ARCHITEKTURA BAROKU - k. XVI w - k. XVII w

Barok powstał we Włoszech pod koniec XVI w. Nastąpiła wówczas odnowa sztuki sakralnej (po reformacji Marcina Lutra). W latach 1545 - 1563 odbył się Sobór Trydencki, po którym Kościół znów stał się liczącą w Europie potęgą. Przeprowadzono reformy, ustalono kwestie dogmatyczne. We Włoszech, Hiszpanii

i Francji działała inkwizycja; powołano zakon jezuitów, którego pierwszym kościołem był Il Gesu w Rzymie.

Epoka baroku wyraża epokę pełną zamętu i sprzeczności: wojny religijne, podział Europy na kraje katolickie i protestanckie, brak jednoznacznych ideologicznych założeń i dążeń. W krajach protestanckich (część Niemiec, Holandia) mecenat sprawowało bogate mieszczaństwo; w krajach katolickich (Włochy, Belgia, Hiszpania, Francja, Polska) - Kościół i dwór.

Sztuka religijna pokazuje Kościół tryumfujący, unaocznia wiernym jego wielkość przez bogatą

i monumentalną architekturę, olśniewający przepych wystroju wnętrz, nabożeństw, procesji. Sztuka była wzniosła, reprezentacyjna, teatralna. W baroku istniały ścisłe powiązania między śpiewem, muzyką, teatrem

i sztuką.

Barok był opozycja wobec renesansu. Na miejscu spokojnego rytmu, prostoty, umiaru i harmonii dzieł renesansowych stawia bogactwo i obfitość form, ich zawiłość i dynamikę. Linie poziome ustąpiły miejsca wygiętym łukom i liniom krzywym, falującym. Złożona, malownicza dekoracja zaciemnia konstrukcję. Zamiast klasycznej równowagi występuje kontrast; na miejscu idealnych proporcji i intelektualnej doskonałości znalazły się zagadnienia światła i ruchu. Jest to sztuka uczucia, gwałtownych kontrastów, prymatu wyobraźni i fantazji.

Barok zapowiedziała już twórczość Michała Anioła Buonarroti i Tintoretta, u których pojawiają się elementy dynamicznego ruchu, malowniczość, różnorodność, kontrasty.

ARCHITEKTURA SAKRALNA

Kościoły mają różnorodne plany. W baroku kontrreformacyjnym przeważają plany podłużne (krzyż łaciński) oparte na typie jezuickiego kościoła Il Gesu w Rzymie, w okresie dojrzałym - plany centralne. Nowością są plany eliptyczne (ołtarz dobrze widoczny jest z każdego miejsca w kościele). Regułą jest kopuła na pendentywach, która jest dominantą architektoniczną. Czasem bywa wsparta na ogromnym bębnie (tamburze).

Fasady bywają dwukondygnacyjne z wolutowym przejściem między wysokościami naw. Elewacja frontowa podzielona jest silnie gierowanymi gzymsami, multiplikowanymi pilastrami, spiętrzonymi półkolumnami, tympanonami w kształcie klasycznego trójkąta lub nowego - w kształcie półkola (czasem tympanon półkolisty wpisany jest w tympanon trójkątny), często przerwanych pośrodku. W fasadach pojawiają się liczne półkoliste nisze z posągami.

Bryła kościoła jest zwarta, monumentalna. Wielość i zawiłość form sprawia wrażenie ruchu i przestrzenności. Dużo jest łuków, a więc kształtów napiętych. Całość uderza reprezentacyjnością, oszałamia

bogactwem form.

Wnętrza kościołów są bogatsze od fasad. I tu dominuje monumentalna kopuła. Obraz ołtarzowy zostaje umieszczony w olbrzymiej architektonicznej nastawie sięgającej sklepienia, zdobionej rzeźbą, malowidłami

i promienistą glorią. Dodatkowe ołtarze powstają przy filarach międzynawowych. Przy ostatnim filarze przed prezbiterium zawiesza się mównicę - ambonę, uzasadnioną w dobie rozbudowanych kazań.

Każdą część kościoła zdobi obfita dekoracja rzeźbiarska, również detale architektoniczne ukształtowane są jak rzeźby. W baroku bezpośredni związek z architekturą ma malarstwo iluzjonistyczne, zdobiące głównie sklepienia. We wnętrzach dominuje kolor złoty.

