NAJSTARSZE GRAMATYKI JĘZYKA POLSKIEGO

DOBRA STAROPOLSKA

Pierwsze uwagi gramatyczne pojawiały się w traktatach ortograficznych z tego okresu:

1. Traktat Parkoszowica

2. Traktat Zaborowskiego

3. Inne mniej istotne dziełka zawierające pewne uwagi dotyczące gramatyki:

• Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego i po niemiecku wyłożone- 1541

DOBRA ŚREDNIOPOLSKA

Klemens: Podręczniki w tym okresie miały cel praktyczny, usługowy. Uczyły polskiego cudzoziemców, głównie Niemców. W tym czasie, kiedy to powstawało tak wiele gramatyk, „większa rolę odgrywał wzgląd na konkurencyjną atrakcyjność i zysk ;) niż na samodzielność i rzeczową doskonałość opracowania” (Klemens). Większość autorów była cudzoziemcami, stąd pewne błędne osądy lub za duże uogólnienia. Oczywiście wszelkie terminy, spostrzeżenia, schematy klasyfikacyjne były „zależne” od gramatyki łacińskiej (na jej wzorach opierano polską gramatykę). Kształtowanie polskiej terminologii gramatycznej (głównie są to latynizmy).

1. PIERWSZA GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO: POLONICAE GRAMMATICES INSTITUTIO (1568 Kraków)

• napisana po łacinie

• autor: Piotr Statorius-Stojeński (rektor ariańskiego gimnazjum w Pińczowie, jeden z tłumaczy Biblii brzeskiej, Francuz)

• trudności dla autora: 1. Brakowało mu wzorów 2. Norma języka polskiego nie była ustalona

• opierał się na dziełach Reja, Kochanowskiego oraz wypowiedziach, które słyszał na co dzień

• pomimo pewnych utrudnień, świetnie sobie poradził z uchwyceniem pewnych zjawisk i właściwości językowych (pierwsze bezpośrednie świadectwo o mazurzeniu)

• minusem dzieła są łacińskie schematy gramatyczne

• informacje z zakresu głosowni opierał nie na głoskach a literach („z z kropka wymawia się grubiej, a c z kropka albo kreską brzmi jak ci współczesnych Rzymian”) ; DEKLINACJA: przyjął 6 łacińskich przypadków, ale w ramach ablativu umieścił wszystkie formy, które nie mieściły się w systemie łacińskim i objął je kategoria przypadka „siódmego”; trzy odmiany deklinacyjne wedle rodzajów, jednak nie potrafił poprawnie oddzielić końcówki przez co namnożył ok. 150 paradygmatów; podobne kłopoty miał z koniugacjami

• dokonał fundamentalnego opisu polskiego systemu gramatycznego, a zatem położył podwaliny późniejszych historycznych roztrząsań

2. COMPENDIUM LINGUAE POLONICAE (1594 Gdańsk)

• autor: Mikołaj Volcmar (autor trójjęzycznego słownika)

• to dzieło otwiera cały szereg podręczników, słowników i gramatyk przeznaczonych do nauki języka polskiego Niemców pomorskich

• W XVII i XVIII wieku powstało ich na tym obszarze ponad 100

• dzieło napisane na życzenie Rady Miejskiej i rodziców młodzieży gimnazjalnej

• WSTĘP: przegląd polskich liter + uwagi co do wymowy ich; Volcmar ulegał sugestii pisma, co powodowało wnioski, które nie były zgodne z rzeczywistością polskiego systemu fonetycznego i fonologicznego, np. rozróżniał 4 rodzaje c: c ć cz ch. FLEKSJA: wyróżnił 3 paradygmaty wedle rodzajów w 8 przypadkach (dodał ablativus- przypadek określający źródło czynności- od kogo? Od czego?) KONIUGACJA: wtłoczona w ramy łaciny, dlatego u niego występuje aż 6 trybów (pomieszanie funkcji i formy), 5 czasów. Odmianę czasownika podał w trzech pełnych wzorach. Wymienił 28 przyimków. Szczegółowo przedstawił przysłówki, wyróżnił 30 ich semantycznych odmian.

