1. Architektura grecka - porządki, przykłady realizacji w okresie archaicznym i klasycznym. BRAKUJE PRZYKŁADÓW

• Porządek dorycki jest najstarszym z trzech porządków greckich. Charakteryzuje się dużymi wymiarami kolumn: surowym konturze. Mocne zwężenie i małe interkolumnia dają wrażenie s iły i monumentalności. Jest to porządek, w którym kolumny nie mają bazy i stoją bezpośrednio na stylobacie. Zgodnie z ogólnym charakterem, który reprezentują — siły i harmonijnej męskiej budowy, są. Porządek ten cechuje powaga i dostojeństwo. Jest on masywny i surowy. Wprowadza minimalną liczbę ozdób, konieczną jedynie ze względów konstrukcyjnych. Jednak wszystkie konstrukcyjne elementy przedstawione są w pięknej i harmonijnej formie. Kolumny, - uwagi na swoje proporcje i niezastosowanie bazy, otrzymują podstawy szersze niż w innych porządkach. Głowica jest bardzo uproszczona. Górna część w kształcie kwadratowej płytki nazywa się abakusem, i podpierająca go poduszka — echinusem. Wysokość słupa doryckiego waha się 8-f-14 modułów (moduł = V2 średnicy przy podstawie), co stanowi stosunek podstawy do wysokości średnio jak 1:6.

• Porządek joński - Prześwity między trzonami, czyli interkolumnium, rzadko przekradają 4-6 modułów. Tak gęsty rozstaw konieczny był ze względu na małą wytrzymałość kamienia na zginanie. Trzon profilowano 18-f-20 żłobkami pionowymi — kanelami. Podkreślają one okrągłość kolumny przez stopniowe rozkładanie pionowych pasm cienia. Żłobki trzonu doryckiego w przekroju łączą się z sobą pod kątem ostrym. Pionowe zakończenia żłobków są doprowadzone bezpośrednio do głowicy i podstaw. Porządek joński. Porządek joński reprezentuje formę subtelniejszą i finezyjną, ozdobniejszy kształt, bogatszy i delikatniejszy rysunek. Jest on zdecydowanie smuklejszy od porządku doryckiego, kolumny słabiej zwężają się ku górze i są szerzej rozstawione niż w porządku doryckim.

• Porządek koryncki jest jeszcze bardziej rzeźbiarski i dekoracyjny niż porządek joński. Kształtuje się w okresie schyłkowym architektury greckiej. Proporcje kolumn są zbliżone do jońskich, a nieraz jeszcze smuklejsze. W pionie kanele kończą się, podobnie jak w kolumnie jońskiej. Zdecydowana różnica występuje w rysunku głowicy, która ma kształt kielicha uformowanego z ustawionych w dwóch rzędach liści akantu. Cięte głęboko w kamieniu liście wychylają się na zewnątrz, nadając kapitelowi wyraz wyjątkowo plastyczny. Ponad nimi na samej górze osiem małych wolutek podtrzymuje słabo zaznaczoną płytkę abakusa. Należy podkreślić, że w ukształtowaniu głowic korynckich występują pewne różnice, np. zamiast wolut w najwyższym rzędzie zjawiają się dodatkowo motywy roślinne itp. Część gzymsowa w stylu korynckim zbliżona jest do układu formy jońskiej.. Belkowanie bywa malowane w pasy dekoracyjne pokryte rysunkami przedstawiającymi" meandry lub palmety. Gzyms wieńczą kamienne sterczymy, zwane akroteriami.

2. Rzeźba grecka w okresie archaicznym, klasycznym i hellenistycznym

Rozwój sztuki greckiej, podobnie jak architektury, obejmuje okresy: archaiczny, klasyczny i hellenistyczny. Najczęstszym tworzywem rzeźbiarskim jest marmur, miękki wapień-poros, a także brąz. Po okresie archaicznym, w którym rzeźbę ujmowano jeszcze statycznie, przedstawiając modele frontalnie o typowym, zagadkowym wyrazie, klasycyzm przeciwstawia frontalizmowi — kontra-post, oddający przez ujęcie ciała w ruchu wyraz modelu i stan jego uczuć. Rzeźba klasyczna tworzy kanony postaci męskiej. Sławni teoretycy i praktycy, jak wspomniani we wstępie Poliklet i Lizyp, ustalają wymiary i proporcje, które stosują w swoich dziełach.

• ARCHAICZNA Rzeźba to przede wszystkim małe figurki wotywne wykonane z gliny lub brązu. Charakterystyczną cechą tych znalezisk jest ich ukształtowanie w tzw. tendencji odśrodkowej (ręce i nogi są wyraźnie oddzielone od tułowia). Powierzchnie figurek zdobione były wzorami geometrycznymi. W VIII wieku p.n.e. pojawiły się figurki wotywne wykonane z brązu i ołowiu. Najczęściej są to posążki kobiet, mężczyzn i zwierząt. Posążki nadal są mocno zgeometryzowane, a szaty bardzo uproszczone.

• KLASYCZNYM Posągi wykonywano z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat^[9]. Pojawiło się też zapotrzebowanie na portret. Powstawały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze.

• HELLENISTYCZNYM Miasta zakładano na geometrycznym planie z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Centralnym miejscem była agora, a regularną siatkę ulic prowadzono w prostopadłych kierunkach. Miasta wyposażano w urządzenia wodociągowe doprowadzające wodę do domów oraz w sieć kanalizacyjną. W tym czasie powstawały też duże obiekty sportowe - gimnazjony, gmachy bibliotek miejskich (np. w Aleksandrii i Pergamonie). Rzeźba hellenistyczna, zainteresowana wszechstronnie osobowością człowieka m.in. w aspektach wieku (dzieciństwo, starość), przynależności społecznej (wolni, niewolnicy) i etnicznej, wypracowała w pełni realistyczne formy modelunku, ekspresji i ruchu dla szerokiego repertuaru tematów. Stylowo inspirowana dziełami wielkich mistrzów (głównie Skopasa, Praksytelesa, Lizypa), rozwinęła 3 podstawowe tendencje: tzw. barokową - patetyczną i dynamiczną, rokokową - delikatną i finezyjną oraz klasycyzującą (określaną też jako tradycyjną) - chłodną i akademicką. Rzeźby okresu hellenistycznego często tworzone były jako wolno stojące. Pozwalało to tworzyć dzieła przestrzenne o wieloplanowej kompozycji. Realistycznie oddawane są różnice strojów, fryzur czy uzbrojenia. Częstym tematem są wizerunki młodego Erosa i Afrodyty (do najbardziej znanych wizerunków bogini należy rzeźba zwana Wenus z Milo lub też Afrodyta z Melos

3. ARCHITEKTURA STAROŻYTNEGO RZYMU

Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później, co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną.

• okres panowania królów
• okres republiki
• okres cesarstwa
• okres późnego antyku

W odróżnieniu od Grecji dekoracja skupia się raczej wewnątrz budynku Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają zaś porządek koryncki, sami wykształcili porządek kompozytowy ,w którym głowica składa się z motywów jońskich i korynckich, a także będący odmianą porządku doryckiego porządek toskański - tutaj jednak kolumna posiada gładki trzon oraz bazę. Wynalezienie cementu produkowanego z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni pozwoliło na opanowanie techniki wyroby zapraw, tynków. Beton rzymski cechuje niezwykła trwałość oraz wodoodporność. Opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej. W tym czasie (przed okresem cesarstwa) zakładane miasta miały siatkę ulic przecinających się pod kątem prostym, brukowane ulice, kanalizacje. Domy budowane były w oparciu o wzory greckie, posiadały atrium, budowane też wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach. Z tego okresu zachowały się drogi i akwedukty, urządzenia kanalizacyjne, mosty, budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki (np. rzymski Circus Maximus). Przykładem budownictwa sakralnego była nie zachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.
Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym. Wzdłuż dróg powstawały nekropolie. Powstały mauzolea np. Mauzoleum Hadriana, katakumby . Budowano okazałe pałace. Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł - Panteon w Rzymie. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary np. amfiteatr Colosseum (nota bene amfiteatr był czysto rzymskim wynalazkiem), teatry, termy Karakalli. Powstawały też łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe, które dały początek licznym miastom.
W dziedzinie architektury Rzymianie przejęli od Etrusków umiejętność konstruowania kopulastych budowli z cegły lub ciosów kamiennych. Wykonywano je na zasadzie tzw. fałszywego sklepienia, powstającego przez stopniowe wysuwanie poszczególnych warstw cegieł lub kamieni.
Umiejętności wykonywania sklepienia kopułowego i kolebkowego Rzymianie również zawdzięczają Etruskom.
Architektura rzymska wywarła duży wpływ na rozwijającą się architekturę wczesnego chrześcijaństwa i bizantyjską

Porządek kompozytowy - porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy to wyróżniające to
• ustawienie kolumny na piedestale
• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu
• całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego

Sklepienie kolebkowe ma kształt połowy walca przeciętego w osi poziomej. Układa się je z ciosowych klińców, zgodnie z zasadą wiązania z mijaniem się spoin. Kolebka opiera się na podłużnych murach przejmujących obciążenie, przenoszone od rozporu sklepienia.
Sklepienie krzyżykowe powstało z przenikania się pod kątem 90 złożonych na kwadracie dwóch sklepień kolebkowych o jednakowej wysokości i rozpiętości.
Sklepienie półkoliste sklepienie to powstało przez zbieżne ku środkowi ułożenie klińców, tworzących podniebienie o kształcie połowy kuli. Podstawą jego jest mur pełny, założony na obwodzie koła lub ośmiokąta.

1.Świątynia
W architekturze sakralnej Rzymu występują świątynie wzorowane na świątyniach greckich budowane na planie prostokąta np. Świątynia Jowisza Najlepszego Największego ( były one bardziej popularne od reszty). Świątynie tego typu, budowane często przy placach, widoczną miały fasadę i ewentualnie elewacje boczne. Portyki nie otaczały ich ze wszystkich stron, lecz podpierały wysunięty dach. Były to budowle typowo fasadowe. Wyróżnić można również świątynie wzorowane na etruskich oraz świątynie okrągłe. Przykładem budowli okrągłej jest tzw. świątynia Westy na Forum Romanum. Występowały typy mieszane, złożone z prostokątnego przedsionka i okrągłej celli np. Panteon. W okresie późnego antyku weszły w modę budowle na planie centralnym okrągłe lub wieloboczne : nimfea, mauzolea.
Świątynie rzymskie ściany miały murowane, licowane płytami kamiennymi. Stosowane porządki architektoniczne pełniły przede wszystkim funkcję ozdobną.

1.1.Świątynia Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu
Świątynia wznosiła się na wielkim, pięciometrowej wysokości kamiennym podium z tufu. Odmiennie od świątyń greckich była ona dostępna tylko od frontu, a kolumnada otaczała tylko trzy boki budowli, pozostawiając z tyłu ślepą ścianę. Po bokach ustawione były pojedyncze rzędy kolumn. Kolumny w typie toskańskim. Drewniane belkowanie dźwigało dwuspadowy dach pokryty dachówkami z terakoty, tworząc nad fasadą trójkątny fronton. Odstępy między kolumnami były dość szerokie, co razem z niewielką wysokością kolumn, spowodowaną dużym ciężarem dachu, sprawiło, że świątynia robiła wrażenie ciężkiej i przysadzistej. Przyczyniła się do tego również mnogość rzeźb i dekoracji umieszczonych wewnątrz i nad trójkątnym frontonem. Narożniki świątyni zdobiły rzeźby z terakoty, a na jej szczycie stanąć miała terakotowy wóz zaprzężony w cztery konie, powożony przez Jowisza. Drewniane belkowanie pokryte było od zewnątrz przybitymi doń terakotowymi płytkami, składającymi się na fryz ornamentów geometrycznych i roślinnych. Terakotowe dachówki maskujące brzegi dachu, miały kształt masek Sylenów i Menad. Pogodna twarz Menady, znaleziona na Kapitolu, uśmiecha się na sposób przypominający uśmiech kor, dziewczęcych posągów rzeźbionych przez greckich artystów tego okresu. Bogata polichromia ożywia terakotowe ozdoby jaskrawymi kolorami: białym, czarnym, czerwonym, błękitnym, fioletowym, zielonym i brunatnym.

1.3.Panteon
Panteon jest nowym typem budowli sakralnych. Już samo jej przeznaczenie narzucało poszukiwania szczególnie monumentalnego obrazu architektonicznego. Wygląd zewnętrzny gmachu jako część składowa obrazu architektonicznego miał o wiele donioślejsze znaczenie niż wnętrze gmachu. W Panteonie po raz pierwszy postawiono i rozwiązano nowe zadanie: stworzenie monumentalnego gmachu sakralnego, w którego strukturze plastycznej główną rolę miała grać obszerna przestrzeń wnętrza.
Panteon jest to olbrzymia rotunda, zwieńczona wielką kopułą. Wygląd zewnętrzny świątyni oznacza się wybitna prostota. Większą część obwodu rotundy stanowi ślepa ściana. Widz wchodzący do świątyni trafiał do olbrzymiej przestrzeni pod kopułą. Gigantyczne rozmiary gmachu w połączeniu z harmonijnymi proporcjami i szlachetnym pięknem form architektonicznych sprawia wrażenie wyjątkowej potęgi. Olbrzymia kopuła, będąca swego rodzaju odbicia firmamentu niebieskiego i panująca nad rozległą przestrzenią rotundy - oto temat plastyczny i kompozycyjny, który rozwiązuje ideę budowy świątyni, poświęconej nie któremuś bóstwu w szczególności, lecz wszystkim bogom naraz. W Panteonie zaś dzięki temu, że kopuła opiera się bezpośrednio na murach, olbrzymia przestrzeń wewnątrz świątyni, nie naruszona przez żadne dodatkowe sporniki, nabiera szczególnej jednolitości, zaś kolisty kształt rotundy i półkoliste sklepienie nadają jej cechy idealnej harmonii. Wewnętrzna przestrzeń świątyni nie jest przy tym odcięta od świata zewnętrznego - poprzez duży okrągły otwór w środku kopuły, będący zresztą jedynym źródłem światła, widać błękitne niebo; przez ten sam otwór do świątyni przenikają promienie słoneczne, rzucające snop światła, który przesuwa się wraz ze światłem. A więc olbrzymia konstrukcja kopuły, która sama przez się wyraża plastycznie ideę panującego na ziemi sklepienia niebios, staje się jakby związana z ruchem słońca. Proporcje Panteonu odznaczają się wyjątkową doskonałością. Średnica rotundy jest prawie równa wysokości świątyni, kopuła od wewnątrz stanowi dokładną kopułę. Dzięki temu rozwiązaniu osiągnięto harmonie wyrazu architektonicznego.
Wewnętrzna dekoracja świątyni, składająca się z okładziny marmurowej i stiuków, była ogromnie majestatyczna. Od zewnątrz pierwsza kondygnacja rotundy była wyłożona marmurem, dwie kondygnacje górne otynkowane. Gmach ten jest na ogół dobrze zachowany, ale jego zewnętrzne i wewnętrzne wykończenie nie istnieje, zmienione zostało rozwiązanie architektoniczne drugiej kondygnacji muru wewnątrz świątyni, znikły także posągi brązowe, zdobiące fronton portyku. Panteon zbudowany jest z cegły i betonu. Jednolitość kształtu architektonicznego, doskonałość proporcji i mistrzowskie rozwiązanie kompozycyjne świątyni pozwalają na domniemaniu, że zbudować ją mógł tylko Apollodor z Damaszku. Historyczno-artystyczne znaczenie Panteonu jest wyjątkowo wielkie. Dla architektury epok następnych Panteon pozostał jednym z najdoskonalszych wzorów gmachu o układzie centralnym, zwieńczonego kopułą, a jednocześnie przykładem błyskotliwego rozwiązania problemu stwarzania konstrukcji z r rozległą przestrzenią wewnętrzną. Panteon stanowi przykład doskonałej jedności głębokiej myśli plastycznej i architektonicznych form jej wyrazu, stanowiąc jedno z największych osiągnięć techniki budowlanej epoki antycznej.