ARCHITEKTURA ŚWIECKA

W baroku powstaje nowy typ pałacu (rozwinięty głównie we Francji) - na pierwszy plan wychodzą

cechy reprezentacyjne, nie obronne. Pałace zakładane są na planie literki U: „entre cour et jardin” - „między dziedzińcem a ogrodem”, architektura otwiera się na przyrodę, naturę. We Francji rozpowszechniają się ogrody francuskie.

Piano nobile znajdowało się na drugiej kondygnacji Prowadzą na nie monumentalne, rozbudowane, reprezentacyjne klatki schodowe, bardzo ważne w baroku, znajdujące się w samym centrum ogromnego hallu. Sale są jasne, bogato zdobione (ornamenty architektoniczne, rzeźba, malarstwo iluzjonistyczne, złocenia), mocno oświetlone przez porte - fenetre i kinkiety. Naprzeciwko okien często umieszczano duże lustra, odbijające dodatkowo przestrzeń i światło (efekty iluzjonistyczne).

ORNAMENTY BAROKOWE:

- kartusz (fr. cartouche) - ozdobne obramowanie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła. Kartusz przybierał różne kształty - owalny, prostokątny, sercowaty. Bywał flankowany lub podtrzymywany przez putta, zwierzęta itp. Był szeroko stosowany w dekoracji architektonicznej, umieszczany m.in. na elewacjach, na nagrobkach, epitafiach i w malarstwie.

- róg obfitości - zwany również rogiem Amaltei. Jest to związek frazeologiczny, pochodzący z mitologii greckiej. Wyrażenie to ma związek z powstaniem świata według Greków. Podczas, gdy Kronos, który był bogiem świata Hellenów, panował na niebie, mały Zeus, jego syn, który nie został przez niego zjedzony, wychowywał się pod okiem kozy Amaltei. Pewnego razu, kiedy zwierzę ułamało róg, mały bóg wziął go do ręki i pobłogosławił, tak powstał róg obfitości. Dzisiaj jest to symbol dostatku i dobrobytu. Wyrażenie jest często używane w literaturze. Np: ”Założona przez nich firma, okazała się istnym rogiem obfitości”.

- ornament lambrekinowy - 1- element dekoracyjny w formie pasa tkaniny wyciętego w zęby, zdobionego galonem, frędzlami, stosowany jako krótka firanka lub obramienie zasłon, baldachimów, szczególnie popularny w XVI - XVII w; 2- ornament lambrekinowy stosowany w dekoracji architektonicznej w kamieniu, stiuku i drewnie oraz w ornamentyce wszystkich działów rzemiosła artystycznego.

- girlanda - dekoracyjny ornament w formie wieńca, wiązanki kwiatów, liści. W niektórych kulturach (np. Indie, Polinezja) jest ważnym elementem w życiu społecznym. Girlandy z kwiatów ofiaruje się bogom, ważnym osobistościom itd. Girlanda występuje w architekturze jako motyw zdobniczy.

- putto - (amorek) - motyw dekoracyjny w postaci nagiego dziecka, najczęściej chłopca. W okresie renesansu i baroku - rzeźba przedstawiająca uskrzydloną postać dziecka nawiązującą do antycznego bóstwa - Erosa. Określenie stosowane także do postaci aniołków powszechnie stosowanych w dekoracjach kościelnych w okresie baroku i rokoka.

- rocaille - późny barok, ornament rokokowy. Pojawił się około 1730 r. Wyglądem naśladuje muszle (muszlowy ornament), formę stylizowanych małżowin usznych, flory morskiej. Około 1750 r został wzbogacony kogucim grzebieniem, kształtem grzyw morskich fal.

- motyw kraty - późny barok

- ornament wstęgowy - późnobarokowy ornament oparty na motywach wstęgi, początkowo występujący samodzielnie, później (1 poł. XVIII wieku) jako część ornamentu regencyjnego.

- ornament chrząstkowo - małżowinowy - charakterystyczny dla manieryzmu i wczesnego baroku motyw dekoracyjny w sztuce, składający się ze stylizowanej małżowiny usznej połączonej z fantazyjnie potraktowaną chrząstką z guzami (gdy występuje tylko jeden z tych elementów, mówimy o ornamencie chrząstkowym lub małżowinowym). Pojawił się w ostatniej tercji XVI w. w Niderlandach, skąd rozpowszechnił się w XVII w. w sztuce krajów północnej i środkowej Europy.