• Korzystał ze Stojeńskiego, ale umiał zachować własne stanowisko

3. KLUCZ DO POLSKIEGO I NIEMIECKIEGO JĘZYKA (1616 Wrocław)

• Autor: Jeremiasz Roter

• Gramatyka do nauki języka polskiego obcokrajowców, jako że podobnie jak Pomorze i Śląsk był obszarem dwujęzycznym

W tej dobie powstało bardzo dużo różnego rodzaju gramatyk (te wymienione wyżej są najistotniejsze) , inne tytuły:

• Michał Kuschius Przewodnik do języka polskiego

• Franciszek Mesgnien-Meniński Grammatica seu Institutio Polonicae lingua

• Napisał podręcznik aby pokazać, że w języku polskim panuje gramatyczny ład (uważano, że polskiego nie da się ująć w reguły)

• Przewyższa gramę Stojeńskiego i Volcmara ilością SZCZEGÓŁÓW

• Ten autor również pozostawia polski w zależności od łaciny, ale zdobywa się na oryginalne spostrzeżenia

• FONETYKA: pełna błędów, pomieszanie liter i głosek

• FLEKSJA: fleksja rzeczownika w 3 deklinacjach, ilustrowanych wzorami odmiany

• CZASOWNIK: w trzech typach odmiany: -em -am -ę

• 5 trybów, 5 czasów

• Maciej Dobracki Goniec gramatyki polskiej

• Jan Karol Woyna Compendiosa linguae polonicae institutio

• pierwszy Polak opracowujący polską gramatykę w łacińskim podręczniku

• FONETYKA: wszystko wymieszane i litery i głoski

• DEKLINACJA: rzeczowniki i przymiotniki: 3 deklinacje siedmio-przypadkowe wedle 3 rodzajów

• niewiele uwag z zakresu słowotwórstwa

• KONIUGACJA: bierze pod uwagę stronę formalną a nie funkcjonalną, zmniejsza ilość trybów, próbuje innego ujęcia form czasu ale tu przeszkadza mu nie dość jasne uświadomienie sobie roli aspektu

• SKŁADNIA: porównanie ze stanem łacińskim; pokazanie polskiej składni zgody i rządu w zakresie różnych części mowy

• Bartłomiej Kazimierz Malicki Tractatus ad compendiosam cognitionem linguae polonica

• Jan Ernest Müllenheim Neuerörterte polnische Grammatica

• Jerzy Moneta Enchiridion Polonicum oder polnisches Handbuch

• Jerzy Schlag Neue gründliche und vollstaendige polnische Sprachlehre

• Karol Fryderyk Müller Polnische Grammatik

DOBRA NOWOPOLSKA

1. Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego (Lwów 1770)

• Walenty Szylarski

• pierwsza gramatyka dla Polaków jest podręcznik

• (ale to rzecz słaba)

2. Gramatyka dla szkół narodowych

• Onufry Kopczyński

• Powstała z polecenia KEN

• gramatyka j. polskiego i łacińskiego ogłoszona w latach 1778 - 1783 w 3 częściach, dla klas I -III.

• Kopczyński pracuje też z innymi przy Elementarzu dla szkół parafialnych narodowych (1785); ogłasza również w tym roku Naukę pisania i czytania oraz Układ gramatyki dla szkół narodowych z dzieła już skończonego wyciągniony.

• odznaczony przez króla Poniatowskiego złotym medalem Merentibus

• od 1802 Kopczyński jest członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk gdzie odczytuje w 1804 pracę O duchu języka polskiego

• napisał też jedną pracę po francusku i jeszcze Poprawę błędów w mówionej i pisanej mowie polskiej z 1807.

• Powody napisania gramatyki (poza „rozkazem” KEN): dzięki językowi nasz naród nie zginie, bo nie mieliśmy gramatyki.

• zaznajomił się z dziełami o języku m.in. Platona, Kartezjusza, Locke'a, znał tez wcześniejszych polskich gramatyków, też przygotował się dobrze od strony zasobu językowego; zrobił tablice, gdzie porównywał wyrazy by poznać ich właściwości.

• Klemens pisze, że wartości naukowej gramatyce przyznać nie można, bo błędne jest założenie że reguły gramatyczne mogą ukształtować język. On czasami ustala formę, która ma być wzorem, ale według własnego widzimisię. Pisze bzdury o fonetyce, o zaimkach etc.

