Katarzyna Wójcik
I rok mgr, s. zaoczne
Granice nauki. Nowe sposoby wyjścia z kryzysu nauki.
Jednym z najwybitniejszych uczonych współczesnego świata jest ksiądz Michał Heller (teolog, kosmolog i filozof), który urodził sie 12 marca 1936 roku w Tarnowie. W rodzinie Hellerów zawsze pielęgnowano tradycje religijne. Matka Michała Hellera była osobą głęboko wierzącą i kierującą się w życiu zasadami religijnymi. Natomiast ojciec Hellera uzupełniał tradycyjną religijność akcentami intelektualnymi. W roku 1960 decyzją biskupa Pękali, ks. Heller rozpoczął studia z filozofii przyrody na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i tak przez kolejne lata zdobywał kolejne tytuły naukowe. Zainicjował i stworzył OBI, czyli Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych, który zajmuje się przede wszystkim filozofią w kontekście nauki. Ksiądz Michał Heller jest laureatem wielu prestiżowych nagród i wyróżnień, w tym Nagrody Templetona, która przyznawana jest za pokonywanie barier między nauką a religią. Ideą przewodnią, inspirującą prace badawcze ks. Hellera jest poszukiwanie dróg, które pozwoliłyby zespolić dorobek nauk przyrodniczych z osiągnięciami filozofii i teologii w spójnej wizji świata. Idea ta ukazuje z jednej strony filozofię otwartą na nowe odkrycia nauk przyrodniczych, z drugiej zaś dąży do poszukiwania humanistycznego kontekstu nauk przyrodniczych.
We współczesnym świecie nauka odgrywa ogromną rolę. Człowiek charakteryzuje się tym, że zadaje pytania i szuka na nie odpowiedzi, czyli pojawia się instynkt ciekawości świata. Instynkt ten napędza rozwój nauki. Pojęcie „Nauka” ma wiele definicji - pojawia się tu wieloznaczność tego terminu. Kiedy mówimy o nauce, zazwyczaj mamy na myśli szeroko rozumiane poznawanie. Poznanie można podzielić na dwa rodzaje: poznanie odkrywcze i poznanie nieodkrywcze. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z sytuacją, kiedy uczony formułuje naukową teorię, zaś w drugim - gdy uczeń/student próbuje zrozumieć wiedzę zawartą w podręcznikach. Mówiąc o nauce, możemy mieć też na myśli sam proces badania. Wielu ludzi uważa też, że nauka to rodzaj ponadnarodowej instytucji, tj. uczelnie, laboratoria, akademie nauk oraz związany z tym wszystkim pewien styl życia. Do najważniejszych elementów nauki zalicza się język i metodę. Wg naukowców i filozofów te dwa elementy decydują o tym, czy coś jest naukowe, czy też nie.
Profesor Michał Heller interesuje się m.in. filozofią nauki. Ksiądz profesor uważa, że wyrosła ona w znacznej mierze z refleksji nad nauką, która była inspirowana postawami pozytywistycznymi, ale z czasem uzależniła się od niej. Michał Heller twierdzi też, że nie ma innej dyscypliny filozoficznej, która mogłaby w większym stopniu uniezależnić się od założeń systemowych, które zostały przyjęte z góry. Filozofia nauki nie jest filozofią przyrody, ponieważ celem filozofii nauki jest zrozumienie nauk, a nie - przyrody. Chociaż filozofia nauki nie stała się jeszcze filozofią przyrody, to stanowi przygotowawczy etap do jej praktykowania.
Granice naukowego obrazu świata są dziś nadal dość nieokreślone, a jego treść ulega zmianom w zależności od m.in.: stopnia wykształcenia oraz światopoglądu. Profesor Heller twierdzi, że najbardziej globalną cechą dzisiejszego obrazu świata jest to, iż świat, zarówno jako całość, jak i w poszczególnych swoich częściach podlega ewolucji. Pojęcie ewolucji weszło do nauki przez biologię, ale standardowy model kosmologiczny rozciągnął je na cały Wszechświat. Ewolucja polega nie tylko na globalnych zmianach, lecz również na powstawaniu coraz bardziej zorganizowanych struktur - życie i świadomość. Przyszłość Wszechświata nie jest z góry zdeterminowana, lecz ma przed sobą wiele możliwych wariantów. W tym sensie dzisiejszy naukowy obraz świata odznacza się pewną otwartością. Odchodzenie od ściśle deterministycznego obrazu świata w stronę swoistej jego otwartości można przede wszystkim zauważyć w filozofii. Wszystkie rysy obrazu świata schyłku XX w. są przeniknięte tym, że stają się ważne i nabierają znaczenia ze względu na człowieka. Słowo "człowiek" jest rozumiane jako swoista kategoria filozoficzna.