2.Bazylika
Charakterystyczny dla architektury rzymskiej typ budowli na planie prostokąta o wnętrzu jednonawowym bądź podzielonym rzędami kolumn na kilka naw. Bazylika to typ kościoła wielonawowego o nawie głównej wyższej od naw bocznych i posiadającej własne okna. Wyróżniamy dwa typy bazyliki rzymskiej: orientalną z jednym lub kilkoma wejściami na dłuższym boku oraz wnętrzem podzielonym na nawę środkową i obiegające dookoła przejście oraz grecką z wejściem na jednym z krótszych boków, podczas gdy na przeciwległym znajdowała się apsyda. Ten drugi typ został zaadaptowany przez sakralną architekturę chrześcijańską. Pierwotnie bazylika pełniła funkcje świeckie (hala targowo-sądownicza na głównym rynku (forum)). Później, Chrześcijanie, nie chcąc korzystać z pogańskich świątyń i budować podobnych, zaadoptowali bazylikę grecką na swoje świątynie.

4.Rzymski dom
Charakterystyczny typ budowli mieszkalnej wykształcony przez Rzymian, różniący się od domu greckiego. Najstarsze informacje o domach rzymskich pochodzą z okresu wczesnej Republiki. Nastąpiły wtedy zmiany w materiale używanym do budowy konstrukcji. Pojawiły się kamień i cegła oraz drewno. Na kamiennych fundamentach wznoszono prostokątne budowle o zrębach ścian i wiązaniach dachu wykonanych z drewna. Używano terakotowej dachówki i cegły. Wnętrze domu składało się z kilku prostokątnych pomieszczeń. Ściany wewnętrzne pokrywano stiukiem. Zasadniczym założeniem domu rzymskiego jest układ szeregu pomieszczeń otwartych na atrium. Jest to jedno z najważniejszych pomieszczeń w domu rzymskim. Wyróżnia się kilka typów atriów. Pierwsze z nich to toskańskie - dach jest tu nachylony z czterech stron do wewnątrz, pośrodku był otwór w dachu, doprowadzające światło, a także odprowadzające wodę do basenu. W tym atrium brak jest kolumn, a ciężar konstrukcji spoczywa na ścianach. Następnym jest displuvium - różnica z poprzednim typem polega na tym, że dach jest nachylony na zewnątrz. W testudinatum płaski dach całkowicie pokrywa pomieszczenie . Natomiast w tetrastylon dach jest wsparty na czterech narożnych kolumnach. W ostatnim, korynckim, dach opiera się na konstrukcji wielokolumnowej. Wokół atrium znajdowały się pomieszczenia, z których boczne przeznaczano na magazyny, sypialnie dla służby. Za atrium znajdowała się sypialnia właściciela. Obok umieszczano inne ważne pomieszczenie, jadalnię. W II w. p.n.e. pod wpływem architektury greckiej dodano perystyl, do którego przeniosło się życie rodzinne. Pierwotnie atrium stanowiło centrum domu i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie. W czasach Republiki wraz z otaczającymi je pomieszczeniami stanowi jeszcze część oficjalną, a impluvium zamienione zostaje na fontannę. W okresie późnej Republiki i wczesnego Cesarstwa atrium przeobraża się w krytą sień lub też staje się dziedzińcem portykowym, a najważniejszym pomieszczeniem domu staje się tablinum. Ściany zdobione były stiukami, malowidłami a posadzki układano z barwnych kamieni tworząc mozaiki W starożytnym Rzymie wyróżniamy domy wiejskie i miejskie.
Dom wiejski przeznaczony był dla jednej rodziny. Miał zabudowę parterową lub jednopiętrową i z reguły był całkowicie zamknięty (oprócz wejścia) na zewnątrz. Zbudowany na planie prostokąta, miał kamienne fundamenty, ściany z cegły, zaś dachówkę z terakoty. Podział wnętrza można określić jako symetryczny, na założeniach osiowych. Na osi podłużnej znajdowały się: sień, centralna, częściowo przykryta izba, izba reprezentacyjna otwarta od strony atrium i od strony ogródka. Po obu stronach mieściły się symetrycznie izby służące właściwym celom mieszkalnym. Jako przykład można przedstawić Złoty Dom Nerona.
Domy wielkomiejskie to domy czynszowe budowane w starożytnym Rzymie. Były to domy kilkupiętrowe (5 - 7), otoczone z czterech stron ulicami. Prosto z ulicy schody prowadziły na wyższe kondygnacje. Domy budowano z drewna, ogrzewano je piecykami na drewno, oświetlano lampkami olejowymi. Parter budynku zajmował często warsztat albo sklepik właściciela. Jego mieszkanie znajdowało się także na parterze albo na I piętrze. Mieszkania zlokalizowane wyżej, były o niższym standardzie (czym wyżej, tym mniej wygód). Woda, urządzenia sanitarne, jeśli były umieszczone w budynku, to tylko na najniższych kondygnacjach (parter, I piętro). Pozostali mieszkańcy korzystali z łaźni publicznych a wodę czerpali z studni lub fontann. Właścicielami domów często byli rzymscy partycjusze. W okresie Republiki pojawiają się ostatecznie charakterystyczne dla architektury rzymskiej typy domów dla bogatszych obywateli, nazywanych willą, będących rozwinięciem domu wiejskiego poprzez dodanie pewnych elementów architektonicznych zaczerpniętych od Greków.

Willa to w starożytnym Rzymie były przeważnie wiejskie domy bogatych obywateli. Dom mieszkalny miał na ogół kształt prostokąta, pomieszczenia (sypialnie, izby dla służby) otaczały atrium i perystyl. Dookoła willi znajdował się ogród z licznymi altankami. Wille budowano w miastach, na wsiach i na terenach nadmorskich. Willa wiejska (villa rustica) swoim układem najbardziej przypominała dom rzymski z wcześniejszych okresów. Willach miejskich (villa urbana) centralnym miejscu zamiast atrium znajdowała się eksedra, wokół której sytuowano pozostałe pomieszczenia otoczone portykami. Wille nadmorskie (villa martima) oprócz domu, ogrodu z altanami miały dodatkowo pobudowane baseny.

4.1.Złoty Dom Nerona
Złoty Dom Nerona jest to rzymski pałac cesarza Nerona. Kompleks wzorowany był na zabudowie miejskiej willi. Wśród licznych pomieszczeń umieszczono nimfajony z wodą słoną i słodką, sale o skomplikowanej konstrukcji i zróżnicowanym kształcie. W odkrytych salach odnaleziono liczne stiukowe dekoracje, malowidła w stylu podobnym do odkrytych dekoracji w Pompejach. Były to dwa rodzaje dekoracji. Jedne, w formie namalowanych niewielkich obrazów pejzażowych namalowanych na gładkich ścianach ozdobionych delikatnym ornamentem. Część obrazów nawiązujących do modnego wcześniej stylu egiptyzującego i przedstawiała kompozycje pełnie fantastycznych stworów. Drugie, to malarstwo iluzjonistyczne w formie głębokich prześwitów optycznie powiększających wnętrza. Przedstawiano na nich perspektywicznie elementy architektury. Dekoracje Złotego Domu zostały wzbogacone złoceniami i inkrustacją z pasty szklanej oraz sztukaterią. Ściany i posadzki zdobiły także liczne mozaiki. Jedną z osobliwości Złotego Domu jest odkryta mozaika wykonana na suficie.
Całość położona była wśród ogrodów i winnic. Na terenie odnaleziono także sztuczne jezioro, które miało być centralną częścią całego kompleksu.

8.Cyrk
Typowa dla architektury rzymskiej budowla przeznaczona do oglądania wyścigów konnych, zapasów i walk gladiatorów. Wpływało to oczywiście na formę budowli, która miała kształt wydłużonej elipsy z trybunami na obu dłuższych bokach i jednym krótszym. Na czwartym boku znajdowały się zabudowania "gospodarcze" (stajnie, koszary dla gladiatorów), zaś w boku przeciwległym tryumfalna brama dla zwycięzców.

9.Amfiteatr
Amfiteatr jest oryginalnym tworem rzymskiej architektury. Jego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorów. Później służyły one również pantomimie, sztukom akrobatycznym oraz walkom z dzikimi zwierzętami. Wokół dziedzińca wysypanego piaskiem (arena), ustawiano ławy dla widzów. Z biegiem czasu arena nabrała kształtu elipsy. Wokół owalnej areny na sztucznie usypanym wale wznosiły się drewniane, zamknięte pierścienie miejsc dla widzów. W następnej fazie rozwoju zastąpiono je kamiennymi, a całość otoczono murem. Jednym z najlepszych przykładów amfiteatru rzymskiego jest Colosseum.

9.1.Colosseum
Jest to ogromna budowla eliptyczna, z pojemną widownią z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa został zaopatrzona tylko w małe okna, nie posiadała arkad, lecz ślepy mur ozdobiony pilastrami korynckimi. Dwie dolne miały ławki murowane, trzecia - drewniane. Pod areną biegły obszerne sklepione piwnice na pomieszczenie zwierząt. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń, umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Była też możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne dni.

10. Teatr rzymski
Teatr rzymski wykształcił się jako forma architektoniczna ostatecznie w I w. p.n.e. Wykazuje wiele cech wspólnych z teatrem greckim okresu hellenistycznego. Budowla złożona była z podobnych elementów, ale istniały też dość znaczne różnice. Teatr zbudowany był z widowni (theatrum), sceny (pulpitum), oraz budynku scenicznego zwanego skene. Za budynkiem tym mieścił się zwykle duży, prostokątny dziedziniec otoczony portykiem, pozwalający na wypoczynek w czasie przerw. Rzymskie teatry były kryte dachem chroniącym przede wszystkim przed promieniami słonecznymi (nad widownią rozpinana był płócienna osłona zwana velum). Rzymskie teatry budowane były najczęściej na płaskim (w porównaniu z Grecją) terenie. Widownia zatem była inaczej ukształtowana. Było to półkole wpisane w czworobok o amfiteatralnie umieszczonych miejscach dla widzów (cavea). Fasada zbudowana była jako kilku kondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią. Tło stanowiła fasada budynku scenicznego (scaenae frons) wznoszącego się na kilka pięter . Półkolisty placyk (orchestra) w porównaniu z teatrami greckimi został zmniejszony (chór nie zawsze brał udział w rzymskich przedstawieniach). Wnętrze budynku pełniło rolę kulis.
Hyposkeon także został pokryty licznymi płaskorzeźbami. Nowością teatrów rzymskich było zastosowanie kurtyny (aulaeum), którą opuszczano w dół, do specjalnie przygotowanego otworu. Oryginalną nowością była opona płócienna (velarium) rozpinana na masztach nad widownią w razie potrzeby. Kolejną innowacją wprowadzoną przez Rzymian było zastosowanie plakatów teatralnych nazywanych programinata, informujących o mającym się odbyć przedstawieniu. Teatr nie był wynikiem rzymskich tradycji. W Rzymie pierwszy drewniany teatr wybudowano dopiero w 58 p.n.e. (za zgodą Marka Skaurusa). Trzy lata później, aby uzyskać zgodę na wybudowanie teatru z kamienia na Polu Marsowym, Pompejusz nakazał umieścić na koronie widowni kaplicę Wenus Zwycięskiej. Widzowie siedzieli co prawda tyłem do kaplicy podczas przedstawienia, ale w pozostałym czasie widownia budowli postawionej przez Pompejusza przypominała monumentalne schody prowadzące do świątyni. Najlepiej zachowały się z okresu rzymskiego teatry w Orange we Francji i w Leptis Magna w Libii. Najstarszym odkrytym na terenie starożytnego Rzymu jest tzw. Mały Teatr w Pompejach. Zbudowany został ok. 80 p.n.e. i mógł pomieścić około 1 500 widzów.

11.Łuk triumfalny
Specyficzny dla architektury rzymskiej typ monumentalnej, wolnostojącej bramy- pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne. Składał się on z arkadowej bramy, pod którą przechodził tryumfalny pochód. Brama zbudowana była z jednego lub większej ilości przejść, przy czym środkowe przejście zawsze było większe od pozostałych. Zdobiono ją elementami architektonicznymi (pilastry, kolumny, reliefy) oraz napisami objaśniającymi powody jej wystawienia. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, (zwyczaj przejęto od Etrusków), później ten typ budowli był wznoszony w innych krajach i epokach historycznych. Zwykle łuki triumfalne były budowane jako stałe konstrukcje i niektóre z nich przetrwały całe stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

12.Forum
To inaczej rynek (w Grecji agora). Jest jednym z ważniejszych elementów urbanistycznych, politycznych i gospodarczych miasta rzymskiego. Z reguły był to prostokątny plac, na którym odbywały się zgromadzenia polityczne, uroczystości wszelkiego rodzaju, ale także odprawiano sądy, a na co dzień prowadzono handel. W jednym mieście mogło być kilka forów, czego najlepszym przykładem jest Rzym. Najstarsze w Rzymie było Forum Romanum położone między Palatynem a Kapitolem. Fora z biegiem czasu były coraz bardziej zabudowywane i ozdabiane świątyniami, portykami i pomnikami, a także innymi gmachami użyteczności publicznej (np. biblioteki). Powiększające się miasto potrzebowało nowych tego rodzaju miejsc zgromadzenia. Szczególnie cesarze rzymscy dbali o powstawanie nowych, coraz większych i wspanialszych forów (fora cesarskie). Największym z nich jest Forum Trajana.

12.1.Romanum Forum
Pierwsze i najstarsze forum w Rzymie. Znajdowało się między wzgórzami Palatyn i Kapitol. W drugiej ćwierci VI w. p.n.e. (a więc jeszcze w okresie Królewskim) usunięto stamtąd domy, osuszono (Cloaca Maxima) i wybrukowano powierzchnię. Część placu (Comitium) zostawiono nie zabudowaną z przeznaczeniem na zgromadzenia ludności. Na północnym skraju Comitium wzniesiono Kurię (VI w. p.n.e. ) - budynek senatu. W tym samym czasie, po wschodniej stronie placu, zbudowano świątynię Westy i dom Westalek. Inną starą budowlą na Forum Romanum była Regia, a także świątynia Saturna zbudowana na pocz. V w. p.n.e. Ta ostatnia miała wymiary 40 x 20 m i została całkowicie przebudowana w IV w. n.e. Inną budowlą z tych czasów jest świątynia Dioskurów (50 x 30m), przebudowana za cesarza Tyberiusza (I w. n.e.). Początek okresu cesarstwa przyniósł na Forum Romanum kolejne ważne budowle: świątynię Boskiego Juliusza, Wenus, Wespazjana, Antonina i Faustyny i łuk triumfalny cesarza Augusta. Przez Forum Romanum prowadziła Via Sacra.

4. Sztuka wczesnochrześcijańska (plastyka i architektura)

Sztuka wczesnochrześcijańska / starochrześcijańska - sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Przyjmowany zasięg czasowy jest różny. W najszerszym rozumieniu sztuka wczesnochrześcijańska obejmuje okres od II do VII wieku n.e.; w węższym, stosowanym m.in. przez André Grabara, obejmuje lata ok. 220-395 r. n.e. (czyli okres od pojawienia się pierwszych znanych przykładów sztuki chrześcijańskiej do podziału cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią w 395 r.).

Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy:

- malarstwo katakumbowe
- architektura
- rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej)
- wyroby rzemiosła

Przed 313 rokiem miejscem wyznawania kultu najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół, podobnie jak one, zostały rozebrane lub przebudowane. Natomiast po ukazaniu się edyktu mediolańskiego w 313 r. religia została objęta patronatem cesarza, który ufundował liczne budowle sakralne, m.in. bazylikę Zbawiciela (św. Jana) na Lateranie i bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wówczas to wykształciły się podstawowe formy architektoniczne i ikonograficzne, wykorzystywane przez kolejne epoki, jak choćby typ trój- lub pięcionawowej bazyliki oraz budowli centralnej.

Architektura

Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:

• bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.

• budowli na planie centralnym - na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.

Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.

Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki - w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.

Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp.

Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św.

Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw, a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.

W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.

