Marta Zahorska Zmiany w polskiej edukacji i ich społeczne konsekwencje ( M. Maroody)
Systemy edukacji zaczęły się kształtować pod koniec XIX w. w krajach, w których najsilniej dawały o sobie znać procesy modernizacji. Duży wpływ na sytuacje w szkolnictwie polskim miały rozbiory Polski między liderem rozwoju edukacji( państwo niemieckie) oraz Rosji, która starała się ograniczyć rozwój edukacji.. Dynamiczny rozwój systemów edukacji miał miejsce po II wojnie światowej zwłaszcza w Europie Zachodniej i USA. Okres lat 50.-70. XX był określany mianem eksplozji edukacyjnej, rosły wydatki na edukacje, zaczęto je postrzegać jednak bardziej jako inwestycje w kapitał ludzki, jednak upowszechnienie studiów wyższych wiązało się ze spadającą rangą dyplomów, wielu młodych ludzi nie mogło znaleźć pracy na miarę swoich oczekiwań. Od lat 70. Szkolnictwo nadal się rozwijało lecz nie w takim tempie jak w poprzednim okresie, wprowadzono reformy mające na celu uelastycznienie systemu edu. -> decentralizacja zarządzania , oraz wprowadzenie elementów mechanizmów rynkowych. Mimo tych trendów znaczna część szkolnictwa to szkolnictwo publiczne, kierowane przez państwo. Rozwój edu niósł za sobą różne konsekwencje społ. W socjo powstały dwa przeciwstawne obozu, odmiennie to oceniające:
Czerpie z myśli Durkheima uznającego system edukacyjny za niezwykle ważny środek integracji społ. edukacja pełni istotne funkcje wobec społ. umożliwia jego zespolenie wokół wspólnych wzorów i wartości, jest ważnym etapem w procesie socjalizacji, uczy adaptacji, osiągania celów, integracji, dzieki szkole przyswajamy sobie zasady, którymi mamy się kierować w dorosłym życiu<- założenia te sprzyjały tworzeniu wizji społ. merytokratycznego(nagradza wiedze, talenty, pracowitość)
Socjologowie konfliktu odwołujący się do teorii Marksa i Webera- system edu to nośnik mechanizmów pozwalających uprzywilejowanym warstwom Społ. utrzymać swoją pozycje, podstawowym zadaniem szkoły jest przyuczanie uczniów do posłuszeństwa-. Prowadzi to do wytworzenia zdyscyplinowanej siły roboczej zainteresowanej płacą a nie sensem wykonywanej pracy. Kredencjalizm(proces ustalania pozycji na podstawie świadectw i dyplomów) wpływa na podtrzymywanie nierówności społ. ponieważ mechanizmy egzaminacyjne selekcjonują osoby lepiej urodzone.
Od lat 70. Większe znaczenie w badaniach i teoriach socjo edu mają koncepcje podkreślające podmiotowość. Zniknęły z badań nierówności jako obiektywne zjawisko społ, częściej wskazuje się na proces konstruowania tych nierówności w relacjach społ. uwzględnia się też szerzej nierówności związane z płcią, rasą itp.
Edukacja za czasów PRL
Dostęp do oświaty był nierównomierny, szczególnie chłopi mieli ograniczony dostęp do szkół wyższego szczebla. Wprowadzenie obowiązkowego szkolnictwa w kraju o tak niskim poziomie edukacji nie było łatwe. Chciano zmienić system wartości tym samym odrzucić tradycję nauczania wypracowaną przez „ Polskę burżuazyjną” dążono też do wymiany nauczycieli na tych bez wieloletniego doświadczenia by dało się nimi bardziej sterować. W celu upowszechniania szkolnictwa podstawowego( od 1961 ośmioletniego) zlikwidowana gimnazja, tworząc dwunastoletnie szkoły ogólnokształcące(szkoła podst. + liceum) Głównym zadaniem było jednak rozbudowanie systemu szkół zawodowych( przygotowywały do zawodu rolnika, robotnika) , Mniejszą wagę przykładano do upowszechniania pełnych szkół średnich kończących się maturą( uczęszczało do nich zaledwie 30% absolw. Podstawówek) do szkół wyższych trafiało 15%. Pójście do zawodówki w tamtych czasach było dobrym rozwiązaniem, nie wymagała ona dużych umiejętności i nietrudno było zdobyć pracę. Taki podział( miedzy tymi co szli do liceum a tymi co do zawodówki) utrwalał podział społ. Zawodówy były nastawione głownie na kształcenie chłopaków stąd też dziewuchy po podstaw. Szły głównie do liceum, stąd też poziom wykształcenia wśród kobiet był wyższy. „Eksplozja edukacyjna” lat 60. I 70. W Polsce odbywała się na poziomie szkół podst i zawodowych natomiast na Zachodzie były to szkoły średnie i wyższe. W latach 70. Zainicjowano reformę edukacji polegającą na wydłużeniu obowiązkowej edukacji z 8 do 10 lat, jednak spotkało się to z ogólnym sprzeciwem(wynikła byz tego kilkuletnia przerwa w dopływie siły roboczej do pracy)
Poziom scholaryzacji i wykształcenia społeczeństwa polskiego pod koniec PRL
Cechy charakterystyczne systemu edukacji PRL:
1.Bardzo słabo rozwinięta edukacja przedszkolna(obejmowały one zaledwie 50% populacji dzieci w wieku 3-6lat)
2.Szkoły podst. Obejmowały prawie całą populacje dzieci w wieku 7-15 lat, jednak ciężko było oszacować „odpad”(tych co przerwali naukę) Ponadto ok. 20% dzieci kończących podst. Miały problemy z rozumieniem tekstu czytanego.