ARCHITEKTURA BAROKU WE WŁOSZECH

1. Barok kontrreformacyjny, k. XVI w:

- K. Il Gesu (Jezusa) w Rzymie -Jacopo da Vignola(plan), Giacomo della Porta (fasada), kościół na planie krzyża łacińskiego, jednonawowy, nawy boczne zamieniono na 3 pary kaplic. Transept nie wyodrębniony na zewnątrz wpisuje się w lico murów. Na skrzyżowaniu naw znajduje się monumentalna kopuła na pendentywach, która jest dominantą. Za transeptem krótkie prezbiterium, zamknięte półkolistą absydą. Budowla w układzie bazylikowym. Fasada podzielona gzymsami na dwie kondygnacje, zwieńczona klasycznym, trójkątnym tympanonem. Miedzy wysokościami naw - woluty. Dekoracja architektoniczna, spiętrzone pilastry o podwójnym rytmie, powielone tympanony trójkątne i półkoliste, nisze z posągami. Głównym akcentem fasady jest oś centralna.

2. Barok dojrzały, XVII w:

• Carlo Maderna:

- przebudowa bazyliki św. Piotra na Watykanie - kierownictwo budowy objął Maderna w 1603 roku, za episkopatu Pawła V. Zgodnie z wolą papieską architekt wzniósł w latach 1607 - 1614 korpus przedni i fasadę bazyliki. Pierwotny kościół, któremu Bramante i Michał Anioł nadali formę krzyża równoramiennego, został przekształcony w budowlę podłużną, osiągając swe obecne rozmiary. Maderna musiał dołożyć starań, aby jego dodatki w możliwie najmniejszym stopniu zepsuły efekt największej w świecie kopuły, przewidzianej dla budowli na planie centralnym. Projektując fasadę zdecydował się więc na maksymalne obniżenie jej wysokości, by nie zasłaniała widoku kopuły. Elewacja okazała się jednak zbyt szeroka (szczególne wobec rezygnacji z budowy planowanych pierwotnie wież), a jej proporcje zbyt przysadziste, czemu później starał się przeciwdziałać Bernini przez odpowiednie ukształtowanie architektonicznej oprawy placu św. Piotra.

• Gianlorenzo (Giovanni Lorenzo) Bernini - uniwersalny geniusz włoskiego baroku. Stał się głównym

artystą papieża Urbana VIII („Wielkim jest szczęściem dla kawalera Berniniego, że na tronie papieskim zasiadł kardynał Barberini, nie mniejszym atoli dla papieża Urbana, że za jego pontyfikatu żyje tak znakomity artysta, jakim jest kawaler Bernini” - słowa pap. Urbana VIII).

- plac przed bazyliką św. Piotra na Watykanie - zlecenie otrzymał Bernini od Aleksandra VII w 1656 roku. Ważnym czynnikiem było dążenie do właściwego wyeksponowania architektury świątyni, a w szczególności zatarcia dysharmonii wprowadzonej przez rozbudowę Maderny. Założenie składa się właściwie z dwóch placów. Część przylegająca do bazyliki, w kształcie trapezu, ujęta po bokach niskimi pawilonami, zwęża się i łagodnie opada ku leżącemu nieco niżej placowi owalnemu, otoczonemu monumentalną kolumnadą (plan przypomina dziurkę od klucza). Wykorzystanie różnic poziomów oraz zasad perspektywy pozwoliło artyście na optyczne zgubienie zbytniej przysadzistości fasady, a ogromne rozmiary placu stwarzają dogodne warunki do oglądania kopuły.

- Scala Regia (Schody Królewskie) - oprawę wejścia do reprezentacyjnych apartamentów papieskich

i Kaplicy Sykstyńskiej wykonał Bernini w trakcie pracy nad placem przed bazyliką św. Piotra. Raz jeszcze dał dowód swych umiejętności poprzez iluzjonistyczne ukształtowanie klatki schodowej. Wzdłuż schodów rozmieszczone zostały kolumny o zmniejszającej się stopniowo wysokości, wysuwane delikatnie jedna przed drugą (przyspieszona perspektywa zbieżna). Wąski i ciemny tunel został dzięki tej sztuczce optycznie zamieniony w nie kończącą się perspektywę gigantycznej kolumnady. Dodatkowo, okno umieszczone na końcu klatki schodowej, daje efekt nagłego, mocnego oświetlenia ciemnego korytarza. Nad wejściem umieścił płaskorzeźbę przedstawiającą dwa anioły w dynamicznych pozach podtrzymujące herb papieski.