Malarstwo

Katakumby dostarczają najwcześniejszych znanych zabytków sztuki chrześcijańskiej. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo, to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej cmentarze według prawa zwyczajowego były “święte i nietykalne” i pozostawiano swobodę w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitilli w Rzymie). Niektóre z rzymskich katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitilli (Domitylli), Priscilli (Pryscylli), Piotra i Marcelina i katakumby przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania pochówków w obrębie pomerium. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej części basenu Morza Śródziemnego. Rozwój katakumb umożliwiła budowa terenu, na którym znajduje się Rzym. Miasto to leży na warstwach tufu wulkanicznego, dobrze nadającego się do drążenia. Jest on łatwy do cięcia i twardniejący pod wpływem powietrza. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. W najwcześniejszym okresie zdobiono je w tzw. stylu linearnym: ściany i sklepienia malowano na jasny kolor i dzielono siatką linii, wewnątrz których umieszczano pojedyncze przedstawienia. Najstarszych przykładów takich malowideł dostarczają: cubiculum Dobrego Pasterza w katakumbach Domitilli (pierwsze dziesięciolecie III wieku), krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta (20. III w.), kaplice Sakramentów w katakumbach Kaliksta (ok. połowy III w.).

Ogólna wymowa malowideł katakumbowych jest zazwyczaj dość podobna: ratunek, uwolnienie od grzechów i obietnica zbawienia.

Tematyka przedstawień jest połączeniem motywów typowo chrześcijańskich z pogańskimi (mitologicznymi).

Symbolika wczesnochrześcijańska

W malarstwie III wieku szczególną role odgrywał symbol.

• orant - pobożność

• paw - nieśmiertelność

• pasterz niosący owieczkę, ryba - Chrystus

• okręt - wędrówka ziemska do nieba

• światło świecy, kaganka, pochodni - “oświecenia wiarą”, “Chrystus światłość światła”

• krzyż - męka, narzędzie zbawienia ludzi

Rozumiany był także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący “figurą” zmartwychwstania Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia). Pod koniec III wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastapiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych. Z tego okresu pochodzi cubiculum Pięciu Świętych w katakumbach Kaliksta oraz cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli. Z tego drugiego pochodzi znane malowidło, trzykrotnie ukazujące tę samą kobietę: w centrum jako orantkę, z lewej między dwoma mężczyznami, a z prawej z dzieckiem. Przedstawiano nowe tematy, rozpoczęto próby perspektywicznego przedstawienia scen oraz tworzono pierwsze cykle scen. W pierwszej połowie IV wieku szczególnie rozwinęły się dekoracje w katakumbach Piotra i Marcelina oraz w katakumbie zwanej Cmentarzem Większym przy Via Nometana. W pomieszczeniu nr 22 zachowało się szeroko dyskutowane przez badaczy przedstawienie kobiety, nazywane Madonną orans. Na piersiach tej orantki widać głowę chłopca, który zapewne siedzi na jej kolanach; niektóre hipotezy widzą w niej Madonnę. Już w II wieku pojawił się kult męczenników, koncentrując się przy ich grobach.

Mozaiki

Pierwsze znane chrześcijańskie mozaiki ścienne pochodzą z grobowca Juliuszów na nekropolii watykańskiej (połowa III wieku). Na sklepieniu między pędami winorośli przedstawiona została wywołująca żywą dyskusję w literaturze postać z kwadrygą, interpretowana jako Chrystus-Sol Invictus lub Helios. Na ścianach zachowały się także fragmenty innych mozaik - z Jonaszem, Pasterzem i rybakiem. W katakumbach mozaiki stosowano sporadycznie i najwcześniejsze znane przykłady pochodzą z IV wieku. Po 313 roku, wraz z pojawieniem się architektury chrześcijańskiej, mozaiki zaczęły zdobić wnętrza budowli kościelnych. Szczególną role odgrywała dekoracja absydy, która jako zwieńczająca miejsce sprawowania kultu i najlepiej widoczna dla wchodzącego, odgrywa zasadniczą rolę w przekazywaniu za pośrednictwem ikonografii treści teologicznych i nauk religijnych. (E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 84.).  Od początku dekoracje absyd mają własny program ikonograficzny, bardzo istotny dla zrozumienia powstania sakralnej sztuki chrześcijańskiej. W mozaikach absydialnych wykorzystywano wizerunki Chrystusa, oparte o wcześniejsze wzory przedstawień cesarzy. I tak Chrystusa ukazywano pośród kolegium apostołów, w typie Maiestas Domini albo w scenie Traditio Legis. Wyobrażało to jedność Kościoła ziemskiego i niebiańskiego oraz podkreślało fakt sukcesji apostołów przez Kościół. Z pierwszej połowy IV wieku n.e. pochodzą dobrze zachowane mozaiki w bazylice Santa Maria Maggiore, zdobiące ściany nawy głównej; mozaika z absydy jest późniejsza. Lepiej zachował się zespół mozaik w grobowcu Konstancji (Santa Costanza) w Rzymie z 1. połowy IV wieku, ale także nie w całości.

Budowla ta składa się z wewnętrznej nawy na planie koła, nakrytej kopułą i zewnętrznego obejścia, krytego sklepieniem beczkowym. Mozaiki zdobiły pierwotnie kopułę oraz sklepienie obejścia, przetrwały jednak tylko te drugie.

Mają charakter bardzo dekoracyjny. W polach na jasnym tle umieszczone są motywy geometryczne, sceny z winobraniem, medaliony z amorkami i głowami, motywy gałęzi, ptaków i przedmiotów. Dwie mozaiki zachowały się także w konchach bocznych nisz. W jednej ukazany jest Chrystus z Piotrem i Pawłem w scenie Traditio Legis, w drugiej Chrystus i Piotr (zapewne Traditio Clavis). Dekoracja kopuły znana jest z rysunków i akwareli Pompeo Ugonio (XVI w.), Franscesco d'Ollanda (XVI w.), Anonima z Eskurialu i Antonia San Gallo Starszego. Najwięcej mozaik ściennych i sklepiennych z V i początku VI wieku zachowało się w Italii. Przykładem jest zespół, zdobiący mauzoleum Galli Placydii w Rawennie z połowy V wieku oraz mozaika z kopuły baptysterium Ortodoksów, także w Rawennie z ok. 458 roku. Po zajęciu miasta przez Ostrogotów mozaikami ozdobiono baptysterium Arian (początek VI wieku) oraz boczne ściany bazyliki Sant'Apollinare Nuovo, później częściowo zmienione. Ściany boczne bazyliki dekorowane są mozaikami składającymi się z trzech pasów przedstawień. W górnym ukazano sceny z Nowego Testamentu: cuda Jezusa i jego mękę. Poniżej, między oknami, apostołów i proroków. Pas dolny pierwotnie ukazywał dwa orszaki dworskie - orszak króla Teodoryka, opuszczającego swój pałac i zmierzający ku Chrystusowi oraz orszak królowej, która wychodzi z portu Classe i zmierza ku Maryi z Dzieciątkiem. Ten drugi dodatkowo poprzedzają Trzej Królowie. Te dwa najniższe ciągi scen zostały przerobione w VI wieku tak, iż obecnie ukazują dwie procesje - męczenników i męczennic. Podczas tej modyfikacji, zapewne omyłkowo, z mozaiki z pałacem Teodoryka niezbyt dokładnie usunięto wizerunki orantów, pozostawiając ich dłonie. Szczególny rozkwit mozaikarstwa przypada na rządy Justyniana. Mozaikami ozdobiono kolejne budowle raweńskie. Na sklepieniu absydy przedstawiono Chrystusa siedzącego na globie, towarzyszących mu archaniołów oraz świętego Witalisa-patrona kościoła (z lewej) i biskupa Eklezjusza (z prawej). Na ścianach absydy, w prostokątnych polach, znalazły się przedstawienia idących w procesji cesarza i jego małżonki, Teodory, a na ścianach prezbiterium - sceny biblijne. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki z kościołaSant'Apollinare in Classe, gdzie w absydzie umieszczono wielowarstwową kompozycję, składającą się z wizerunku patrona kościoła, 12 owieczek uosabiających apostołów, krzyża na rozgwieżdżonym niebie i ręki Boga, wychylającej się spomiędzy chmur. Kościół został konsekrowany w 549 r. przez biskupa Maksymiana. Jest to trójnawowa bazylika z apsydą, bogato dekorowaną mozaikami. Z połowy VI wieku pochodzą mozaiki na sklepieniu apsydy oraz na większej części łuku triumfalnego (belki tęczowej); te znajdujące się między oknami oraz w dolnej części arkady są późniejsze. Mozaika na sklepieniu apsydy prezentuje bogatą ikonografię. W centrum przedstawiony jest na tle rozgwieżdżonego nieba krzyż w typie crux gemmata, z głową Chrystusa na przecięciu ramion. Trzy owieczki uosabiają Piotra, Jana i Jakuba, uczestniczących wPrzemienieniu Pańskim na górze Tabor. Powyżej spomiędzy chmur wychyla się ręka Boga, a po bokach stoją Mojżesz i Eliasz. Poniżej znajduje się w pozie oranta św. Apolinary - patron kościoła i pierwszy biskup Rawenny. Jego identyfikację umożliwia inskrypcja: SANCTUS APOLENARIS. Dwanaście owieczek symbolizuje dwunastu apostołów. Mozaika na łuku (belce) także przedstawia owieczki, ale wychodzące z Jerozolimy i Betlejem. W szczycie łuku ukazano Chrystusa oraz symbole ewangelistów, a u dołu archaniołów z VII wieku: Michała i Gabriela.

Rzeźba

Rzeźba reprezentowana jest głównie, zwłaszcza przed 313 rokiem, przez reliefy zdobiące sarkofagi. Sarkofagi chrześcijańskie powstawały od III wieku i formalnie są one jeszcze bardziej niż malarstwo włączone w nurt sztuki rzymskiej.. Powtarzają zarówno ich kształty, jak i technikę czy rozmieszczenie dekoracji. Różnią się scenami biblijnymi, wprowadzanymi do płaskorzeźb. Sarkofagom nadawano dwa zasadnicze kształty: skrzyni zdobionej z czterech stron i nakrytej dwuspadowym dachem oraz skrzyni dostawianej do ściany, o płaskim wieku i z dekoracją głównie na ściance frontowej. Według określonych schematów komponowano również dekorację rzeźbiarską. Wytwarzane były przede wszystkim w Rzymie, Galii (Marsylii, Nîmes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej. Najstarszym zabytkiem o jednoznacznie chrześcijańskim charakterze jest sarkofag z Santa Maria Antiqua w Rzymie (ok. 240) z postacią mężczyzny czytającego ze zwoju (filozofa), orantką, Jonaszem, chrztem w Jordanie, Neptunemem i rybakami. Dekoracja tego sarkofagu stanowi zatem połączenie motywów chrześcijańskich (chrzest, Jonasz) z bukolicznymi (pasterz, rybak, kozy, drzewa), mitologicznymi i symbolami życia duchowego (orantka). Występują na nim motywy wielokrotnie powtarzane na innych sarkofagach: filozof uosabiający mądrość, pod którego postacią ukazywano zmarłego oraz chrzest. Z III wieku pochodzą również: sarkofag Baebii Hertofilii, sarkofag z Jonaszem, sarkofag z via Lungara. W IV wieku, wraz z uzyskiwaniem przez chrześcijan większych praw, zaczęły powstawać sarkofagi o tematyce wyłącznie biblijnej. W drugim i trzecim dziesięcioleciu dominowały sarkofagi z dekoracją tworzącą jeden fryz oraz z podziałem na pola: figuralne i strygilowane (Dekoracja strygilowa składa się z esowatych żłobkowań. Nazwa pochodzi od strigilisa - skrobaczki uzywanej do usuwania zanieczyszczeń z ciała). W trzecim dziesięcioleciu występowały także sarkofagi dwufryzowe (np. sarkofag Dwóch Braci, 330-360), a od połowy wieku sarkofagi kolumienkowe. W sarkofagach kolumienkowych pojawiło się dzielenie całego przedstawienia na poszczególne sceny, oddzielone od siebie kolumnami bądź drzewami. Sarkofag Juniusa Bassusa jest jednym z najwcześniejszych i najpiękniejszych sarkofagów kolumienkowych. (B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s.165). Datowany na 359 rok, dekorowany jest dwoma pasami reliefów, po pięć scen w każdym. Dominuje tematyka związana z męką Chrystusa oraz Piotrem i Pawłem. Oprócz sarkofagów zachowały się do dziś pojedyncze drobne figurki oraz ok. 30 wolnostojących posągów Dobrego Pasterza. Rzeźbiono również w drewnie, czego przykładami są drzwi z S. Ambrogio w Mediolanie (ok. 380) oraz S. Sabina (ok. 430) i w kości słoniowej (zwłaszcza tzw. dyptykikonsularne i cesarskie; jednym z najsłynniejszych jest dyptyk z wizerunkiem Justyniana na koniu). Wykonywane były wyroby złotnicze i ceramiczne (gliniane lampki oliwne i ampułki). Gdy chrześcijaństwo zostało zalegalizowane, pojawiła się potrzeba wyposażania kościelnych wnętrz i używania naczyń liturgicznych. W Rawennie zachowały się dwie kamienne ambony z VI wieku oraz tron biskupa Maksymiana. Jest to bazylika znajdująca się w Rawennie. Kościół ten został wybudowany na początku VI wieku przez króla Ostrogotów Teodoryka jako kaplica pałacowa, przeznaczona dla arian. W późniejszym czasie koścół został ponownie konsekrowany i przekazany katolikom.

Kościół San Vitale

San Vitale

Jest jednym zabytków Rawenny i jednym z ważniejszych przykładów sztuki bizantyjskiej w zachodniej Europie. Budowa została rozpoczęta w roku 527 i ukończona w 548 roku. Architekt nie jest znany. Kościół został wzniesiony na planie ośmioboku z niszami, otaczanego przez również ośmioboczne obejście z emporami i wydzielonym prezbiterium, do którego przylegają dwie kaplice: prothesis i diaconicon, typowe dla świątyń bizantyjskich. Narteks dostawiony jest ukośnie do budowli, flankują go dwie wieżyczki ze schodami.

Wnetrze jest bogato dekorowane mozaikami. Nad kolumnadą w głównej nawie znajdują się freski ze scenami ze Starego Testamentu: historia Abrahama, Melchizedeka, scena ofiary z Izaaka, życie Mojżesza, Jeremiasza, Izajasza oraz historia Abla i Kaina. Ponadto wnętrze jest ozdobione 15 medalionami-mozaikami, przedstawiającymi Jezusa, apostołów oraz św. Gerwazego. Na ścianach apsydy znajdują się dwie słynne mozaiki, ukończone w 548 roku, przedstawiające cesarza Justyniana, ubranego w purpurowy płaszcz ze złotą aureolą, stojącego w otoczeniu biskupa Maximiana i pretorianów. Po drugiej stronie znajduje się cesarzowa Teodora w bogatym stroju, otoczona służbą. Na kościele San Vitale wzorowano karolińską kaplicę w Akwizgranie.

5. Bizancjum i malarstwo ikon

sztuka chrześcijańska Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyńskiego) i kręgu jego oddziaływania. Za jej początek uważa się założenie Konstantynopola (330), podział Cesarstwa w 395 roku lub czasy Justyniana (VI wiek), za koniec - rok 1453. Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik i obrazów (ikon). Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.

Jej rozwój był związany z dziejami państwa. Była związana z ideologią chrześcijańską oraz cesarską, podporządkowana była bowiem władcy. Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:

• okres wczesnobizantyński trwający do 843; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (726-843);

• okres średniobizantyński, złote czasy sztuki; trwał od 843 do 1261, w jego ramach wyróżnia się tzw. renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), manieryzm Komnenów (od dynastii Komnenów) i czasy Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261);

• okres późnobizantyński, rozciągający się od 1262 do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku; w okresie tym panowała dynastia Paleologów (renesans Paleologów).

MALARSTWO - bizantyjskie malarstwo obejmuje mozaiki, freski i iluminacje, czyli ręcznie malowane miniatury zdobiące książki. Jeszcze w VIII w. Pojawił się w religii chrześcijańskiej ruch obrazowy (ikonoklazm), który skierowany był przeciw sztuce figuralnej, mogącej wywołać bałwochwalstwo. I chociaż rzecznicy ikonoklazmu przegrali w połowie IX w. To jednak obraz, szczególnie w Bizancjum, przybiera postać symboliczna a motywy ikonograficzne i ich forma zostały szczegółowo opracowane przez teologów. Od tych wytyczonych zasad nie było odstępstw, stad zachowawczość kompozycji, które poprzez wieki zachowały podobny charakter. Wszechobecne panuje tu hierarchia, w której Bóg majestatycznie zajmuje miejsce poczesne, potem cesarz, dwór i dopiero reszta ludzi. Barwność mozaik i fresków, brak perspektywy i statyka to główne cechy formalne malarstwa bizantyjskiego.