3.ok 90% absolwentów podst. Kształciło się dalej, ponad połowa uczniów wybierała szkoły zasadnicze zawodowe, 20% udawało się do liceum, a na studia wyższe dostawało się zaledwie 13%.
Tym o to sposobem w latach 80. Prawie ¾ społ. miało najwyżej zasadnicze wykształcenie zawodowe, 20% średnie, a 7%-wyższe. Uważano naród polski za słabo wykształcony.
System ten był jednak akceptowany społecznie: edukacja była bezpłatna, rodzice martwili się tylko o podręczniki, nauczyciele nie byli zbyt wymagający, to zakłady pracy polowały na pracowników a nie odwrotnie, płace nie były zbyt wysokie ale nie odbiegały swym poziomem zbytnio od innych gr. Zawodowych, system ten był dobrze dopasowany do potrzeb gospodarki i niezbyt wysokich aspiracji społ. Niski poziom nauczania był wynikiem słabego przygotowania nauczycieli, nudnymi podręcznikami, wysokimi wymaganiami jakie towarzyszyły egzaminom do szkół średnich, konieczność pobierania korepetycji- to wszystko przyczyniało się do pogłębiania nierówności społ.
Zmiany w systemie edukacji w latach 90.
Reformy edu. Miały polegać na zmniejszeniu roli państwa i stworzeniu społeczeństwu możliwości wpływu na szkoły-> miała temu służyć demonopolizacja, decentralizacja, demokracja zarządzania szkołami. Zaczęły powstawać szkoły niepubliczne, zlikwidowanie monopolu państwa na tworzenie i wydawanie podręczników oraz oddanie zarządzania szkołami publicznymi jednostkom samorządu terytorialnego, przyznanie im większej swobody. Co do demokratyzacji- zarządzanie szkolnictwem miały zapewnić społ. organy przedstawicielskie, nauczycielom pozostawiano większą swobode w sposobie nauczania. 25 lipca 1998 zostały wprowadzone nowe zasady systemu szkolnego: system oświatowy został zmieniony z dwuszczeblowego na trójszczeblowy( 6lat podstawówki, 3 gimnazjum i 3 szkoły ponadgimnazjalne)obowiązkiem było zaliczenie podst i gimnazjum co dawało 9 lat nauki, wprowadzono również obowiązek nauki do 18roku życia. Nauczyciele mogli sami wybierać według jakiego programu będą uczyć. Wprowadzono również system zewnętrznych testowych egzaminów bo każdym etapie nauki-> dawało to obraz umiejętności ucznia i zdobytej wiedzy w porównaniu z innymi. Zmieniono częściowo również zasady dofinansowania szkoły- im wiecej uczniów tym więcej kasy, szkoły miały rywalizować między sobą o uczniów. Powstanie gimnazjów miało służyć zniesieniu różnic między dziećmi ze wsi a tych z miasta, miały one podnieść poziom nauczania i zachęcać do startowania do liceum a pozniej na studia. Chciano podnieść również ogólny poziom nauczania, testy zakończeniowe miały mierzyć poziom nauczania w poszczególnych szkołach czy klasach, groźba likwidacji szkoły , która osiągałaby złe wyniki miała być bodźcem dla kadry pedagogicznej. Z racji iż reforma była wprowadzana w dość dużym pośpiechu, było wiele niedociągnięć, luk i błedów.
W 2001 roku nastała kolejna zmiana władzy, jednak nowa Pani Minister nie spowodowała zawieszenie reformy chociaż wprowadziła kilka modyfikacji: aprobata do tworzenia zespołów szkół składających się ze szkół podstawowych i gimnazjów, niosło to bowiem wiele ułatwien np. ten sam dyrektor. Następnie wycofano się z idei tworzenia liceów profilowanych, nadal miały funkcjonować licea ogólnokształcące(3 letnie) i technikum(4 letnie). Nowym elementem była inicjatywa obowiązkowego przygotowania przedszkolnego dla sześciolatków, zerówka zatem była obowiązkowa.
Polski system edukacji po przemianach lat 90.
