System filozoficzny Augustyna można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznego platonizmu do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Próby takiego przystosowania były już przeprowadzane przez wcześniejszych filozofów chrześcijańskich (Orygenes, Pelagian), jednak dopiero Augustyn zdołał przez stworzenie nowych pojęć iluminacji, łaski i teodycei stworzyć w miarę spójny i przekonujący system filozoficzny w tym duchu.

Teoria bytu filozofii Augustyna wychodziła z tych samych przesłanek co Platona, jednak z uwzględnieniem Boga rozumianego na sposób chrześcijański i wyciągnięciem głębszych konsekwencji z faktu przyjęcia wieczności i nieskończoności świata idei.

Podobnie jak Platon, Augustyn zakładał istnienie świata idei, który istnieje niezależnie od świata materialnego, jest wieczny, nieskończony i doskonały. Augustyn rozwinął jednak teorię hierarchii idei o ideę Boga. Dla niego podstawową i jedyną istniejącą z własnej mocy ideą był właśnie Bóg. Wszystkie pozostałe idee stawały się emanacjami Boga, które ten tworzy z sobie wiadomych powodów. Idee te Augustyn rozumiał wciąż po platońsku - tzn. były dla niego realnie istniejącymi obiektami, z którymi można się bezpośrednio stykać

Filary islamu

W islamie sunnickim muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu (Arkan ad-din, Arkan al-Islam):

1. Wyznanie wiary , szahada) - Nie ma boga oprócz Allaha, a Muhammad jest Jego prorokiem.

2. Modlitwa salat) - odprawiana pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki.

3. Jałmużna ( zakat) - określoną część swych dochodów muzułmanin ma obowiązek oddawać biednym.

4. Post saum) - w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu), muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia od świtu do zachodu słońca.

5. Pielgrzymka do Mekki ( hadżdż) - muzułmanin musi ją odbyć przynajmniej raz w życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna.

Według szyitów nie są to filary islamu, lecz raczej zobowiązania, które powinien wziąć na siebie muzułmanin.

Filary imanu (wiary)

1. Wiara w Allaha - jednego Boga, który nie posiada potomstwa

2. w Jego Anioły - np. anioła Dżibrila (Gabriela) lub Michaila (Michała)

3. w Jego Księgi - w Koran (także Torę i Ewangelię - choć nie oznaczają one dokładnie tego samego, co dla żydów i chrześcijan)

4. w Jego Proroków - np. w Proroka Muhammada, Jezusa, Mojżesza, Adama itd...

5. w Dzień Ostatni - czyli Dzień Sądu Ostatecznego, w którym ludzie będą osądzeni przez Boga

6. w przeznaczenie

Państwo a islam

W idealnym państwie muzułmańskim - kalifacie - religia, moralność oraz prawo państwowe są ze sobą nierozerwalnie związane. W praktyce w kręgu kultury islamu niektóre państwa zrównały prawo religijne z państwowym. W większości pozostałych islam uznawany jest za fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa świeckiego. Tylko w niektórych krajach z większością muzułmańską przeprowadzono rozdział religii oraz państwa i z tego powodu w większości tych państw nie są respektowane zapisy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. Większość państw islamskich nie przestrzega zasady wolności słowa (zakaz krytyki religii) czy wolności sumienia (zakaz apostazji).

Muzułmanie na świecie

We współczesnym islamie można wyróżnić trzy główne nurty, których korzenie sięgają początków islamu. Są to:

• sunnizm

• charydżyzm

• szyizm

Cynizm był pierwszym systemem z całego szeregu greckich filozofii życia. Cynicy programowo odrzucali rozważanie zagadnień z teorii bytu i teorii poznania koncentrując się prawie wyłącznie na etyce. Dla cyników jedną wartością godną analiz filozoficznych była cnota. Wszystko inne było im obojętne - łącznie z szeroko rozumianą wiedzą.

Według cyników jedynym prawdziwym dobrem i celem życia jest sama cnota, a wszystko inne powinno być dla człowieka całkowicie obojętne. Prowadziło to do wniosku, że wszystko poza cnotą jest całkowicie niepotrzebne, bo ona sama całkowicie wystarcza do osiągnięcia pełni szczęścia. Wszystko inne odciąga człowieka od prób osiągnięcia i zrozumienia prawdziwej cnoty i dlatego jest w istocie złem. Aby osiągnąć stan cnoty należy wobec tego całkowicie zobojętnieć na wszystko inne. Ostateczną konsekwencją takiego rozumowania stało się przyjęcie zasady, że stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie.