• Utworzył jednak sporo terminów gramatycznych, np. imiesłów, przyimek, spójnik, wykrzyknik, przecinek, iloczas tryby, etc.

• On też wymyślił polskie nazwy przypadków

3. Józef Mroziński

• krytykuje Kopczyńskiego

• Mroziński był wojskowym, ale po napisaniu pracy Oblężenie i obrona Saragossy wytknięto mu błędy językowe, więc zaczął studiować gramatykę (Oo)

• oczytany, interesuje się zwłaszcza współczesnym językiem mówionym

• jego praca zostaje ogłoszona w 1822 - Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego - 97 stron - 33 na fonetykę i fonologię (tu zwaną głosownią) 32 na odmianę rzeczownika i zaimka, 32 na słowo

• Klemens ocenia Mrozińskiego dobrze, wskazuje że ten sprowadza coś w rodzaju alfabetu fonetycznego -

• pierwszy nowoczesny gramatyk; w 1827 w zbiorze roztrząsań Deputacji ortograficznej pt. Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej Mroziński gra pierwsze skrzypce.

4. Niejaki Mrongowiusz - pierwszy badacz kaszubszczyzny i autor podręczników dla Niemców.

5. Józef Królikowski ogłasza pracę 1821 pt. Prozodia polska czyli o śpiewności i miarach języka polskiego z przykładami w nótach muzycznych.

6. Jerzy Samuel Bandtkie o głosił szereg najdawniejszych zabytków polszczyzny (pracował w bibliotece na Akademii Krakowskiej) napisał też słownik w którym wymyślał sobie wyrazy.

Klemens wymienia jeszcze mniej ważne prace:

T. Szumski Dokładna nauka języka i stylu polskiego 1809

M. Jakubowicz Gramatyka języka polskiego 1823

I.P. Dworzecki Gramatyka języka polskiego 1824

E. Szopowicz uwagi nad samogłoskami i spółgłoskami w ogólności i w szczególności 1827

S. J. Borodicz Gramatyka dla początkujących 1830

S. Zajączkowski Gramatyka polska 1831

Pomiędzy powstaniami ożywia się działalność na polu gramatycznym - powstaje wiele podręczników ale na poziomie elementarno - popularnym bez większej wartości.

Klemens wskazuje jeszcze kilka osób.

J. N. Deszkiewicz - autor Rozpraw o języku polskim i jego gramatykach (1843) jeździ po swoich poprzednikach i współczesnych pisarzach. 1848 ogłosił Gramatykę języka polskiego

Józef Mnuszkowski Gramatyka języka polskiego 1836 - bardzo popularna książka

Dobromysł Łazowski - Gramatyka języka polskiego krytycznie rozbiorowa (1848), Gramatyka języka polskiego i przypisy do starszej literatury polskiej 1861, Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego 1862

Feliks Żochowski - Mownia języka polskiego 1852

A. Morzycki Rys gramatyki języka polskiego 1857. Autor - rolnik pisze to „ponieważ mężowie nauki ex professo nie wypełnili dotąd zadania” i „nie mamy jeszcze dostatecznej gramatyki języka polskiego”

S. Gruszczyński Nauka o zdaniu 1861czerpiące z poprzedników ale i z dużą samodzielnością napisane. Wartość języka polskiego jako podstawy wykształcenia (stanowisko dydaktyczne)

Stanowisko dydaktyczne jest też w Myślach o ukształceniu siebie samego Michała Wiszniewskiego - trzeba czytać książki a nie wkuwa gramatykę.

Potem Klemens wymienia innych autorów gramatycznych podręczników tego okresu i tego jest strasznie dużo bez omówień więc podam pięć i sądzę że starczy (jakby co Klemens str. 673)

Teodozy Sierociński Gramatyka polska - 1939

Józef Kokurewicz Nauka czytania - 1841

Alojzy Kozłowski Gramatyka polska rozbiorowa - 1850

Adolf Kudasiewicz Kurs nauki języka polskiego - 1861

Jan Łukomski Praktyczna gramatyka polska - 1862

1

---