Najbardziej typową dziedzinę twórczości malarskiej stanowiła ikona. Jest to obraz wyobrażający osoby święte, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Stanowi niezbędny element liturgii oraz przedmiot kultu jako odzwierciedlenie boskiego praobrazu towarzyszący wiernym w ich życiu publicznym i prywatnym. Genezę ikony wywodzi się między innymi z portretowego malarstwa późnoantycznego, a najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np.: z klasztoru św. Katarzyny na Synaju). Ikony malowano najczęściej na drewnie lipowym lub sosnowym, techniką enkaustyczną - czyli farbami rozpuszczanymi w gorącym wosku, później powszechnie temperą. Tła i nimby na ogół pokrywano złotem. Początkowo zdobiono je szlachetnymi kamieniami, od XIV w. całe (oprócz twarzy i dłoni postaci) pokrywano dekoracyjnym ornamentem, złotymi lub srebrnymi blachami. Kompozycja ikon była powtórzeniem tradycyjnych kanonów ikonograficznych, ostatecznie ukształtowanych w IX w., po okresie obrazoburstwa. Ikony umieszczane były w kościołach prawosławnych na ścianach oddzielających prezbiterium od nawy, składały się zazwyczaj z przedstawienia centralnego, oraz z wystającego nad jego powierzchnię obramienia, na którym w tak zwanych ikonach z życiem umieszczano sceny związane z żywotem prezentowanego w części środkowej świętego. Każdemu przedstawieniu towarzyszył napis. Malarstwo ikonowe rozwinęło się w krajach obszaru kultury bizantyjskiej (Grecja, Bułgaria, Serbia), szczególnie zaś na Rusi, gdzie zwłaszcza w XIV i XV w. przeżywało rozkwit (wykształciło się wiele szkół malarstwa). Najwybitniejsi malarze: Teofan Grek z Bizancjum - twórca fresków cerkwi Przemienienia w Nowogrodzie; Andrzej Rublow z Rusi - ikony: „Trójca Święta”, „Archanioł Michał”. Przykłady ikon: „Matka Boska Włodzimierska” - typ ikony przedstawiający czułość i głęboką duchową łączność - około 1411 r.; „Św. Jerzy zabijający smoka” - około XV w.; Szkoła Nowogrodzka „Matka Boża” - koniec XV w., Szkoła Moskiewska „Matka Boża ze świętymi” - XV w, Szkoła Nowogrodzka „Zaśnięcie Marii" - około XVI w., Szkoła Grecka - wyobrażenie matki z dzieckiem w geście błogosławieństwa.

6. Bizancjum i architektura sakralna

Rolę dominującą odgrywała w Bizancjum architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo. Zanim wykształciła własne rozwiązania, stosowała formy wypracowane przez sztukę wczesnochrześcijańską. Kościoły Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan trójnawowej bazyliki z narteksem i atrium, od VI wieku wykorzystywano w kościołach także plan centralny, wcześniej przeznaczony dla baptysteriów i martyriów. Występował on w fundacjach Justyniana: Hagia Irene w Konstantynopolu, kościele św. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu, San Vitale w Rawennie czy wreszcie Hagia Sophia, będąca w istocie połączeniem planu podłużnego z centralnym. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania, nowatorsko rozwiązana jest także konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach - tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, i w związku z tym wymaga podpory tylko w tych punktach. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły. Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar. Jednak najbardziej typowy plan kościoła bizantyńskiego pojawił się po okresie ikonoklazmu; była to budowla na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat, z 5 kopułami i trzema absydami przylegającymi do trójdzielnej części wschodniej. Kwestia genezy takiego planu nie jest do końca wyjaśniona, nie wiadomo też, gdzie pojawił się po raz pierwszy. Najprawdopodobniej wykorzystanie go w stolicy spowodowało jego późniejsze rozpowszechnienie. Do pierwszych tego typu realizacji należały: Nea Ecclesia (880), Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa w Konstantynopolu. W dalszych okresach typ ten nie podlegał większym przemianom.
7. Sztuka karolińska

Sztukę karolińską (VI - X wiek) można nazwać preromańską, która to nazwa jest może ściślejsza, lecz mniej wymowna. Sztuka z epoki karolińskiej łączy się częściowo ze stylem zabytków sztuki starochrześcijańskiej, dalej z anglosaskimi zabytkami i z czasu panowania Ottonów w Niemczech. Sztuki karolińskiej nie powinno się rozważać wyłącznie na tle artystycznych osiągnięć, bo kierowały nią względy religijne i polityczne. W budzącej się do życia Europie, żył mit cesarstwa rzymskiego, istniały budowle, drogi, prawa z owych czasów. Mimo, że siedzibą Karola Wielkiego był Akwizgran, dwór cesarza i jego następców ustawicznie podróżował, i to z kolei wpływało na zmienność architektury i sztuki, jakby na poszukiwanie ustalonej wspólnoty form. W ściślejszym znaczeniu nazwa sztuki karolińskiej odnosi się do wielkiego obszaru Europy zachodniej i obejmuje zachodnie Niemcy wraz z Austrią, całą Francję i środkowe Włochy z Rzymem, tj. ziemie na których Karol Wielki rozciągnął swoje imperium. Do państwa Karola Wielkiego nie należały wyspy brytyjskie, Skandynawia, Hiszpania i Europa środkowo-wschodnia. Ale cały obszar Europy uległ wpływowi architektury i sztuki karolińskiej. Nie była to sztuka jednolita, wyrastała z lokalnych tradycji i możliwości, ma jednak jeden wspólny styl. Na początku sztuka wędrownych plemion germańskich była ograniczona. Ludy te nie miały potrzeby architektury, natomiast wytworzyły własny przemysł artystyczny, przeważnie metalowy i złotniczy. Były to ornamenty abstrakcyjne, bardzo przetworzone. Ozdoby celtyckie i germańskie odznaczały się barwnością, używaniem emalii, szkła, kryształów, kamieni grubo i cienko osadzonych. Płynne krzywizny i linie zacierały tło, zamieniały nawet postacie ludzkie w kształty fantastyczne. Niewątpliwie występowała tu chęć przeciwstawienia się sztuce śródziemnomorskiej. Sztuka znalazła schronienie na dworach i w kościołach. Miała charakter ekskluzywny, związany z tymi dwiema instytucjami. Kościoły z czasów dynastii Merowingów i wcześniej były niewielkie, jednonawowe, przypominające kaplice nakryte stropami (np. Bertrand-de-Garbagnate w płd.-zach. Francji). Karol Wielki, zwycięski wódz dbał o wznowienie na swym dworze tradycji starożytnych; na północ od Alp zaczęto się wzorować na antyku i dlatego mówi się nawet o renesansie karolińskim.
Za czasów Karola Wielkiego rozwinęło się kilka typów kościołów, które głównie oparły się na architekturze idącej z Włoch (Saint Denis, Lorsch, Ratyzbona). Typ bazylikowy i centralny.
Kościół bazylikowy
Kościoły zbudowane na planie bazylik posiadały apsydy w fasadzie zachodniej; niestety znane są głównie z odkopanych fundamentów i rekonstrukcji. Jako nowości architektoniczne pojawiły się w nich m.in. krypty, przedłużone prezbiteria, podwójne transepty (stały się regułą dopiero w stylu romańskim). W VIII i IX wieku wytwarza się na zachodzie Europy osobliwa forma kościoła bazylikowego, z wieżami w fasadzie zachodniej, między którymi mieścił się balkon czy empora dla monarchy. Chóry zachodnie i loże monarsze, mimo że zjawiły się w czasach Karolingów, wywodzą się z Rzymu, gdzie absydy były miejscem zasiadania cezara. Dla architektury karolińskiej niezwykłą wagę ma plan benedyktyńskiego klasztoru w Saint Gallen w Szwajcarii; w Niemczech północnych benedyktyński kościół w Corvey nad Wezerą. Najważniejszą budowlą tej architektury był kościół pałacowy w Akwizgranie; miał charakter pałacowej kaplicy i za pomocą krużganków kolumnowych był złączony z siedzibami cesarskimi, halami sądowymi, izbami i budynkami gospodarczymi.
Kościół na planie centralnym
Główną nawę stanowi ośmiobok, utworzony przez osiem filarów, złączonych ze sobą systemem łukowym; podzielony na trzy kondygnacje i pokryty półkolistą kopułą. Do okoła ciągnie się piętrowe obejście o sklepieniu krzyżowym, mające na zewnątrz formę szesnastoboku. Mury zewnętrzne są proste bez ozdób architektonicznych, za to wnętrze jest pełne pięknych mozaika i fresków (mozaika, dekoracyjna technika malarska, polegająca na układaniu wzorów z kolorowych kamyczków, kawałków szkła, ceramiki na odpowiednim podłożu - świeża zaprawa- mozaika odznacza się dużą trwałością).
Rzemiosło
Pod koniec tysiąclecia sztuka dekoracyjna, złotnictwo i miniatorstwo w Niemczech zyskują silne środowisko np. kościół w Gernrode oraz krypta św. Wiperta w Quedlinburgu. Złotnictwo wypowiedziało się swoistym bogactwem form, było najmniej zależne od antyku. Kolorowość emalii i drogich kamieni, osadzanych w ciężkich fasetach, pokrywały całe przedmioty: korony, relikwiarze, kielichy, oprawy ksiąg, np. kielich księcia bawarskiego Tassila, złota nastawa ołtarzowa w Mediolanie. Oryginalnie przedstawia się karolińskie malarstwo miniaturowe, (miniatura obraz, zazwyczaj portret, o bardzo małym formacie. Malowany drobiazgową techniką na pergaminie, kości słoniowej, metalu lub porcelanie), które rozwinęło się głównie w klasztorach benedyktyńskich (Trewir, Fulda, Reims), których pracownie pisarskie dostarczały bogato iluminowanych biblii, ksiąg liturgicznych. Słynny ewangeliarz Godescala, ewangeliarz Ady, Psałterz z Amiens, Malarstwo miniaturowe karolińskie wpłynęło na rozwój sztuki europejskiej w póżniejszym okresie stylu romańskiego.
W VIII i IX wieku zastosowano przy pisaniu ksiąg pismo zwane minuskułą. Pismo odtąd stało się z powrotem wyrazem artystycznego, twórczego stosunku do życia: posiadało swe prawa rytmu i formy, żyjąc równomiernie z rozwojem sztuki.
Rzeźba odgrywała mniejszą rolę. Szerzej uprawiano rzeźbę z kości słoniowej. Wszystko zostało oparte na wzorach antycznych. W Akwizgranie istniała odlewnia brązu np. drzwi z katedry w Hildesheim.

8. Architektura romańska (Niemcy, Francja, Włochy)

w Niemczech widoczna jest kontynuacja wcześniejszych wzorów architektury karolińskiej. Częściej niż w innych państwach Europy Zachodniej budowane są kościoły o układzie centralnym (np. kaplica w Schwarzrheindorf koło Bonn z 1151 r.), ale i tutaj przeważają budowle bazylikowe, najczęściej kryte drewnianymi, płaskimi stropami, zazwyczaj bogato zdobione polichromią. Wnętrze dzielone jest na nawy przy pomocy kolumn o monolitycznych, kamiennych trzonach ustawionych pomiędzy z masywnymi filarami. Po raz pierwszy to rozwiązanie zastosowano w Saksonii, w budowanym od 961 r. kościele Sankt Cyriakus w Gernrode (kolumny ustawiono na przemian z filarami). Rytm ten powtarzano w zróżnicowany sposób (najczęściej można spotkać ustawienie: filar - dwie kolumny - filar) w budowanych później świątyniach. Częstym rozwiązaniem jest zastosowanie dwóch absyd na zakończeniu nawy głównej oraz dwóch transeptów. Czasami w grubości murów dobudowywano mniejsze apsydiole, lub stawiano dodatkowe absydy na zakończeniach ramion transeptu albo przy prezbiterium. Charakterystyczną cechą niemieckich kościołów są wysokie wieże stawiane nad skrzyżowaniem naw, chórem zachodnim i parami na krańcach budowli. Przy zastosowaniu dwóch absyd i podwójnego transeptu wejście do kościoła umieszczano w elewacji bocznej. Fasady zdobią arkadowe fryzy i galerie, oprócz nich pojawiają się także posągi przedstawiające świętych i apostołów.

Architektura romańska we Francji rozwijała się od X wieku do ok. 1140 r., w którym w północnej Francji rodzi się nowy kierunek - gotyk. Cechują ją dość duża różnorodność, stąd często wprowadzany jest podział na poszczególne szkoły.

Szkoła prowansalska

Kościoły zaliczane do szkoły prowansalskiej cechuje silne nawiązanie do tradycji starożytnego Rzymu. Kościoły budowano ze znacznie większych ciosów kamiennych, niż w innych regionach. Trójprzęsłowe wnętrza przykrywano sklepieniami: kolebkowym nad nawą główną oraz ćwierćkolistym w przekroju nad nawami bocznymi. Sklepienia naw bocznych pełniły dodatkowo funkcję przypór dla sklepienia umieszczonego nad nawą główną. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu umieszczano zazwyczaj kopuły na trompach. Światło docierało do wnętrza przez wysoko umieszczone małe okna. Ściany zewnętrzne swoim wystrojem nawiązywały do budowli rzymskich. Zdobiły je kolumny zbliżone do korynckich oraz fryzy dekorowane płaskorzeźbami wzorowanymi na późnoantycznych sarkofagach. Wnętrza kościołów są surowe i prawie pozbawione dekoracji. Do przykładów tej szkoły należą kościoły w:

Saint-Gilles-du-Gard - budowla z ok. 1060 r., trzyprzęsłowy kościół z fasadą ozdobioną trzema portalami o kompozycji opartej na motywach łuku triumfalnego. Zdobią ją podpierające architraw kolumny o głowicach ozdobionych liśćmi akantu, kanelurowane pilastry, fryz figuralny pod tympanonami, rzeźby w niszach pomiędzy portalami

Saint-Trophîme w Arles - głowice kolumn zdobią rzeźby nawiązujące do sztuki wczesnochrześcijańskiej

katedra w Awinionie.

Szkoła langwedocka

kościół Saint-Sernin w Tuluzie, największy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Zbudowany z cegły, kamień użyto do wzniesienia przypór, obramowań okien i gzymsów. Jest to pięcionawowa bazylika z trójnawowym transeptem. Obejście poprowadzono wzdłuż naw bocznych i transeptu oraz za prezbiterium, które otacza wieniec kaplic. Korpus kościoła podzielony jest na jedenaście przęseł. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej zbudowano wieżę ukończoną w okresie gotyku. Budowę kościoła rozpoczęto ok. 1080 r., konsekracja całego kościoła miała miejsce 19 lipca 1119 (24 maja 1096 konsekrowano ołtarz główny)

Sainte-Foy w Conques - budowany od ok. 1050, najmniejszy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Korpus trójnawowego wnętrza podzielony jest na cztery przęsła. Nad nawami bocznymi korpusu i transeptu umieszczono empory. Prezbiterium otacza ambit z wieńcem kaplic. Wieża umieszczona nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu pochodzi z XII wieku, dwie wieże flankujące fasadę dodano dopiero w XIX wieku. (Początkowo fasadę wieńczył trójkątny szczyt).