- k. San Andrea al. Quirinale - inspirowany Panteonem rzymskim, założony jednak na planie elipsy ustawionej prostopadle do osi biegnącej od wejścia do głównego ołtarza, z ośmioma kaplicami rozmieszczonymi na obwodzie. Odpowiednie potraktowanie podziałów wnętrza prowadzi wzrok ku głównemu ołtarzowi, ukształtowanemu przestrzennie jako półelipsoidalna kaplica. Fasada ma formę gigantycznej aediculi, w której ramę wkomponowany został półkolisty portyk wspierany dwiema kolumnami. Oryginalność dzieła Berniniego polega na znakomitym powiązaniu poszczególnych części w całość klasyczną, a jednocześnie w barokowy sposób dynamiczną i jednolitą. Szczególną rolę odgrywa tu pozornie czysto dekoracyjny motyw portyku, zapowiadającego formę wnętrza, a także rozwiązanie części ołtarzowej, której jest niemalże lustrzanym odbiciem.

• Francesco di Castello - Francesco Borromini - nazywany architektem baroku malowniczego - nie stosował kątów prostych.

- k. San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie (św. Karola u Czterech Żródeł) - kościół na planie zniekształconej elipsy, założenie centralno - podłużne. Wnętrze nakrywa pełna kopuła z latarnią. Również linia muru zarysowana jest faliście. Kompozycja składa się z dwóch podobnie potraktowanych kondygnacji o podziałach finezyjnie zestrojonych za pomocą wielkiego i małego porządku oraz bogata dekoracją rzeźbiarską. Fasada trzykrotnie gięta przez wklęsło - wypukło - wklęsłe powierzchnie, zwieńczona jest fantazyjnym belkowaniem.

- k. San Ivo della Sapienza w Rzymie - plan kościoła zbliża się do sześcioramiennej gwiazdy

o zaokrąglonych ramionach (plan pszczoły?). Kontynuuje tu Borromini stosowanie zamaszystych, przeciwstawnych form wklęsło - wypukłych. Kościół San Ivo stanowi zamknięcie dużego dziedzińca wewnętrznego Uniwersytetu. Dolnej kondygnacji wklęsłej, przeciwstawia się postawiony na niej bęben

o czterech wypukłych absydach. Latarnię nad kopułą, o ścianach wklęsłych, wieńczy gęsto żłobkowany hełm. Wnętrze koliste, głęboko wnękowane, nakrywa bęben i wspomniana kopuła.

- k. Santa Agnese w Rzymie - nie jest wyłącznie dziełem Berniniego. W ramach zbiorowego dzieła udział Borrominiego jest bardzo znaczący. Architekt wzbogacił pierwotny krzyżowy plan Rainaldich o układ półkolistych absyd. Fasada otrzymała dwie wieże, co należało do rzadkości w architekturze rzymskiej, a jej część środkowa była wklęsła, co wzmogło efekt potężnej kopuły.

- Oratorium filipinów w Rzymie - wykonana z żółtobrunatnej cegły fasada, zwieńczona przyczółkiem

o złożonym wykroju, ma charakter na poły kościelny. Efekty światłocieniowe wzmocnione są przez różnorodnie ukształtowane obramienia okienne.

• Baldassare Longhena:

- k. Santa Maria della Salute w Wenecji - kościół na planie centralnym: ośmiobok z obejściem, wzoruje się na architekturze bizantyńskiej. Barokowy charakter ujawnia się w poddaniu całości kompozycji pod dominantę monumentalnej kopuły, opiętej ogromnymi, dynamicznie rozrysowanymi wolutami oraz bogatej dekoracji, utrzymanej jednak w ryzach niemal klasycznego umiaru i spokoju (inspiracja architekturą Andrea Palladia). Prezbiterium, nakryte mniejsza kopułką na żaglach, nie jest zamknięte ścianą, lecz posiada prześwit ku zakrystii.

Na kościele Longheny wzorował się Pompeo Ferrari wznosząc kościół filipinów w Gostyniu.