Transcendencję (transcendit, czyli poza granice) rozumie się głównie jako rzeczywistość, która wykracza poza wszystkie naturalne sposoby poznania. Można ją podzielić na dwa rodzaje: epistemologiczną (coś poza granicami jakiegoś obszaru poznania) i ontologiczną (dociekanie tego, co bytowo pierwotne). Jeśli transcendentnym jest to, co wykracza poza granice, to pytanie o granice nauki jest pytaniem o transcendencję. Profesor Heller powołuje się na Agazzi'ego, który zauważył, że przekraczanie granic pewnego obszaru poznawczego odbywa się w sensie horyzontalnym i wertykalnym. Jesteśmy więc skazani raczej na intelektualne otwarcie i domysł , niż na wiedzę. Transcendencja jest poznawczym horyzontem, który rzuca wyzwania nauce i jej granicom. Horyzont ten przenika wszystkie dziedziny badania. Rzeczywistość oraz racjonalność nie poddają się matematyczno - empirycznej metodzie- one są zawsze i wszędzie.
Metoda nauk jest bardzo surowa: eliminuje ona wszystkie zagadnienia, których na danym etapie rozwoju nie da się sformułować w języku matematycznym i to tak, aby możliwa była konfrontacja z danymi doświadczalnymi. W ten sposób wraz z matematyczno - empiryczną metodą narodził się problem jej granic. Granice nauki są ruchome i cechuje je ekspansjonizm od środka. Coraz większy obszar zjawisk ulega naukowej metodzie. Niemal za każdym większym podbojem nauka wyostrza swoje środki badawcze i przystosowuje się do nowej rzeczywistości. W oparciu o historię nauki można sformułować dwa wnioski:
Po pierwsze: w każdej epoce istniały względnie dobrze określone granice skuteczności matematyczno-empirycznej metody.
Po drugie: w miarę upływania czasu granice te przesuwały się, zagarniając coraz większe obszary.
To, co znajduje się poza granicami, nie należy (jeszcze) do nauki, ale stanowi dla niej wyzwanie, obietnicę dalszych podbojów, ale i ryzyko porażek. Metoda prób i błędów jest wpisana w metodę naukową. Co więcej, granice w pewien sposób prowokują, aby je przekraczać. Prowokacja ta tkwi w horyzoncie prac badawczych i jest odpowiedzialna za pewną agresywność nauki. Nie chodzi jednak o to, żeby przekraczać granice metody, lecz o to, by udoskonalając metodę, przesuwać jej granice. Kryzys nauki związany jest z metodą naukową, która ustaliła pewien typ racjonalności. Co więcej, ten typ racjonalności często uważa się za najwyższy rodzaj racjonalności, a niekiedy utrzymuje się, że poza nim nie ma żadnej innej racjonalności. Jeżeli te granice się pokrywają, wszystko, co wykracza poza nie, jest irracjonalne. Jeżeli te granice się nie pokrywają, istnieją inne rodzaje racjonalności, w których matematyczno-empiryczna metoda zawodzi. Można zgodzić się z tym, że przekonania zasługują na miano racjonalnych, jeżeli są uzasadnione. Jest oczywistym, że każda próba takiego uzasadnienia, zakładałaby to, co trzeba udowodnić. Napotykamy tu więc na rodzaj pytania granicznego. Nauka postawiła na racjonalność, ale tego wyboru nie jest w stanie racjonalnie uzasadnić. Cała historia nauki, wszystkie naukowe osiągnięcia, lecz również naukowe porażki, są świadectwem tego wyboru. Wybór ten jest wyborem pewnej wartości. Bo racjonalność traktujemy jako wartość. Ostro to widać, gdy racjonalność zestawimy z irracjonalnością. Dochodzimy zatem do ciekawego wniosku: problemy takie jak: dlaczego mamy kierować się racjonalnością? dlaczego mamy wybierać wartości? leżą poza obszarem kontrolowanym przez matematyczno-empiryczną metodę nauki. Natrafiliśmy więc na granicę, ale jest to innego rodzaju granica niż gdybyśmy wytyczyli jakąś barierę i zabronili metodzie naukowej wychodzić poza nią. W historii nauki kilkakrotnie wytyczano takie bariery; np. w XIX wieku wyrażano pogląd, że nauka nigdy nie zbada, z jakich pierwiastków chemicznych zbudowane są gwiazdy. Wbrew pesymistycznym prognozom, wkrótce jednak analiza spektroskopowa rozwiązała ten w nauce nigdy nie należy mówić „nigdy”. Ale też trzeba umieć spojrzeć na naukę z perspektywy problemu. W odniesieniu do tego punktu widzenia słuszne jest powiedzenie, że są pytania, na które nauka nie dostarcza odpowiedzi.