Szkoła owerniacka

Budownictwo Owernii cechuje się kościołami z dwukondygnacyjnymi nawami bocznymi. Dolną część naw przekrywa sklepienie krzyżowe a empory sklepienie półkolebkowe (w kształtach ćwierkoła). Wokół kościołów kształtowano obejścia. Przęsła transeptu w pobliżu wieży nad skrzyżowaniem z nawą główną są podwyższone, co pozwala na umieszczenie w ich ścianach dodatkowych okien. Ściany zewnętrzne zdobią ślepe arkady i kamienny kolorowy wątek wzorowany na budowlach karolińskich. Przykłady:

kościół Notre-Dame-du-Port w Clermont-Ferrand kościół w Saint-Nectaire kościół w Saint-Saturnin bazylika w Orcival opactwo w Issoire

Szkoła Poitou

W rejonie Poitou budowano kościoły o fasadach flankowanych wieżami przykrytymi stożkowatymi hełmami.

katedra w Angoulême z fasadą z lat 1115 - 1135

kościół Notre-Dame-la-Grande w Poitiers - zbudowany w XII wieku z fasadą z lat 1130 - 1145. Halowy kościół z fasadą sugerującą bazylikowe wnętrze, ozdobioną bogatą dekoracją rzeźbiarską. Nad łukami trzech portali wejściowych umieszczono figuralną płaskorzeźbę zakończoną arkadkowym fryzem. Nad środkowym portalem znajduje się duże okno, a po jego bokach dwupiętrowo rozmieszczone arkady podparte małymi kolumienkami z rzeźbami w niszach pod jej łukami. Szczyt fasady zdobi mandorla. Wieże flankujące fasadę nie pełnią roli przypór. Zbudowane w formie wiązek kolumn podtrzymujących latarnię otwartą na zewnątrz arkadami (na cmentarzach zachodniej Francji były rozpowszechnione tzw. latarnie zmarłych, do których nawiązuje kształt wież). Wieńczą je stożkowate hełmy przykryte kamienną łuską. Podobny kształt ma wieża nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem.

kościół Saint-Front w Périgueux - zbudowany w latach 1120 - 1150 przypomina swoim rozwiązaniem bazylikę św. Marka w Wenecji. Jego rzut oparty został na planie krzyża greckiego, a nawy przykrywa pięć kopuł opartych na pendentywach. W XIX wieku dobudowano neoromańską absydę. Z kościoła romańskiego zachowała się wieża i nawa bez przekrycia.

Szkoła burgundzka

trzeci kościół opactwa w Cluny (zbudowany w latach 1085 - 1130), zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu. Był to kościół pięcionawowy z dwoma transeptami w części wschodniej- transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej (w sumie zbudowano pięć wież). Do wnętrza prowadził narteks a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów (w sumie zbudowano 15 absyd). Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk.

kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.

Szkoła normandzka

Bazylikowe kościoły o wysokich nawach głównych umożliwiających umieszczenie w ścianach powyżej dachów naw bocznych dużych okien. Nawy główne z uwagi na ich wysokość i brak możliwości zrównoważenia sił rozporu od sklepień przykrywano drewnianymi więźbami albo w okresie późniejszym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Fryzy, archiwolty i kapitele zdobi płaskorzeźba o motywach geometrycznych. Fasady z trzema portalami flankują potężne wieże.

kościóły Saint-Ĕtienne i Sainte-Trinité w Caen

kościół Saint-Georges-de-Boscherville, 12,0 km od Rouen

Budownictwo świeckie

We Francji mimo wielu zniszczeń powstałych zwłaszcza w okresie Wielkiej Rewolucji pozostało sporo warowni, zamków i fortyfikacji z okresu wczesnego średniowiecza. Do przykładów obiektów świeckich należą:

zabudowa miasta Carcassonne

zamek Arques

zamek Gaillard

romański ratusz z XII wieku w Saint-Antonin w Langwedocji

most w Awinion na Rodanie

we Włoszech, początki średniowiecza we Włoszech przypadają na okres wewnętrznych walk, anarchii i niepokojów. Dopiero po objęciu władzy kościelnej przez papieża Grzegorza VII daje się zaobserwować pewne uspokojenie w stosunkach społecznych pomiędzy skłóconymi miastami i rodami Italii. W architekturze włoskiej tego okresu panuje zastój. Powielane są wzory architektury wczesnego chrześcijaństwa. Największą uwagę przywiązuje się do wystroju wewnętrznego i wyglądu elewacji, która często naśladuje osiągnięcia minionych epok. Nowe kościoły budowane są jako bazyliki z dachem opartym na więźbach dachowych, które niekiedy przesłaniają pułapy. Sklepienia na szerszą skalę zaczęto ponownie stosować dopiero w XII wieku. Do podziału wnętrza na nawy stosowane są zazwyczaj kolumny, wieloboczne filary spotykane są niezmiernie rzadko. Podobnie nieczęsto spotyka się wydłużone nawy poprzeczne i jeszcze rzadziej obejścia (wyjątkiem są kościoły Św. Zofii w Padwie i Św. Stefana w Weronie). Kościoły mają zazwyczaj absydy w osi głównej oraz, zwłaszcza na północy, dodatkowo dwie mniejsze absydy na przedłużeniu naw bocznych. Do pierwszych dzieł z okresu romańskiego należy przebudowa opactwa na Monte Cassino przeprowadzona w latach 1066 - 1071. Na miejscu istniejącego wcześniej kościoła zbudowano od podstaw nowy klasztor wzorowany na zbudowanej w Rzymie bazylice św. Piotra. Romańskie założenia, mimo licznych ingerencji poczynionych zwłaszcza w okresie baroku, zostały zachowane aż do 1944 r. Ożywienie można zaobserwować jedynie na północy, w rejonie Lombardii. Spotykane na tym terenie motywy dekoracyjne nawiązują do architektury niemieckiej (północ kraju popierała władzę cesarską). Fasady rozwiązywane są jako wielopoziomowe, arkadowe galerie. Wejścia poprzedzają portale z dekoracją figuralną widoczną także na fasadach. Kolumny portali często są opierane na rzeźbionych lwach lub innych przykucniętych zwierzętach. Dla rejonu Toskanii charakterystyczne są okładziny elewacji z wielobarwnych kamieni (ten sposób zdobienia stosowany był we Florencji jeszcze na początku renesansu). Na południu Italii istotny wpływ wywiera architektura Bizancjum. W tym rejonie budowane są kościoły na planie podłużnym, krzyża łacińskiego lub centralno-krzyżowym z kopułą wspartą na trompach lub żaglach. Wpływy bizantyjskie widoczne są także w wystroju wnętrza. Powstały w tym okresie: kościół San Sabino (ok. 1100) w Canosa, pięciokopułkowy kościół San Corato w Molfetta i trójkopułkowy San Francesco w Trani. Z tego okresu pochodzi także zbudowana w stylu bizantyjskim bazylika św. Marka w Wenecji.

9. Rzeźba romańska (Francja)

styl romański (X-XIII wiek), który wydał najdoskonalsze swe dzieła właśnie we Francji, gdzie po raz pierwszy zrezygnowano z nakrywania kościołów stropami (często niszczonymi przez pożary) i wprowadzono sklepienia (kościół St. Philibert w Turnus). Przeważały kościoły na planie krzyża łacińskiego, z chórem zwróconym ku wschodowi, zamkniętym tzw. wieńcem kaplic (trzeci kościół opacki w Cluny). Duże znaczenie miała architektura cysterska promieniująca z Citeaux, stylem prostym bezwieżowym, z prostokątnie zakończonymi ścianami prezbiterium. Rzeźba romańska osiągnęła dojrzałość w dekoracjach krużganków, fasad, portali i tympanonów. Ściśle związana z architekturą stanowiła wykładnik wiary poprzez ogólny symbolizm wykraczała poza granicę dydaktyki stosując anegdotę i fantazję. Źródłem ikonograficznym były tematy Chrystusa i Marii, oraz sceny z życia Jezusa, przyjęte z Bizancjum za pośrednictwem sztuki karolińskiej. Wybitne przykłady rzeźby romańskiej stanowią portale kościołów Saint Madelaine w Vézelay (1125), Saint Pierre w Moissac (1110-1130), Saint Trophine w Arles (2. połowa w. XII).

10. Architektura gotycka (Francja, Anglia)

Gotyk- słowo pochodzenia niemieckiego; styl w architekturze i sztukach plastycznych dojrzałego i późnego średniowiecza. Ukształtowany we Francji w XII wieku, związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późniejszym okresie także dworską. Wyróżniamy 3 główne okresy gotyku:
1. gotyk wczesny ( franc. primaire 1150- 1200, ang. Early English 1175- 1270, niem. Fruhgotik 1230- 1300
2. gotyk pełny(dojrzały) ( franc. rayonnant 1200- 50, ang. Decorated Style 1270- 1350, niem. Hochgotik 1300-50
3. gotyk późny ( franc. flamboyant, ang. Perpendicular Style, niem. Spatgotik, także Sondergotik, trwający do przełomu XV i XVIw.)
Główne ośrodki:
· we Francji: St. Dennis, Paryż, Chartres, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburg

· w Anglii: Salisbury, Oksford, Canterbury, Wells, Lincoln, Lichfield, York

GOTYK WE FRANCJI: Styl gotycki powstał w północnej Francji, której ówczesne bogactwo pozwalało na sprowadzenie najlepszych architektów, inżynierów i artystów. Pierwszą budowlą gotycką we Francji była bazylika St. Dennis. Rozmach z jakim wznoszono we Francji, rozprzestrzenił się wkrótce na inne kraje Europy Zachodniej.
Katedry wzniesione w stylu gotyckim, którego rozkwit nastąpił ok. 1230r. były majestatyczne, ale brakowało im lekkości późniejszych budowli. Odkąd wielkie okna witrażowe nie mogły podtrzymywać już sklepienia, umieszczono między nimi grube, kamienne przypory wewnętrzne. Wkrótce odkryto, że poprzez zmniejszanie objętości przypory i dodania przypory zewnętrznej, mającej udźwignąć ciężar ściany, budowla staje się lżejsza bez naruszenia integralności całej konstrukcji. W ten sposób powstały nadwieszone, lekkie łuki przyporowe, które w okresie 1230-1300 wzniosły styl gotycki na szczyty doskonałości. W tym czasie po raz pierwszy architektura francuska dominowała w Europie.
Kiedy w 1272, a potem w 1284r. w katedrze w Beauvais zawaliło się wysokie na 48m. sklepienie stało się jasnym, że styl gotycki sięgnął już kresu swych możliwości. Zmalało wówczas zainteresowanie architektów rozmiarami budowli, a z większą dbałością zaczęli poświęcać się ornamentyce. W XIV w. rozwinął się we Francji gotyk promienisty, w którym dzięki zastosowaniu szerszych okien i bardziej przezroczystych witraży, wnętrza stały się znacznie jaśniejsze. Jedną z najbardziej imponujących budowli wzniesionych w tym stylu była Sainte-Chapelle w Paryżu, gdzie witraże tworzą ogromną ścianę.
W XV w. stosowanie ekstrawaganckich zdobień doprowadziło do powstania gotyku płomienistego, nazwanego tak z powodu falujących, bogatych dekoracji, które przypominały promienie. Wspaniałe zabytki architektury tego okresu to: Clocher Neuf w Chartres, katedra Tour de Beurre oraz kościół Saint-Maclou w Rouen.

GOTYK W ANGLII : Za pierwszy etap rozwoju angielskiego stylu gotyckiego uznaje się ostatnią ćwierć dwunastego wieku, kiedy to pierwsze motywy gotyckie pojawiły się w opactwie Roche. Jednak dopiero skopiowany ze wzorów francuskich chór w katedrze w Canterbury, może być uznany za pełną realizację ideałów nowego stylu. Pierwszy etap gotyku angielskiego, trwający prawie przez cały trzynasty wiek, znany jest również jako Early English (styl ostrołukowy), a jego punktem kulminacyjnym jest budowa uznawanej za pierwszą prawdziwie gotycką świątynie na Wyspach Brytyjskich- katedry w Wells. Wybudowana nieco później Katedra w Lincoln stanowi przykład dalszego rozwoju tendencji do wertykalizacji i wysmukłości. Wznoszące się na niebotyczną wysokość sklepienie stanowi tu zwieńczenie konstrukcji trzynawowej, a użycie dekoracji jest nawet bardziej śmiałe niż w ówczesnej Francji. Wpływ katedry w Lincoln był bardzo silny w późniejszym okresie rozwoju architektury angielskiej. Przykładem dalszej ewolucji angielskiego gotyku może być przebudowa opactwa Westminster. Budowla ta stała się najbardziej francuską z angielskich kościołów. Wpływy rozwiązań francuskich widać po zastosowaniu wysokich łuków przyporowych oraz bogatej ornamentyce okien. Rozwój bogatej, coraz bardziej wyszukanej ornamentyki jest główną cechą stylu zwanego dekoracyjnym, którego początki możemy zauważyć w konstrukcji "Chóru Aniołów" w Lincoln. Prawdziwy rozkwit tego stylu przypada na przełom trzynastego i czternastego wieku, kiedy to katedra w Exter została całkowicie przebudowana, przy szerokim zastosowaniu sklepień ostrołukowych. Przy budowie katedry w Yorku wprowadzono kolejną innowację, charakterystyczną dla tego okresu- ostrołukowe, gęsto żebrowane sklepienie. Niezwykle wyszukane zdobienia zworników oraz kapiteli, a także zastosowanie linii krzyżowych przypominających literę "S", to kolejne cechy gotyku dekoracyjnego. Cechą charakterystyczną dla tej epoki są jednorazowe eksperymenty- rozwiązania, które się nie przyjęły i nie były naśladowane w późniejszym okresie. Najlepszym przykładem jest tu: ośmiokątna latarnia, wieńcząca kościół w Ely. Surowy późnogotycki styl, który zapanował w Anglii pod koniec czternastego wieku, nazwany jest również Decorated Style. Jest on pierwszym przejawem niezależności architektonicznej Anglii po podboju normańskim. W Anglii dominowały spokojne rozwiązania prostoliniowe. Zadaniem nowego stylu jest jak najlepsze oświetlenie katedry, zaś prostopadła ornamentacja to tylko skromny dodatek. Rozwija się wówczas tendencja do wznoszenia pomników grobowych. Niespokojne czasy "Wojny Dwóch Róż" spowodowały, że po roku 1425 wzniesiono niewiele nowych budowli. Dojście do władzy Tudorów przyczyniło się do powstania tzw. gotyku tudoriańskiego. Jest to styl rozwijający się 1485-1558 w schyłkowej fazie gotyku ang. , kiedy pojawiły się elementy renes. ; jego cechą charakterystyczną jest stosowanie w konstrukcji i dekoracji obniżonego łuku odcinkowego (zw. łukiem Tudorów) i oryginalnych motywów ornamentalnych (np. liść Tudorów, róża Tudorów); dla ceglanych budowli świeckich stylu Tudorów typowe są wielkie okna, dekoracyjne kominy i we wnętrzach kościelnych - dekoracyjne sklepienia wachlarzowe (kaplica Henryka VII w opactwie westminsterskim, kaplica w King`s College w Canterbury, St. Johns College w Cambridge, pałac Hampton Court). Epoka ta dała też tak wspaniałe realizacje architektoniczne jak kaplica św. Jerzego w Windsorze, kaplica Kolegium Królewskiego w Cambridge. W Kolegium Królewskim sklepienia łukowe rozciąga się na całą nawę, tworząc harmonijną kompozycję z drewnianymi boazeriami ścian i wysmukłymi oknami.
11. Rzeźba gotycka (Francja, Niemcy)

Francuska rzeźba gotycka, dekoracyjna, przechodzi rozwój form bardzo ciekawy, n. p. na kapitelach w XIl. i początku XIII. w. pojawiają się rośliny w pączkach, które później się rozwijają, by u schyłku gotyku zwijać się i usychać. — Sławne witraże francuskie gotyckie prócz Sainte-Chapelle zachowały się m. i. w Chartres i Notre-Dame w Paryżu. — Także w rzeźbie figuralnej przoduje Francja w tej epoce. W XIV. w. powstały wspaniałe zamki francuskie (n. p. Pierrefonds), w XV. w. budowle miejskie (pałac sprawiedliwości w Rouen, Hôtel Jacques Coeur w Bourges i i.). W okresie tym wysoko stoi przemysł artystyczny: snycerstwo, wyrób arrasów, emalje z Limoges. Malarstwo minjaturowe wydaje sławne iluminowane modlitewniki francuskie. Głównym przedstawicielem rzeźby tego okresu jest Claus Sluter. Froment, Fouquet, Maitre de Moulins, Jean Bourdichon są najważniejszymi malarzami tego okresu.