Obojętność ta była rozumiana przez cyników jako rodzaj całkowitej abnegacji swoich osobistych potrzeb. Bogaci cynicy przystępując do szkoły rozdawali majątek, a jedyna własność, jaką posiadali to chiton, kij oraz charakterystyczna dla nich torba wędrowca na drobne przedmioty. Żywili się oni czym popadnie, pili zimną wodę, mieszkali w przygodnych schronieniach. Oprócz tego obojętność ta polegała na oderwaniu się i lekceważeniu tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych obyczajów.

Z założeń tych zrodził się program życia „wedle natury”. Cynicy potępiali wszelkie formalne struktury społeczne i państwowe nawołując do ich bojkotowania. Głosili, że nie ma czegoś takiego jak „społeczeństwo” - są tylko indywidualni ludzie, z których każdy jest wart tyle samo niezależnie od tego, jakie miejsce zajmuje w hierarchii społecznej. Interesem i celem każdego człowieka powinno być indywidualne dążenie do osiągnięcia cnoty w rozumieniu cynickim, w którym to dążeniu uczestniczenie w życiu społecznym może tylko przeszkadzać.

Pozostałe elementy filozofii cynickiej

Nieco wbrew swemu programowi nie angażowania się w dysputy z zakresu teorii poznania i bytu, cynicy położyli podwaliny pod dwie koncepcje filozoficzne, które później wielokrotnie przewijały się w historii filozofii. Były to:

• sensualizm - doktryna mówiąca, że istnieje tylko to co się poznaje zmysłami, a reszta to czyste spekulacje. Koncepcja ta powstała jako opozycja do teorii poznania zaproponowanej przez Platona, który uznawał wyższość poznania abstrakcyjnego i negował użyteczność poznania zmysłowego.

• realizm atomistyczny - przekonanie, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty materialne, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom realne istnienie, zapominając, że są to konstrukcje wymyślone przez nich samych. Jak głosił Antystenes: są poszczególne stoły i krzesła, ale nie ma czegoś takiego jak sprzęty domowe; są poszczególne drzewa, ale nie ma lasu; są krople wody spadające z nieba, ale nie ma deszczu.

Wedle Machia-yellego władza sprawowana przez ludzi jest zawsze obarczona wszystkimi ich wadami i stąd nie należy liczyć na żadne trwałe sukcesy w tej dziedzinie. Nie ma żadnego dobrego ustroju, który mógłby wymknąć się z kręgu ludzkiej niedoskonałości. Nie jest nim z pewnością monarchia. Politykę pojmuje Machiavelli jako sztukę skutecznego działania. Sztukę trudną, która winna być oddzielona od moralności. Polityka po ma-chiavellowsku rozumiana jest w istocie czymś wcześniejszym niż moralność. To władca kreuje reguły i konwencje i nie mogą być one przesłanką oceny działań politycznych. Polityka rządzi się swoimi prawami. Chodzi w niej o skuteczne działanie, a nie o czynienie dobra.

Wyrastają z tego samego pnia, a więc z namiętności ludzkiego serca. Dobro z łatwością przechodzi w zło. Widać to najwyraźniej wtedy, gdy psują się ustroje. Trudno stwierdzić, kiedy nadmiar ambicji, uporu i stanowczości sprawi, iż dobry król stanie się tyranem. Dobro, jak uważa Machiavelli, ma w sobie zawsze zadatki zła. I odwrotnie - bardzo często to, co potępiają moraliści, staje się przyczyną dobra. Przemoc, ambicja, żądza zemsty

to często konieczne przesłanki sprawiedliwości i siły. W polityce potrzebny jest przymus. Esencją dobra jest często krew ofiar. Zło nie jest zatem tak bardzo złe, skoro potrafi rodzić dobro

- a dobro tak bardzo dobre, jeśli ma u swych podstaw zło. Po przekroczeniu pewnej granicy sens wszelkich ocen w radykalny sposób się zmienia.

