywidualizmu metafizycznego; dla niego indywidualność nie była wtórną, lecz podstawową cechą bytu.
Przewaga woli nad myślą. Teoria, ze poznanie jest dziełem abstrakcyjnego rozumu, Szkot ograniczył podwójnie. Wykazywał najpierw, że ma w nim udział intuicja. Po wtóre zaś, że ma w nim udział wola. Rozum, więc nie może kierować wolą, ale wola może kierować rozumem. Kierująca zaś rozumem wola do działań jego, przede wszystkim do poznania, wprowadza moment aktywności i wolności. Powstała przez to koncepcja poznania: zainicjował ją niegdyś św. Augustyn, a teraz rozwinął ją Szkot.
Zmieniona też została ocena władz umysłu. Wola jako wola, jest najdoskonalszą z władz. Poznanie nie jest najwyższym celem życia, prawda jest tylko jednym z dóbr. Nie rozum tylko wola stanowi istotę duszy. Prymat woli był motywem swoiście chrześcijańskim; wystąpił u Augustyna, u jego następców pod wpływem źródeł starożytnych zszedł na drugi plan, ale powrócił znów u Szkota.
Skoro wola jest władzą najdoskonalszą, to musi posiadać ją istota najdoskonalsza; należy, więc Boga pojmować jako wolę. Taki pogląd miał daleko idące konsekwencje: cechą woli jest wolność, więc Bóg jest wolny w swych wyrokach. Wprawdzie Szkot zastrzegał, iż Bóg nie myłby tworzyć rzeczy sprzecznych i niemożliwych ani sprzeciwiać się dwóm pierwszym przykazaniom dekalogu i, że nie leży w tym leży granica wolności Boga; nie ma reguł dobra, do których musiałby się dostosowywać, by dzieło swe uczynić dobrym. Prawdy są prawdami nie, dlatego, że Bóg je ustanowił; to, co dla nas jest konieczne, to dla Boga było rzeczą wolnego wyboru. Ostateczną osnową bytu jest, więc nie konieczność, lecz wolność. Budowniczy świata u Platona budował go wedle idei wiecznych, które od niego nie zależały. Tam Bóg był zależny od dobra i prawdy, tu dobro i prawda od Boga.
szkotyzm, skotyzm, w znaczeniu węższym doktryna filoz.-teol. J. Dunsa Szkota, w szerszym — ogólna nazwa kierunków myślowych nawiązujących do tej doktryny.
Rozpowszechniony zwłaszcza wśród franciszkanów XIV i XV wieku. Myśl Szkota została uznana za oficjalną doktrynę zakonu w 1633 roku. Dla szkotyzmu charakterystyczne jest obrona głównych tez Szkota przeciw krytykom nominalistów, a mianowicie jednoznaczności pojęcia bytu, formy jako zasady ujednostkowienia, dystynkcji formalnej atrybutów boskich, pojęcia formy cielesności, nieskończoności i absolutnej wolności Boga, z której wynika radykalna przygodność stworzenia oraz zależności prawa naturalnego od postanowienia Bożego. Szkotyzm był nauczany na uniwersytetach do końca średniowiecza.
woluntaryzm [łac. voluntas `wola']
1) stanowisko filoz. sprowadzające wszystkie zjawiska do woli i upatrujące w niej ostateczną zasadę rzeczywistości; termin wprowadzony przez F. Tönniesa 1883;
2) odmiana deontologizmu heteronomicznego, wg której normy prawdy i dobra zależą od wolnej determinacji woli Bożej.
wcielenie, w teologii chrześc. przyjęcie przez osobę Syna Bożego człowieczeństwa z Najświętszej Marii Panny (stanie się człowiekiem mającym zarówno boską, jak i ludzką naturę); odpowiednikiem w. w hinduizmie jest awatara.