12. Protorenesans w sztuce włoskiej (malarstwo i rzeźba)

Protorenesans Pierwszym ważnym malarzem we Florencji był Cimabue, który tworzył w jeszcze bizantyjskiej tradycji, aczkolwiek jego twórczość zapowiadała już pewne zmiany. Rzeczywistym założycielem szkoły florenckiej był Giotto. Jego umiejętności przedstawiania trójwymiarowych form i przestrzeni, oddawania ludzkich emocji oraz prostota kompozycji uczyniły jego dzieła rewolucyjnymi. Wpływ tego artysty na florenckich malarzy był ogromny. Wczesny renesans W pierwszej ćwierci XV wieku, u progu quattrocenta malarstwo florenckie doświadczyło wpływu gotyku międzynarodowego, za sprawą sieneńczyka Lorenzo Monaco i Masolina da Panicale, którzy pracowali nad freskami w kaplicy Brancaccich. Styl "ozdobny", który reprezentowali, polegał na upodobaniu do dekoracyjnej linii, czystych barw oraz płytkiej przestrzeni. W opozycji znalazł się surowy, tzw. "prosty", styl Masaccia, przyjaciela i ucznia architekta Brunelleschiego i rzeźbiarza Donatella, wraz z którymi stał się pionierem renesansu. Paolo Uccello zasłynął dzięki swojemu studiowaniu perspektywy. Fra Angelico, dominikanin, rozwinął prosty, wyrazisty styl wykorzystywany przez niego do celów dydaktycznych. Pogoda ducha i jasny koloryt jego prac były kontynuowane w twórczości Domenica Veneziano i Alesso Baldovinetti. Wpływ Donatella uwidocznił się silnie w dziełach Andrei del Castagno. Początkowa inspiracja Masacciem u Fra Filippo Lippiego została zastąpiona wpływem sztuki Donatella i malarstwa niderlandzkiego. Dekoracyjność i niderlandzki realizm splatają się z kolei w twórczości Benozza Gozzoli i Domenica Ghirlandaio.
13. Architektura doby odrodzenia (Włochy)
14. Malarstwo włoskie XV w.

Pod wieloma względami malarstwo renesansowe było kontynuacją malarstwa średniowiecznego - przede wszystkim ze względu na tematykę koncentrującą się na wątkach religijnych, ale i na rozwój techniki malarskiej. Udoskonalona przez malarzy niderlandzkich technika malarstwa olejnego przejęta została w końcu XV w. przez malarzy włoskich i przyczyniła się do usamodzielnienia się gatunku - jego "oderwania od ściany".
Wątki czerpane z mitologii klasycznej nie odgrywały decydującej roli. Początkowo traktowane były podejrzliwie z powodu skojarzeń z tradycją pogańską, później (w dojrzałym renesansie) pojawiły się w dekoracjach prywatnych apartamentów, a jednym szerzej dostępnym cyklem były freski Rafaela z apartamentów papieskich (Stanze Rafaela). Tam zresztą pojawiły się również w cyklu łączącym filozoficzną tradycję antyku z rozwijającą się filozofią chrześcijańską (w Szkole Ateńskiej Rafaela przedstawieni są Platon i Arystoteles, a nawet antyczni materialiści, nie na natomiast Sokratesa). Jakkolwiek początków nowego stylu można doszukiwać się we dziełach Giotta, prawdziwym przełomem był cykl fresków Masaccia w kaplicy Brancacci przy florenckim kościele Santa Maria del Carmine (1425-27). Również Masaccio namalował w 1427 r. fresk "Święta Trójca" w kościele Santa Maria Novella (do którego podobno perspektywę kreślił Filippo Brunelleschi). W obrazach Masaccia jest już wszystko, co odnaleźć można w późnym malarstwie Michała Anioła - perspektywa, nagość, realizm, cierpienie. Do głównych cech malarstwa renesansowego zalicza się perspektywę linearną (jako metodę konstrukcji), anatomię i pejzaż (jako elementy doczesnej, materialnej rzeczywistości), światłocień (jako sposób określania formy trójwymiarowej), portret (jako uzyskujący samodzielność gatunek malarski) i realizm rozumiany jako próba oddania charakterystyki psychologicznej postaci. Należy również wymienić skrót perspektywiczny (czasami bardzo agresywny, jak w Opłakiwaniu Chrystusa Mantegny), sfumato (delikatna technika światłocieniowa), i pierwsze przykłady chiaroscuro (technika skontrastowanego światłocienia, typowa dla baroku, ale stosowana już np. przez Leonarda w obrazie Madonna w grocie (1483). Chronologicznie historię włoskiego malarstwa renesansowego dzieli się zwykle na trzy okresy: renesans wczesny i renesans dojrzały. Kwestią kryteriów jest określenie malarstwa takich mistrzów jak Giotto mianem proto-renesansu, oraz wyodrębnienie samodzielnego stylu nazywanego manieryzmem. W okresie wczesnego renesansu dominowała szkoła florencka. W drugiej połowie XV w. powstawały samodzielne ośrodki sztuki renesansowej w innych częściach Italii. W Mantui działał Andrea Mantegna, w Ferrarze Cosme Tura. W Neapolu Antonello da Messina zapoznał się ze sprowadzonymi tam obrazami mistrzów flamandzkich (Jan van Eyck) i po przybyciu do Wenecji wpłynął na powstanie tamtejszej, weneckiej szkoły malarskiej (Giovanni Bellini) i upowszechnienie techniki olejnej. Zamówienia papieskie z początku XVI w. przyczyniły się do powstania najsłynniejszych arcydzieł renesansowych w Rzymie, ale trudno tu mówić o specyfice regionalnej. Po prostu potężny mecenat ściągał do Rzymu najwybitniejszych artystów z całych Włoch. Natomiast w Wenecji rozwinął się talent Giovanni Belliniego, który z kolei wpłynął na styl dwóch wielkich malarzy późnego renesansu - Giorgione i Tycjana.

Wybitne dzieła malarstwa renesansowego stworzyli artyści Niemiec i Niderlandów, ale, ponieważ rozwój malarstwa w tych krajach przebiegał w izolacji od wczesnorenesansowych nurtów Italii, sztuka tych regionów zachowała stylistyczną odrębność, wpływy malarstwa gotyckiego i wydała dzieła wymykające się prostej klasyfikacji, jak obrazy Boscha czy Bruegela. Renesans kontynuował wspaniałe tradycje gotyckiego malarstwa ołtarzowego. W tej dziedzinie tworzyli niemal wszyscy renesansowi artyści: Masaccio, Fra Angelico, della Francesca, Bellini, Mantegna, da Vinci, Rafael, del Sarto. Renesansową specjalnością stały się wielkie cykle freskowe, którym początek dał cykl Giotta w kaplicy Scrovegni, a kontynuwali je Massaciio (kaplica Brancacci), della Francesca (San Francesco, Arezzo), Francesco del Cossa (dla rodziny d'Este), Ghirlandaio (kaplica Sassetti), Botticelli i Michelangelo (Sykstyna), Rafael (Stanze di Rafaello). W dziedzinie malarstwa świeckiego usamodzielnił się portret (della Francesca, Botticelli, da Messina, Ghirlandaio, da Vinci, Bellini, Tycjan, Rafael), akt (Botticelli, Bellini, Giorggione, Tycjan) i wspomniana już tematyka mitologiczna (Botticelli, Rafael, Bellini, Tycjan).

15. Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł (i czwarta postac której nikt nie donotował)

Pracownia Verrocchia we Florencji, gdzie uczył się młody Leonardo, była jednym z licznych wówczas warsztatów, świadczących usługi malarskie, złotnicze i rzeźbiarskie. Dzieła wychodzące z tej pracowni odznaczały się finezją, elegancją, dbałością o szczegóły - toteż uchodziła ona za jedną z najlepszych we Włoszech. Leonardo uczył się tam malarskiej perspektywy, różnych technik malowania i rzeźbienia, anatomii ludzkiego ciała, botaniki, by zadowolić wybredne gusta bogatych klientów, którzy zamawiali portrety, popiersia i sceny biblijne. Anioł namalowany przez Leonarda na obrazie Verrocchia „Chrzest Chrystusa” (1475) dowodził biegłości malarskiej, jakiej nie miał nawet sam mistrz. Wkrótce Leonardo opuścił swego nauczyciela i założył własny warsztat. Rozpoczął pracę nad dużym obrazem „Pokłon trzech króli”, który zamówiono do głównego ołtarza w kościele w Scopeto. Spośród wszystkich sztuk Leonardo da Vinci najbardziej cenił właśnie malarstwo. Jego zdaniem, przewyższa ono muzykę i poezję, dlatego że „utrzymuje przy życiu ową harmonię proporcjonalnych członów, których nawet natura, przy całej swej mocy, nie mogła zachować”. Obraz miał być wcieleniem doskonałego piękna, które trwa i daje się wciąż podziwiać. Studia malarskie Leonarda są bardziej wnikliwe niż podejmowane kiedykolwiek przed nim. Jest autorem „Traktatu o malarstwie”. W poszukiwaniu idealnych proporcji wykonywał niezliczona ilość rysunków pomocniczych. Wnikliwie studiował anatomię i ruch ludzkiego ciała, by nadawać swoim postaciom idealne kształty. Gdy zobaczył ciekawą twarz, uczesanie, szatę, potrafił chodzić za wybraną osobą cały dzień, by później przenieść to na papier. Obserwował, a następnie szkicował rośliny i przedmioty. Malarstwo Leonarda da Vinci jest subtelne i pełne wdzięku. Artysta używał delikatnych kolorów, doskonale znał perspektywę, miał świetne wyczucie kompozycji, znakomicie operował światłocieniem, do doskonałości doprowadził sposób malowania zwany sfumato, w którym kontury przedmiotów łagodnie się zacierały. Arcydziełem wykonanym w tej technice jest najbardziej znany obraz świata, czyli „Mona Liza” (1503-1506). Jasna karnacja twarzy i dekoltu lśni przy ciemnych szatach; łagodna gra światłocieniem i mgliste kontury sprawiają, że poszczególne części obrazu stapiają się w harmonijną całość. A przede wszystkim ten sławny, niezwykły uśmiech - subtelny i nieśmiały uśmiech Giocondy, która jest właściwie dopiero zapowiedzią uśmiechu. Podobno Leonardo zapraszał do pracowni muzyków, aby umilali modelce czas podczas pozowania. Postać na obrazie to prawdopodobnie Mona Liza di Giocnda, żona jednego e znamienitych mieszkańców Florencji, choć… są także przypuszczenia, że owa uśmiechnięta twarz może należeć do samego Leonarda. Ponoć mistrz zamalował oblicze pani di Giocondy własnym…W tle obrazu pojawił się nierzeczywisty, magiczny pejzaż jakby ze snu, bardzo charakterystyczny dla Leonarda, obecny niemal we wszystkich jego dziełach malarskich, przydający im dziwnej tajemniczości, niepokojącego mistycyzmu. Dobrze to widać na obrazie „Madonna wśród skał”, gdzie Maria z Dzieciątkiem i Jan Chrzciciel umieszczeni zostali w grocie otoczonej nieziemskimi skałami o dziwnych kształtach.Sławą dorównuje „Monie Lizie” fresk „Ostatnia wieczerza” (1495-1497) z klasztoru Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Widz stojący naprzeciw malowidła ma wrażenie, że patrzy nie na pokrytą farbą ścianę, lecz na otwarty pokój. Chrystus właśnie wypowiedział słowa: „Jeden z was mnie zdradzi”, a poruszeni apostołowie dyskutują, gestykulują, zaprzeczają, zastanawiają się, kto może być winowajcą. Trzeba malować tak, aby z „ruchów odgadnąć ducha” - pisał Leonardo. Właśnie w „Ostatniej wieczerzy” widać to najlepiej - każda z postaci ma swój charakter, a ich twarze są tak wyraziste, że czasami przypominają karykatury. Kompozycja jest bardzo zrównoważona - uczniowie odchylają się na dwie strony, w centrum pozostawiając postać Chrystusa. Za nim są okna, przez które widać rozległy krajobraz, przykuwający wzrok, budzący zastanowienie, wyraźnie kontrastujący z resztą fresku. Leonardo nie namalował zbyt wielu obrazów. Każde zamierzenie malarskie traktował jako pole badań nad odrębnym zagadnieniem, a jednocześnie jako sposób na przekazywanie wyników własnej pracy naukowej. W „Monie Lizie” pracował nad sfumato, w „Ostatniej wieczerzy” nad uchwyceniem różnorodności typów ludzkich, w „Świętej Annie Samotrzecjej” nad kompozycją piramidalną i niezwykłą pozą siedzącej świętej, w wielu innych dziełach nad obserwacją przyrody oraz nad poszukiwaniem kanonu piękna ludzkiego ciała. Dociekał, jak działa ludzkie oko, co miało mu pomóc w komponowaniu obrazu. Był więc malarzem-anatomem, malarzem-optykiem i malarzem-matematykiem. Należał do zwolenników pitagoraskiej szkoły piękna, głoszącej przekonanie, że istnieje matematyczny kanon doskonałego piękna. „Piękność polega na boskiej proporcjonalności części razem zespolonych” - napisał. Wierzył, że badając naturę, można odnaleźć owe idealne, wyrażające się stosunkiem liczbowym proporcje. Poszukiwanie piękna uczynił przedmiotem nauki, obraz zaś rodzajem rozprawy naukowej. Jego osiągnięciem było podniesienie sztuki z rangi rzemiosła do rangi nauki. Stopniowo jednak zaniedbywał malarstwo, uznając je prawdopodobnie za niewystarczającą formę przekazywania rezultatów badań. Czuł, że ma do powiedzenia więcej, niż można wyrazić za pomocą pędzla i farb. Coraz bardziej poświęcił się anatomii, inżynierii i wynalazkom.

We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladownictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina. Jednak nawet w dziełach niewątpliwie wzorowanych na nim można uchwycić różnicę. Przykładem jest obraz Zaślubiny Marii z Józefem (Lo Sposalizio), wzorowany na powstającym w tym samym czasie obrazie Perugina pod tym samym tytułem. Oba obrazy posiadają niemal jednakową scenerię i podobne rozłożenie postaci, jednak obraz Rafaela różni się od obrazu jego mistrza giętkością i naturalnością ruchów. Podczas gdy Perugino stosuje już nieco przestarzałą manierę izokefalii (umieszczania głów postaci na jednym poziomie), u Rafaela analogiczne postacie są wyższe lub niższe, stoją swobodnie i nie wyglądają jak ustawione w jednym rzędzie. Wkrótce Rafael porzucił wzorowanie się na dziełach konserwatywnego mistrza i stworzył nowy styl. Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła, a zwłaszcza Leonarda da Vinci. Z dzieł Leonarda przyswoił sobie Rafael manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo. Do najbardziej znanych dzieł malarskich Rafaela należy słynna Madonna Sykstyńska. Została namalowana w latach 1513-1514. Pierwotnie obraz ten był prawdopodobnie przeznaczony dla kościoła św. Sykstusa w Piacenzy, jak pisze Giorgio Vasari, pierwszy biograf Rafaela i wielu innych artystów renesansu. Istnieją hipotezy, że miał być to obraz zdobiący nagrobek Juliusza II. Jako Madonna została przedstawiona urodziwa kochanka Rafaela Margherita Luti, zwana La Fornarina. Po lewej stronie adorujący ją św. Sykstus ma twarz papieża Juliusza II. Po prawej stronie obrazu stoi święta Barbara, patronka umierających. Obraz, będący pierwotnie własnością zakonników klasztoru świętego Sykstusa został w 1754 zakupiony (zresztą za pieniądze z budżetu Rzeczypospolitej) przez Augusta III Sasa i dziś jest ozdobą drezdeńskiej Gemäldegalerie. Również słynne są freski Rafaela w Stanzach Watykańskich, a zwłaszcza najbardziej z nich znana i kojarzona z imieniem Rafaela Szkoła Ateńska. Jest to monumentalny fresk na ścianie, ograniczony łukiem sklepienia, przedstawiający spotkanie najwybitniejszych filozofów starożytności. Dzieło Rafaela jest alegorią Rozumu jako drogi wiodącej do poznania Prawdy. Rafael nader często portretował na swoich obrazach samego siebie oraz osoby sobie znane. Tak też jest w Szkole Ateńskiej, gdzie Platon (lewa z postaci centralnych) posiada twarz Leonarda da Vinci, siedzący na schodach Heraklit to sportretowany Michał Anioł, natomiast kreślący znaki cyrklem Euklides posiada fizjonomię Donata Bramante. Sam Rafael także jest widoczny - stoi nieco na uboczu jako drugi od prawej strony, obok Klaudiusza Ptolemeusza. Pod koniec życia (1518) namalował 2 obrazy ofiarowane przez Watykan królowi Francji, Franciszkowi I: Święta Rodzina Franciszka I oraz Święty Michał. Ostatnim dziełem artysty był obraz ołtarzowy Przemienienie Pańskie.