-szkoły niepubliczne- powstanie sektora szkół niepublicznych, który obejmuje placówki na wszystkich poziomach była ogromną zmianą w polskim systemie eduk. Najpierw powstawały szkoły podst. I licea. Mimo wieloletniego rozwoju sektora szkół Niepubl. Ich uczniowie to 2% wszystkich uczniów szkół podst. Inaczej jest w szkolnictwie policealnym i wyższym, tam stanowią o wiele większy odsetek. Do takich niepubl. Podst. Czy liceów najczęściej uczęszczają dzieci ludzi zamożnych i wykształconych jednak jeśli chodzi o szkoły policealne czy wyższe to ich uczniowie wywodzą się przede wszystkim z rodzin mniej zamożnych itp. Zatem dzieci bogate pomimo wcześniejszego uczęszczania do szkół prywatnych na wyższe idą już do publicznych, a z biednymi jest odwrotnie.
-system edu publicznej- Obejmuje przedszkola, szkoły trzech kolejnych szczebli oraz szkoły wyższe. Wraz z wprowadzenie w 2000r nowego sposobu naliczania subwencji wg liczby uczniów, liczono na podwyższenie się poziomu nauczania, zachęcano również rodziców do wysyłania dzieci do szkół bardziej odległych i lepiej wyposażonych jednak jak wykazały testy zakończeniowe niższy poziom stopni był w gminach, w których dzieci są dowożone. Istnieje również duże zróżnicowania w gimnazjach. Gimnazja rejonowe mają obowiązek przyjmować wszystkich chętnych natomiast gimnazja tworzone jakby poza rejonem mogą dokonywać selekcji uczniów, tym samym zupełnie inny klimat oraz poziom nauczania można zauważyć w takich dwóch typach gimnazjum. Istnieje również problem z gimnazjami wiejskimi, ponieważ nie zdążyły one zazwyczaj przygotować odpowiednie budynki pod gimnazja i funkcjonują przy podstawówkach z takim samym dyrektorem czy zespołem nauczycieli co jest niezgodne z przepisami. Wszystko to powoduje, że w jednych gimnazjach były dogodne warunki a w drugich niekoniecznie. Gimn. Zamiast wyrównywać szanse uczniów w wielu przypadkach jeszcze bardziej je różnicowały. W 1998 pod zarząd powiatu trafiły szkoły średnie, duże zainteresowaniem kontynuowania nauki na poziomie wyższym spowodowało, że oblegane były licea czy technika natomiast zawodówy już nie, w rezultacie duża ich część została zlikwidowana, a na ich miejsce powstawały kolejne licea.
Przemiany w strukturze kształcenia
Na te przemiany wpłynęły 3 czynniki:
Należał do sfery polityki i polegał na uchwaleniu w 1990 ustawy o autonomie dla szkół wyższych co dawało im swobodę w podejmowaniu decyzji o rekrutacji, zmianach programowych, zmiana pozwoliła na tworzenie szkół niepaństwowych i pobieranie opłat z dydaktyki, zaowocowało to rozwinięciem się płatnych studiów i ogólnym rozwojem uczelni wyższych.
Ma charakter społ. początek lat 90.- ogromny napór na uczelnie wyższe, młodzi ludzie z edukacją wiązali nadzieje na lepszą przyszłość.
Mimo wzrostu liczby uczniów na wyższych nie wzrósł udział wydatków na te szkoły. Masowy napływ studentów przy niedostatku środków publicznych był możliwy jedynie przez rozrost płatnych studiów. W ciągu kolejnych 10 lat spadła ilość studiujących na dziennych a wzrosła ilość studiujących na płatnych
Wychowanie przedszkolne nie jest u nas jeszcze skutecznie uskuteczniane. Okres nauki obowiązkowej trwa teraz od 6 do 16 lat a więc wydłużył się. Obecnie więcej chętnych jest do zdobycia wyższego wykształcenia i większość udaję się do liceów bądź techników, podupadają zawodówki. Jednak to zjawisko powoduje, że coraz więcej ludzi wykształconych nie może znaleźć pracy, brakuje też rąk do pracy fizycznej, brakuje absolwentów zawodówek.
Poziom nauczania
Różne wyniki poziomu nauczania to wyniki zarówno międzynarodowych badań PISA(wśród 15latków by sprawdzić czytanie ze zrozumieniem, zdolności matematyczne, pierwsze w 2000r i organizowane są co 3 lata, polscy uczniowie brali udział 3 razy- słabe wyniki, poniżej normy krajów OECD, badania po reformie wypadły już o wiele lepiej, polscy uczniowie zrobili największe postępy) oraz ogólnopolskie testy egzaminacyjne. Info o zróżnicowaniu poziomu między regionami dostarczają testy po każdej szkole. Pierwszy odbył się w 2002r. Wynikało z niego iż rozbieżności w poziomach nauczania są dość stabilne, jednak słabsze wyniki uzyskują uczniowie ze szkół wiejskich. Mieszkający w województwach północnych i zachodnich- gorsze wyniki, południowych i centralne-lepsze( granoce dawnych zaborów, różnice jednak stopniowo maleją)