• Guarino Guarini - wizjoner o głębokiej wiedzy matematycznej i wirtuozerskich umiejętnościach konstrukcyjnych. Jego specjalnością było wznoszenie niezwykłych sklepień, szczególnie kopuł. Pomysły kompozycyjne i konstrukcyjne czerpał ze studiów nad architekturą gotycką, a być może także mauretańską, którą poznał na południu Włoch.

- k. San Lorenzo w Turynie - rzut wychodzi od kwadratu wzbogaconego o arcyskomplikowany układ absyd

i występujących ku centrum kościoła eksedr. Kopuła została ukształtowana za pomocą krzyżujących się żeber, które odrywają się od jej czaszy i tworzą ażurową ośmioramienną gwiazdę wokół otworu latarni.

- Pałac Carignano w Turynie - zastosował tu elipsoidalnie wygięty ryzalit i bogatą, zrealizowaną

w formowanej cegle dekorację. Guarini posługuje się chętnie efektami zawiłości, stale dążąc do zaskoczenia widza.

• Pietro da Cortona - był przede wszystkim malarzem i dekoratorem.

- k. Santa Maria della Pace - największe znaczenie ma tu fasada, stanowiąca główny akcent całościowo zaplanowanego placu. Oryginalny pomysł dostawienia do fasady półkolistego portyku, nadaje kompozycji silne piętno klasycyzmu.

Dogmat - koncepcja ogłoszona i obowiązująca w ramach Kościoła katolickiego uznawana za bezwzględnie prawdziwą a dotyczącą wiary lub życia chrześcijańskiego. Dogmaty wiary ogłaszane są przez sobory lub papieża. Ogłaszana przez papieża rozstrzygająca decyzja w sprawach wiary nazywa się nauczaniem ex cathedra, tzn. ogłoszony koncept nie podlega dyskusji, dlatego że wspierać się ma na autorytecie św. Piotra i dogmacie o nieomylności papieża.

Jezuici - pełna nazwa: Towarzystwo Jezusowe- męski papieski zakon apostolski Kościoła rzymskokatolickiego, zatwierdzony przez papieża Pawła III 27 września 1539. Towarzystwo Jezusowe zostało założone w głównej mierze do walki z reformacją, by bronić i rozszerzać wiarę oraz naukę Kościoła rzymskokatolickiego, przede wszystkim przez publiczne nauczanie, Ćwiczenia duchowne edukację i udzielanie sakramentów. Założycielem zakonu był Ignacy Loyola.

Gzyms gierowany- przełamany

Multiplikacja - mnożenie, rozmnożenie

Piętrzenie porządków - występowanie kolumn, półkolumn lub pilastrów w kolejnych kondygnacjach, jedne nad drugimi, w jednym lub kilku porządkach architektonicznych.

Ogród francuski - charakterystyczną cechą ogrodów francuskich jest symetria dwuboczna względem alejki głównej biegnącej przez środek ogrodu. Drzewa i krzewy są równo przystrzyżone i uformowane. Często umieszczano w nim takie elementy dekoracyjne, jak rzeźby czy ozdobne ławki. Czasem usypywano także sztuczne pagórki lub kopce. Idea natury w pełni zdominowanej, kontrolowanej przez człowieka korespondowała

z ówczesnym autorytaryzmem na dworze francuskim.

Porte - fenetre - zwykle okno sięgające do podłogi i zazwyczaj oddzielone od niej progiem, zaopatrzone czasem w balustradę, charakterystyczne dla architektury pałacowej XVII - XIX w. (porte - drzwi; fenetre - okno).

Kinkiet - lampa lub świecznik przyścienny

Aedicula, edicula, edykuła - w starożytności: 1- kapliczka zwieńczona frontonem opartym na antach, pilastrach lub kolumnach; 2- model budynku; 3- nisza w wewnętrznych ścianach budynku. W sztuce średniowiecznej i nowożytnej miniaturowy model budowli prezentowany przez fundatora lub motyw dekoracyjny stosowany głównie w malarstwie i rzeźbie. W Polsce aedicule występują też jako sterczyny attyk renesansowych. Łac.

Ryzalit - występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzality mogą być jedno- , częściej kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta, na ogół równe wysokości elewacji. Stosowanie ryzalitu jest charakterystyczne głównie dla świeckiej architektury nowożytnej. Rozróżnia się ryzality środkowe, boczne i narożne. W pałacach, w ryzalicie środkowym fasady głównie umieszczone bywa wejście do budynku.

3

---