Michał Anioł, właściwie Michelangelo Buonarroti (1475-1564), jeden z najwybitniejszych artystów włoskich i europejskich epoki renesansu.Wykształcony we florenckim warsztacie malarza D. Ghirlandaio, a w dziedzinie rzeźby w pracowni Bertolda di Giovanni. Jego działalność artystyczna jest związana z Bolonią (1494-1495), Florencją (1501-1505, 1517-1534), a przede wszystkim z Rzymem (1496-1501, 1505-1517, 1534-1564), gdzie twórczość artysty objęta została mecenatem papieskim. Główny temat rzeźb Michała Anioła stanowiła postać ludzka, w której artysta upatrywał głęboki sens metafizyczny (metafizyczne malarstwo). Służyły temu heroizowane figury w dynamicznych pozach ze spotęgowanym efektem cierpienia, dalekie od harmonijnych i statycznych rzeźb klasycznego renesansu. Nowatorstwo polega na wprowadzeniu rozwiązań manierystycznych (manieryzm) oraz zapowiadających kreacje barokowe (barok). Pracował wyłącznie w marmurze, bez pomocy uczniów. Zafascynowany kontrastem powierzchni surowej i wygładzonej dłutem, pozostawiał szereg prac nie dokończonych. Główne dzieła rzeźbiarskie: Walka centaurów z Lapitami (1490-1492), Madonna na schodach (1490-1492), Pietà Watykańska (1498-1500), Bachus (1497-1501), Madonna z Brugii (po 1501), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516), nagrobki Giuliana i Lorenza Medyceuszów w kościele S. Lorenzo we Florencji (1520-1535), Rachel i Lea (1542), Pietà Rondanini (1564). W pracach malarskich Michała Anioła widoczne jest rzeźbiarskie myślenie artysty, którego bardziej interesowało zagadnienie formy w przestrzeni, aniżeli problem koloru i światłocienia; dominuje tu bogactwo ekspresji i intensywność psychologiczna. Główne dzieła malarskie: obraz Św. Rodzina (1503), freski w kaplicy Sykstyńskiej (sklepienie 1508-1512), Sąd Ostateczny (1536-1541). Michał Anioł jako architekt wprowadził nowe, dynamiczne zasady kompozycji oraz odmienne pojmowanie przestrzeni - stosował klasyczne elementy w sposób sprzeczny z ich tradycyjnymi funkcjami. W najbardziej nowatorskiej kaplicy Medyceuszy odrzucił kanony klasycznego piękna, przewężając ostro proporcje okien, a pilastry pozbawiając głowic. W zakresie urbanistyki istotną nowość stanowiło wprowadzenie formy owalu jako podstawy ukształtowania Kapitolu. Główne prace architektoniczne i urbanistyczne: przedsionek biblioteki Laurenziana we Florencji (1524), plac Kapitoliński (1536), rozbudowa pałacu Farnese w Rzymie (1546), kontynuacja budowy bazyliki Św. Piotra - kopuła (1547), kościół S. Maria degli Angeli w termach Dioklecjana (1561).

Velasquez Obok van Dycka i Rembrandta był najwybitniejszym portrecistą XVII w. Malował też obrazy religijne i mitologiczne, a także sceny rodzajowe. Z okresu sewilskiego zachowało się 20 obrazów i 2 rysunki. Był to czas intensywnych poszukiwań formalnych i krystalizacji zainteresowań. Malował przede wszystkim obrazy religijne dla miejscowych kościołów i klasztorów. Powstało wtedy dziewięć obrazów rodzajowych, tzw. bodegonów (połączenie tematu rodzajowego z martwą naturą), tematycznie związanych z kuchnią i przygotowaniem posiłków (np. Śniadanie, Stara kucharka, Dwaj mężczyźni przy posiłku), wykazujących silny wpływ naturalizmu Caravaggia. Trzeci typ obrazów splatał oba te wątki tematyczne (np. Chrystus w domu Marty i Marii, Wieczerza w Emaus) - z charakterystycznym motywem obrazu w obrazie na drugim planie. Obrazy sewilskie cechuje silny modelunek światłocieniowy, intymny nastrój, oszczędność środków wyrazu, ciemna nasycona tonacja barwna. W 1623 został malarzem nadwornym króla Filipa IV. Zarzucił tematykę rodzajową i zajął się przede wszystkim portretem. Wykonywał portrety reprezentacyjne i dworskie, głównie króla Filipa IV (ponad 30) i członków jego rodziny, dworzan (seria karłów i błaznów) oraz wybitnych postaci bywających na dworze hiszpańskim. Były to najczęściej figury pojedyncze, całopostaciowe i dość statyczne. Artysta unikał patosu, gwałtownych ruchów i wyszukanych póz. Malując członków rodziny królewskiej nawiązywał do schematu portretu reprezentacyjnego, wypracowanego w XVI w. przez takich portrecistów, jak Alonso Sánchez Coello i Juan Pantoja de la Cruz. Do najbardziej reprezentatywnych jego płócien należą portrety konne, choć artysta słabo sobie radził z przedstawianiem koni. Jego konie są niezgrabne, nieforemne, równie słabe jak konie Goi[3]. Najbardziej poruszające, najgłębsze od strony psychologicznej są portrety karłów i błaznów królewskich, powstałe głównie w l. 30. i 40. XVII w. Jedynym zachowanym obrazem historycznym Velazqueza jest olbrzymie płótno Poddanie Bredy (Lance), namalowane na zamówienie królewskie do rezydencji Buen Retiro, dla upamiętnienia zakończonego sukcesem oblężenia Bredy przez Spinolę w 1625 r., zaliczane do arcydzieł malarstwa europejskiego. Spośród kilku namalowanych przez niego aktów zachował się tylko jeden - Wenus z lustrem (leżący akt kobiety ujęty z tyłu). W 1628 sięgnął do tematyki mitologicznej (Triumf Bachusa), w następnych latach wątki te kilkukrotnie pojawiały się w jego twórczości. Podczas drugiego pobytu we Rzymie powstały dwa krajobrazy - widoki ogrodów Villi Medici, jedyne tego rodzaju w twórczości artysty, oraz znakomity portret papieża Innocentego X. W ostatnich latach życia namalował niewiele obrazów, ale powstały wtedy takie arcydzieła, jak Panny dworskie (jedno z najważniejszych dzieł Velázqueza, kwintesencja malarstwa barokowego, które Luca Giordano nazwał "teologią malarstwa"[5]), Prządki i Infantka Małgorzata w błękicie. Jego portrety drugiej żony Filipa IV, Marianny Austriackiej oraz infantki Małgorzaty Teresy łączą w sobie subtelną kolorystykę z pełną rozmachu kompozycją. Charakterystyczna dla jego obrazów jest niezwykła siła kolorytu i światłocienia. Poczynając od XIX wieku, dzieła Velázqueza stały się inspiracją dla wielu malarzy, szczególnie Francisca Goi i Édouarda Maneta (nazwał go "malarzem nad malarzami"^[6]). Wielu współczesnych artystów, między innymi Pablo Picasso i Salvador Dalí, złożyli hołd Velázquezowi, powołując się na jego obrazy w niektórych swoich sławnych dziełach. Oddziałał też na polskich artystów m.in. na Piotra Michałowskiego i Olgę Boznańską.
16. Malarstwo XVI w. Wenecji i Tycjan

We wczesnych swych dziełach pozostawał pod wpływem Giorgionego. Późniejsze płótna wykazują wpływy Palmy il Vecchio, co odzwierciedla się przede wszystkim w kompozycjach Sacra Conversazione, których kilka odnaleźć można w muzeach w Dreźnie, Londynie, w Madrycie, Wiedniu). W latach 1512-1515 powstają takie arcydzieła jak: Amore sacro e profano (Rzym, Barghese), Grosz czynszowy (Drezno) i Trzy epoki życia (Londyn); przejawia się w nich wykształcony już tycjanowski typ piękności kobiecej, pełne nastroju tła krajobrazowe i charakterystyczna harmonia barw. Dalszy etap rozwoju artystycznego Tycjana cechuje się wzmożeniem ruchu w kompozycjach, przeważnie wielofigurowych, przy czym jednak osiąga punkt szczytowy zrównoważenia, do jakiego dążyła sztuka renesansowa. Należą tutaj: Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny (1518, Wenecja), Bachanalia (ok. 1520, Madryt) i Madonna rodziny Pesaro (ok. 1529, Wenecja). W latach 1530-1550 zaznacza się stonowanie kolorytu Tycjana (Wniebowzięcie NMP, 1540 r. w Weronie, Ecce homo z 1543 w Wiedniu), ostatni,zaś okres jest okresem impresjonistycznej niemal swobody i szerokości traktowania, w połączeniu z silnym światłocieniem (Męczeństwo Świętego Wawrzyńca z 1565 roku), kościół jezuitów w Wenecji, Zwiastowanie z ok. 1567, także w San Salvatore, Koronowanie cierniem w Monachium z ok. 1570 roku). Ważną częścią twórczości Tycjana są jego dzieła o tematach mitologicznych, spośród nich zaś obrazy Wenus przyniosły mu sławę najznakomitszego malarza aktów (Wenus (1527) i Wenus i Amor z ok. 1546-1548, oba w Wenecji, 2 inne z Madrytu i Berlina). Akty te są przypuszczalnie portretami dam z arystokracji włoskiej (np. Wenus z Uffizi jest portretem Leonory z Urbino). Portretów dopatrują się też w postaciach alegorycznych, jak Flora (ok. 1515-1516, Florencja), Vanitas, ok. 1528, Monachium, Wenus w futrze 1515, Petersburg). Sławne są także portrety Tycjana, głównie męskie, pełne doskonałej charakterystyki. Najsławniejsze z nich:Mężczyzna z rękawiczką (Paryż), Ariosto (Londyn), Federigo Gonzaga (Madryt, ok. 1523), Autoportret, Karol V. z psem i Portret konny Karola V. Duchowym związkiem między przedstawianymi osobami odznaczają się portrety zbiorowe (Papież Paweł III ze swymi nepotami 1545, Neapol, „Generał del Vasto przemawiający do swych wojsk 1541, Madryt). Działalność Tycjana jest przełomowa również na polu krajobrazu, który użyty w obrazach jako tło, stwarza potęgę ich nastroju, np. w Noli me tangere (1512, Londyn), Święty Hieronim (Luwr). Prócz tego wymienić należy Krajobraz z owcami (ok. 1534, Londyn) i rysunki. Znaczenie Tycjana dla malarstwa odpowiada znaczeniu Michała Anioła dla rzeźby, jest niedoścignionym wzorem czystego malarstwa dla każdej epoki i każdego stylu, które po nim nastąpiły. Wpływ jego, widoczny nawet u Rubensa, Antoon van Dycka i Velázqueza, trwa nieprzerwanie po dziś dzień. Tycjan był kolorystą, operował początkowo tonacją ciepłą, z czasem zwrócił się ku chłodnym zestawieniom błękitów i żółcieni. Tematyką płócien Tycjana, jak zresztą również większości ówczesnych malarzy, były sceny religijne i mitologiczne oraz alegorie. Tworzył też portrety, na których przedstawione postacie wyglądają, jakby zanurzone były w półmroku (m.in. portret cesarza Karola V).

17. Rozwój rzeźby renesansowej we Włoszech

Renesans był stylem w sztuce zapoczątkowanym we Florencji na początku XV w. i promieniującym na inne kraje Europy. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim, wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu.Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego oraz zmiana społecznej pozycji artystów - niektórzy z nich stali się z rzemieślników cechowych samodzielnymi, wszechstronnymi twórcami. Do popularyzacji nowych form przyczyniła się teoria sztuki - publikowane traktaty i wzorniki (L.B. Alberti, A. Palladio, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci).

Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie.Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną.Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda). Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Pietà Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516)
18. Manieryzm w malarstwie i architektura

Manieryzm - termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w okresie od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej dzieła, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form. Manieryzm w stosunku do klasycznego renesansu charakteryzuje się udziwnieniem form i perspektywy, zachwianiem naturalnych proporcji, ukrytą i misterną symboliką. To styl przejściowy między renesansem i barokiem. W dziełach manierystów znajdujemy początki twórczości, która rozwinęła się wspaniale w XVII wieku. Na przykład w katedrze w Parmie Antonio Allegri Correggio jako pierwszy stworzył dzieło, które może być uważane za początki malarstwa iluzjonistycznego. Polegało ono na takim malowaniu ścian wnętrza, by stworzyć wrażenie (iluzję), że oglądamy nie obraz, a np. prawdziwe okno, przez które widać niebo. W okresie baroku artyści doszli w malarstwie iluzjonistycznym do takiej perfekcji, że z posadzki kościoła nie sposób dostrzec, który z elementów sklepienia jest "prawdziwy" - wyrzeźbiony, a który namalowany. Correggio namalował w kopule niebo, tworząc iluzję oglądania go od dołu. Wśród ważniejszych cech specyficznych dla malarstwa manieryzmu, można wymienić brak realistycznego naśladowania natury, stosowanie wydłużonych proporcji ludzkiego ciała, rezygnacja z perspektywy zbieżnej lub przeciwnie - ekstremalne jej akcentowanie w nadnaturalnie długich sceneriach. Dzieła posiadały często alegoryczną wymowę z nagromadzeniem skomplikowanej symboliki. Zrezygnowano z czytelnych i jasnych renesansowych kanonów kompozycyjnych, stosowano duże nagromadzenie postaci, sprawiające wrażenie natłoku. Koloryt często był arealny. Właśnie w okresie manieryzmu tak naprawdę narodził się barok w architekturze kościołów. Stworzył go włoski artysta Giacomo Barozzi da Vignola. Zaprojektował on w 1568 roku kościół Il Gesu w Rzymie, pierwszą świątynię nowego zakonu - jezuitów, a zarazem pierwszą świątynię uważaną obecnie za barokową. Układ kościoła Il Gesu był potem powtarzany przez dwa stulecia we wszystkich kościołach jezuickich powstających na całym świecie. Odzwierciedlał on idee nakreślone przez sobór trydencki (1545-1563), będące reakcją na pojawienie się reformacji. Świątynia została zbudowana dopiero po śmierci Vignoli, przez jego ucznia Giacomo della Porta w 1584 roku. Kościół Il Gesu jest właściwie budowlą jednoprzestrzenną. Transept (nawa poprzeczna) jest bardzo płytki, sklepione kopułą i zakończone apsydą prezbiterium - krótkie, "przylegające" do nawy głównej. Nawa główna jest bardzo szeroka, a zamiast naw bocznych zbudowano sklepione kopułami kaplice. Są one połączone ze sobą wąskimi przejściami, tworząc jakby ciąg małych naw bocznych. Kapliczki mieszczą boczne ołtarze i są przeznaczone na "prywatne" nabożeństwa bractw kościelnych i sodalicji, organizowanych przez jezuitów. W olbrzymiej przestrzeni środkowej jasna czasza kopuły odgrywa rolę magnesu ciągnącego wiernych ku ołtarzowi w głąb świątyni. Głos kaznodziei z wysokiej ambony przy filarze dźwigającym kopułę panuje nad całą przestrzenią potężnej świątyni. Z wyzłoconą i kolorową jasnością nawy głównej kontrastują tajemnicze "pieczary" kaplic naw bocznych. Jak pisał Ksawery Piwocki ("Dzieje sztuki w zarysie", Warszawa 1977): "kościół jest złocistym mieszkaniem Boga, (...) jest jakby przedsionkiem nieba, a nie miejscem zebrań gminy kościelnej, jak u protestantów. Jezuici chcieli olśnić i przyciągnąć ludzi. Kościół taki dawał każdemu, nawet najbardziej maluczkim, możność uczestniczenia we wspaniałej feerii świateł, złota, malowideł opiewających cuda i moc Bożą". Wymowny jest także zewnętrzny układ świątyni. Ściany boczne są niemal pozbawione ozdób, natomiast fasada rozwija bogaty program dekoracyjny. Bogactwo nisz z posągami i otworów okrytych głębokimi cieniami kontrastuje z nagimi ścianami bocznych segmentów fasady, a potężne gzymsy wprowadzają grę pasów światła i cienia. Również Vignola jako pierwszy zastosował w architekturze kościelnej plan owalny (w kościele Santa Anna dei Palafrenieri w Rzymie), co potem znalazło wspaniałe rozwinięcie w architekturze baroku.