Wg Profesora Michała Hellera, gdy spojrzymy na historię nauki to zauważymy, że w każdej epoce, nauka wykraczała poza to, co było mówione dotychczas. Granice więc przesuwają się do przodu wraz postępem nauki. Granice wynikają z rozmaitych przesłanek oraz ograniczeń technicznych, praktycznych, ale i teoretycznych. Z punktu widzenia metodologii nauki trzeba wszelkie granice odrzucić, ponieważ nauka zawiera w sobie coś z totalitaryzmu, np. zakładając, że w danej chwili nie można czegoś wyjaśnić naukowo, to nie można zaraz zakładać, że nigdy tego się nie zrobi. Aby to zrealizować należy wyostrzyć swoje metody. Mimo, że metodologia zakłada, że nie ma granic, nie można zakładać, że ich w ogóle nie ma. Można podsumować to w następujący sposób: Mamy pewne ograniczenia w nauce, ale z punktu widzenia metodologii nauki - stałe granice nie istnieją, ponieważ wciąż przesuwają się do przodu wraz nowymi metodami.
LITERATURA:
Heller M., Czy fizyka jest nauką humanistyczną?, Wyd.: BIBLOS, Tarnów 1998
Heller M., Filozofia nauki. Wprowadzenie, Wyd.: Petrus, Kraków 2011
Wszołek S., Ksiądz profesor Michał Heller : życie i filozofia, „Analecta Cracoviensia XXXIII” 2001, T.33, Wyd. Naukowe Pap. Akad. Teolog. w Krakowie
ŹRÓDŁA:
Heller M., Michał Heller, Czy można przekroczyć granice nauki?, źródło: http://www.granicenauki.pl/index.php/pl/granice-nauki/nauka-i-religia/101- michal-heller-czy-mozna-przekroczyc-granice-nauki
Centrum Kopernika, Granice nauki - wywiad z księdzem prof. Michałem Hellerem [film], źródło: http://www.youtube.com/watch?v=UGMURQF0Omo&feature=player_embe dded
S. Wszołek, Ksiądz profesor Michał Heller : życie i filozofia, „Analecta Cracoviensia XXXIII” 2001, T.33, Wyd. Naukowe Pap. Akad. Teolog. w Krakowie, s. 9- 20
M. Heller, Filozofia nauki. Wprowadzenie, Wyd.: Petrus, Kraków 2011, s.11 - 12
M. Heller, Czy fizyka jest nauką humanistyczną?, Wyd.: BIBLOS, Tarnów 1998, s. 118 - 119
M. Heller, Tamże: Czy..., s. 150 - 154
M. Heller, Tamże: Filozofia..., s. 103 - 106
M. Heller, Tamże: Filozofia..., s. 114
M. Heller, Michał Heller, Czy można przekroczyć granice nauki?, źródło: http://www.granicenauki.pl/index.php/pl/granice-nauki/nauka-i-religia/101-michal-heller-czy-mozna-przekroczyc-granice-nauki
Centrum Kopernika, Granice nauki - wywiad z księdzem prof. Michałem Hellerem [film], źródło: http://www.youtube.com/watch?v=UGMURQF0Omo&feature=player_embedded
6