19. Architektura XVII-wiecznej Francji i Włoch

Barok został zapoczątkowany w Rzymie i wywodzi się bezpośrednio z odmiany późnego renesansu zwanego stylem dekoracyjnym. Do pierwszych architektów tworzących w tym stylu zalicza się: Giacomo della Porta, który przeprojektował elewację kościoła kościoła Il Gesù czyniąc ją bogatszą od wizji Vignoli. Kościół został zbudowany na zamówienie jezuitów w okresie kontrreformacji i stał się wzorem dla wielu kościołów budowanych w okresie baroku. Carlo Maderna, autor przebudowy elewacji kościoła Santa Suzanna w Rzymie (1603), którą wzorował na fasadzie kościoła Il Gesù. Jego najbardziej znaną pracą jest kontrowersyjna rozbudowa bazyliki św. Piotra. Michał Anioł zaprojektował budowlę opartą na planie centralnym. Papież Paweł V nakazał poprzedzić budowlę trójnawową bazyliką. Korpus poprzedzony szeroką i wysoką fasadą zasłonił istniejący budynek i znaczną część bębna kopuły.

Po pierwszym okresie rozwoju stylu następuje tzw. złoty wiek baroku. Architekt i rzeźbiarz Giovanni Lorenzo Bernini otrzymuje zlecenie "naprawy" wizualnego odbioru bazyliki św. Piotra. Bernini w latach 1655 - 1667 poprowadził budowę eliptycznego placu św. Piotra. Plac otacza kolumnada złożona z 284 kolumn ustawionych w czterech rzędach. Wieńczy je attyka ozdobiona posągami świętych. W centralnej części placu Bernini umieścił egipski obelisk. Dwie symetrycznie rozmieszczone fontanny uzupełniają zabudowę i jednocześnie prowokując do zatrzymania się i spojrzenia w kierunku bazyliki z perspektywy, która umożliwia oglądanie prawie całej kopuły. Baldachim nad ołtarzem głównym we wnętrzu bazyliki oraz prowadzące do pałacu papieskiego Schody Królewskie (Scala Regia) to także znane dzieła Berniniego. Prace Berniniego związane są także z przebudową Rzymu. Jego fontanny nadal zdobią place tego miasta. Plac Barberini zdobi fontanna Trytona (około 1637), na dochodzącej do placu ulicy Vittorio Veneto - fontanna Pszczół delle Api (1644), na Plac Navona znajdują się Fontanna Czterech Rzek i Fontanna del Moro (1648 - 1652). Najbardziej znaną jest Fontanna di Trevi. Do wybitnych architektów tego okresu należy także Francesco Borromini. Jego prace różnią się nieco od dynamicznych, klasycznych w formie dzieł Berniniego. Są bardziej malownicze, niespokojne, o skomplikowanych układach przestrzennych. Początkowo pracował z Carlo Maderną i Berninie m.in. przy budowie bazyliki św. Piotra. Jego samodzielną pracą jest projekt rzymskiego kościoła San Carlo alle Quattro Fontane (św. Karola u Czterech Źródeł) o giętej w planie fasadzie. Kościół został zbudowany na planie koła wydłużonego dwoma trapezami i przykryty kopułą z latarnią w latach 1638-1641, fasada została ukończona ok. 1667. Kolejne jego dzieła to projekt kościoła San Filippo Neri 1650 (oratorium filipinów) oraz kościół San Ivo alla Sapienza 1660. Kościół San Ivo został zbudowany na planie sześcioboku jako zamknięcie wewnętrznego dziedzińca Uniwersytetu. Nad wklęsłą fasadą kościoła wznosi się kopuła wsparta na bębnie z czterema wypukłymi absydami. Latarnię powyżej wieńczy bogato zdobiony hełm. W połowie XVII wieku jezuici budują w Rzymie kościół świętego Ignacego (San Ignazio) wzorując go na planach kościoła Il Gesù. Budowla została wzniesiona w latach 1626 - 1675. Dekorację ścian i sklepień wykonał pod koniec XVII wieku jezuicki malarz - iluzjonista Andrea Pozzo. W północnych Włoszech tworzyli Baldassare Longhena i Guarino Guarini. Longhena był związany z Wenecją. W 1630 zaprojektował kościół Santa Maria della Salute. Jego projekt uzyskał akceptację i został zbudowany w latach 1631 - 1687. Jest to centralna budowla na planie ośmioboku przykryta potężną kopułą wspartą na bębnie. Druga, mniejsza kopuła na żaglach przykrywa prezbiterium. Kościół otacza sześć kaplic z elewacjami zwieńczonymi trójkątnymi tympanonami. Kolejne projekty Longheny to m.in. fasada kościoła Santa Gustina (1640), kościół Santa Maria ai Scalzi (1646), fasada kościoła Sana Salvador (1663). Do najważniejszych przykładów architektury świeckiej Longheny należą pałac Pesaro (1679) i Rezzonico. Guarino Guarini działał przede wszystkim w Turynie. W jego projektach jest widoczna inspiracja twórczością Borrominiego. Guarini stosował rozwiązania o skomplikowanych układach przestrzennych. Fantazyjne układy żeber w kopułach nawiązują do francuskiego gotyku. Pierwszy projekt Guariniego to Dom Teatynów (ok. 1641 r.). Do ciekawych dzieł należą: oparty na planie centralnym turyński kościół San Lorenzo (ukończony w 1687), kaplica S. Sindone przy katedrze (miejsce przechowywania całunu) oraz Pałac Carignano. Ostatni okres włoskiego baroku, zwłaszcza w północnych rejonach kraju, cechuje znaczne uleganie wpływom francuskim. Architektura tego okresu staje się znacznie spokojniejsza, zatraca dynamizm. Uznanym artystą przełomu XVII i XVIII wieku był Filippo Juvara, nadworny architekt króla Sabaudii Wiktora Amadeusza II. Jego projekty otrzymują zróżnicowane formy: od klasycyzujących - zespół klasztorny i kościół pod Turynem Superga, do rokoka - Palazzo Stupinigi. Do jego realizacji należą: przebudowa Palazzo Madama, budowa turyńskich pałaców: Palazzo Biorco della Valle, Palazzo Richa di Corosolo.

Wpływ rokoka widoczny jest także w znanej rzymskiej budowli Francesco de Sanctis i Alessandro Specchi zaprojektowali Schody Hiszpańskie, których budowę ukończono w 1726.

Architekci z Włoch działali prężnie w całej Europie, a zwłaszcza w Rzeczypospolitej (Giovanni Trevano, Pompeo Ferrari, Jakub Fontana, Franciszek Placidi i wielu innych).

Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego we danym okresie władcy. Stąd warto przypomnieć, kto panował w okresie poszczególnych faz baroku:

pierwsza faza - wczesny barok, styl Ludwika XIII, od ok. 1625-1643

druga faza - rozkwit baroku - styl Ludwika XIV, 1643 - 1715

rokoko - styl Ludwika XV, 1715 - 1750.

Przejście renesansu w barok we Francji przybrało łagodną formę. W pierwszym okresie widoczne są wpływy włoskie i niderlandzkie. Jednak nowe trendy nie zdominowały francuskiej formy renesansu dekoracyjnego. Właściwie do końca panowania Ludwika XIV przewijały się dwa nurty: włosko-barokowy, bardzo powściągliwy, ograniczony do ryzalitowania fasad, stosowania bogatych w formie bębnów i kopuł oraz lunet; tylko wystrój wnętrz cechuje drobiazgowa, rzeźbiarska dekoracyjność, francusko-renesansowy, nazywany także "barokiem klasycznym" lub "klasycyzującym", popierany przez rząd i propagowany w otwartej w Paryżu Akademii Architektury. Barok w formie wypracowanej we Włoszech nigdy nie zaistniał we Francji, stąd w opinii niektórych historyków francuskich, we Francji baroku nigdy nie było. Kierunek włosko-barokowy reprezentuje Charles Lebrun, architekt, rzeźbiarz i malarz. Pracował na zlecenie Ludwika XIV zdobiąc wnętrza pałaców Vax-le-Vicomte, Hôtelu Lambert, Luwru i Wersalu (Galeria Zwierciadlana, Salony Wojny i Pokoju, architektura ogrodowa oraz nieistniejące Schody Ambasadorów. Jego twórczość to przede wszystkim doskonale skomponowane z wnętrzem dekoracje. Wprowadza gęsty podział płaszczyzn ścian, sufitów i posadzek. Obramowania stolarskie, cokoły, belkowania zdobi precyzyjnymi ornamentami złożonymi z drobnych elementów. Pomiędzy nimi umieszcza obrazy, gobeliny, obicia. Na zlecenie Ludwika XIV pracował także przedstawiciel baroku klasycznego Claude Perrault. Jego największym dziełem był projekt wschodniej fasady Luwru utrzymanej w stylu nawiązującym do palladianizmu. Powyżej poziomu parteru, który optycznie stanowi cokół bryły, umieścił kolumnadę w wielkim porządku zwieńczoną ażurową attyką. Płaszczyznę akcentują trzy ryzality umieszczone na narożach i w osi fasady. Do czołowych przedstawicieli francuskiego baroku należał Jules Hardouin-Mansart. W 1677 r. Ludwik XIV jemu powierzył kierowanie pracami przy rozbudowie Wersalu. W skrzydle północnym zaprojektował teatr dworski i dwupoziomową kaplicę pałacową. Dziełem Mansarta były także inne, mniejsze budowle, wchodzące w skład zespołu pałacowego:

20. Barokowa rzeźba włoska

Wzorem dla rzeźby barokowej była rzeźba antyczna. Rzeźba barokowa wyróżniała się swoją siłą ekspresji. Była wykonywana w marmurze, drewnie, brązie i stiuku. Często tworzono figury monumentalne i kompozycje wielopostaciowe. Ich forma była często spiralna, co nadawało im jeszcze więcej lekkości i dynamizmu. Tworzono liczne dekoracje kościołów i pałaców, pomniki i nagrobki. Łączono rzeźbę z architekturą, malarstwem i fontannami, stosowano grę świateł. Rzeźba barokowa Rzeźba była dla Baroku najbardziej charakterystyczną dziedziną sztuki. Rzeźba barokowa jest wszechobecna. Można ją podzielić na dwa nurty - o charakterze dekoracyjnym, będącą uzupełnieniem architektury, oraz na rzeźbę właściwą. Rzeźba była włączana w konstrukcję większej całości na trzy sposoby. Jeden polegał na umieszczeniu rzeźby w górnej części poziomego pasa z dekoracją rzeźbiarską. Był to sposób zaczerpnięty jeszcze z Renesansu. Drugim sposobem włączania do architektury dzieł rzeźbiarskich było zastępowanie kolumn postaciami ludzkimi - kariatydami (postaci kobiece) lub atlantami (postaci męskie). Był to element znany już w sztuce Antyku. Możliwością trzecią było zastosowanie fryz. Prekursorami nowego stylu byli żyjący w XVI wieku Włosi: Baccio Bandinelli, Benvenuto Cellini, Giambologna i Michał Anioł. W dojrzałym okresie jego największym mistrzem był Giovanni Lorenzo Bernini.
21. Zróżnicowane malarstwo XVII wieku w Europie (Włochy, Francja, Hiszpania, Flandria i Holandia)
22. Malarstwo francuskie w I poł. XVIII w. i XVIII-wieczne malarstwo angielskie
23. Neoklasycyzm i klasycyzm rewolucyjny

Neoklasycyzm (neo- + klasycyzm - łac. classicus `pierwszorzędny') - zespół różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego, renesansu lub baroku, pojawiających się na przestrzeni wieków XIX i XX. Neoklasycyzm w architekturze, rzeźbie i malarstwie jest synonimem klasycyzmu.[4] Kontynuował on w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku konserwatywne tendencje stanowiąc opozycję do romantyzmu. Nawiązywał do sztuki antyku greckiego i rzymskiego oraz sztuki włoskiego renesansu. W XX wieku tendencje klasycyzujące pojawiające się wśród artystów awangardowych określano mianem nowego klasycyzmu, nowoczesnego klasycyzmu, klasycyzmu awangardowego czy też neoklasycyzmu[5]. Były one reakcją na mnożące się w szybkim tempie nowe koncepcje plastyczne. Występowały także przeciwko degradacji klasycznych wzorców przez akademizm. Krytycy sztuki i artyści widzieli w tym nurcie nową postawę wobec sztuki dawnych mistrzów. Pragnęli jej realizacji nie w powrocie do tematyki antycznej, kopiowania dawnych motywów, ale w poszukiwaniu porządku i równowagi w kompozycjach plastycznych[5]. Takiej harmonii brakowało, zdaniem zwolenników nowego prądu, dziełom fowistów czy impresjonistów. Tendencje klasycyzujące wystąpiły m.in. w twórczości Picassa, Maurice'a Denis, Giorgia de Chirico. W sztuce polskiej rozwijali je m.in. artyści Rytmu i Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków, Felicjan Szczęsny Kowarski, Leonard Pękalski, Tadeusz Tołwiński, Bohdan Pniewski, Zygmunt Mączeński, Adolf Szyszko-Bohusz. Do antyku, klasycyzmu czy renesansu sięgali również artyści działający na polu sztuki oficjalnej w państwach totalitarnych (np. socrealizm). Figuratywna, monumentalna sztuka w konwencji realizmu ujętego w klasycyzujące formy była tam narzędziem propagandy.

Klasycyzm był ostatnim "wielkim stylem" - zamykał historię sztuki nowożytnej i rozpoczynał długi i burzliwy okres wykluwania się nowoczesności, co trwało przez cały XIX wiek. Był artystycznym wyrazem Oświecenia i rozwijał się od schyłku panowania Ludwika XV, przez Wielką Rewolucję, napoleoński konsulat i cesarstwo (empire), aż do czasów restauracji, a nawet Wiosny Ludów. Mimo iż w całej Europie rozprzestrzenił się w okresie napoleońskich kampanii i w różnych odmianach dotrwał niemal do XX wieku, jest stylem w najgłębszej swojej istocie osiemnastowiecznym. Paradoks polega na tym, że będąc reakcją na absolutyzm i "stylem rewolucji", wzorując się na antyku i odwołując się do artystycznych tradycji Grecji i Rzymu - odwoływał się do tradycji republikańskich zapominając o tym, że i w Grecji i w Rzymie istniały wprawdzie republiki, ale były to republiki niewolnicze. Właśnie dlatego klasycyzm z taką łatwością zmienił się ze stylu mieszczańskiej rewolucji w oficjalny styl napoleońskiego cesarstwa. MALARSTWO Klasycyzm w malarstwie wyróżniał się tym, że tematykę biblijną baroku zastąpił tematyką mitologiczną, a czarowne, kameralne sceny rodzajowe rokoka zastąpił teatralnym gestem, patosem i dramatycznym podtekstem historycznym. Dynamiczna kompozycja, finezyjna linia krzywa, delikatna, „puszysta” kolorystyka i nastrojowy światłocień ustąpiły miejsca klarownie wykreślonej linii prostej, czytelnie określonej formie z wyrazistym, precyzyjnie naniesionym kolorem. Wszystkie środki formalne służyły przedstawieniu tematu w sposób klarowny i celowy - zarówno republika jak i cesarz traktowali serio siebie i swoją dziejową misję. ARCHITEKTURA

Klasycyzm w architekturze programowo opierał się na wzorach greckich (Ludwik XV) i rzymskich (od Ludwika XVI), co zasadniczo odróżnia go od historyzmu, który powracał do innych, późniejszych stylów (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok) i eklektyzmu, który dopuszczał łączenie w jednym dziele różnych stylów. Jego wybitnymi przedstawicielami byli: we Francji Jacques Germain Soufflot (1713 - 1780), w Anglii Robert Adam (1728 - 1792), w Niemczech Karl Friedrich Schinkel (1781 - 1841), a w Polsce cała grupa spolonizowanych Włochów i Niemców, oraz miejscowy Jakub Kubicki (1758 - 1833) - skromny, ale może najciekawszy z nich.

---