Poglądy na świat
q Dla praktyki liczy się nie to, co chciałoby się robić, ale ocena tego, co ludzie faktycznie czynią.
q Wszechświat jest odwieczną harmonią, tak jak ziemia, gdzie dobro i zło równoważą się.
q Podstawowe prawo historii to cykliczny rozwój państw. Państwa upadają na dno nędzy i znowu wznoszą się ku szczytom sławy, nie mogąc upaść niżej. Dlatego też nie należy wątpić w zdolność odrodzenia potęgi narodowej.
q Władca musi znać naturę i mechanizm działania człowieka.
q Zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwom zasadom:
- fortuna jako los, zespół wydarzeń niezrozumiałych dla człowieka ze względu na nieznajomość związku przyczynowego do którego wydarzenia doprowadziły.
Fortuna jednak „ nie rządzi światem tak dalece, aby wolna wola nie miała udziału w tym wszystkim, co się dzieje”. Zatem przesądza tylko o części ludzkich działań. Najchętniej zarzuca swe pęta na słabych, biernych, mało ambitnych. Wybitni i aktywni mogą zmniejszyć fortunie pole do jej penetracji.
- virtu, czyli cnota: inicjatywa człowieka, jego działanie, zdolności zrozumienia i przewidywania „Życie sprzyja śmiałym”.
q Z natury ludzie są bardziej skłonni do złego aniżeli do dobrego. Ludzie są chciwi i „prędzej przeboleją śmierć ojca niż stratę ojcowizny”. Są oni zmienni, niewdzięczni i obłudni, są zawsze źli, jeśli mus konieczności nie uczynił ich dobrymi. Dla ukształtowania człowieczej natury potrzeba presji: głód uczy ludzi pracowitości, a prawo- dobrego postępowania.
Książe i technika rządzenia
q Wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy. Nowy porządek bowiem może być utrwalony jedynie przez władzę jednostki i użycie „wyjątkowych środków”.
q Dyktatura jest nieodzowna głównie dlatego, że nowy ustrój musi na wstępie rozprawić się ze swoimi wrogami.
- polityka nie ma nic wspólnego z moralnością,
- w polityce liczy się skuteczność czynu a nie to czy jest on moralny,
- sukces w polityce usprawiedliwia czyny, które w kategoriach moralności uchodzą za złe,
- dobrze byłoby gdyby władca był łagodny i hojny, to jednak prowadzi do wzrostu podatków i staje się zarzewiem buntu,
- byłoby pożądane, aby poddani kochali swego władcę, ale jeszcze ważniejsze jest to , aby się go bali,
- powinien też władca zachować pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności, jednak łamiąc je w razie potrzeby.
q W określonych sytuacjach zbrodnia, gwałt, zdrada są pożądane i przynoszą lepsze rezultaty niż przyniosłoby działanie zgodne z kanonami moralności.
- Cezary Borgia zwolennik skrajnego terroru i okrucieństwa odnosił sukcesy, Machiavelli przyrównał go do lisa i lwa,
- „Lepiej być gwałtownym niż oględnym, gdyż szczęcie jest jak kobieta, którą trzeba koniecznie bić i dręczyć, aby ją posiąść. Kto chce przestrzegać zasad dobra, musi nieuchronnie zginąć wśród tylu, którzy dobrymi nie są.”
q Machiavelli wie, że lud pragnie tego aby nie być uciskanym, stara się zmniejszyć różnice majątkowe, tak aby ta biedna warstwa nie była wciąż wyzyskiwana, jego polityka jest tamą dla warcholstwa i awanturnictwa, czuwa nad tym,” aby poddani jego stale, we wszystkich czasach i okolicznościach państwa jego potrzebowali, wówczas będą mu stale wierni”.
q Nie wierzył w Boga, odrzucał chrystianizm jako doktrynę bierności i lenistwa, zrzucał odpowiedzialność na papiestwo za rozbicie kraju, doceniał jednak społeczną funkcję religii, może ona być pożyteczna gdy kształtuje cnoty obywatelskie, kiedy uczy służby dla państwa i jego władcy.
Pochwała republiki
q Dyktatura jest ustrojem przejściowym, który ma doprowadzić do stworzenia silnego państwa, po stworzeniu tego państwa absolutyzm powinien być zastąpiony modelem państwa „stabilnego i trwałego”. Takim państwem jest republika.
q Republika lepiej gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną wolność. Najlepszą republiką jest taka, która łączy elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych;
- Machiavelli podziwiał republikę rzymską, która znana mu był ze studiów nad doktryną Polibiusza,
- Władca ludu nie miała być jednak ludowładztwem, Machiavelli gardził bowiem „cuchnącym plebsem”, jak i pasożytniczą szlachtą,
- Przez lud rozumiał wielkie i średnie mieszczaństwo, rząd ludu to przewaga polityczna warstw najzamożniejszych.
q Jedyny ustawodawca to państwo, ale za nim musi stać siła, jest nią armia, w której szeregach muszą stać obywatele, po to aby przez najemne wojska państwo nie było w czasie pokoju grabione, a w czasie wojny oszukiwane.
7 pouczeń Abudara

1. Kochaj biednych i żyj z nimi blisko

2. stale spoglądaj na tych co SA tobie podlegli a nie na tych którzy stoia nad toba

3. nie proś

4. Bądź zawsze wierny krewnym

5. mów zawsze prawd nawet gorzka

6.w walce o sprawę boga nie daj się zranić obelgami drwiących

7.Powtarzaj słowa ze skarbnicy boskiej

Stoicyzm stworzył kompletny system filozoficzny, który w teorii bytu był monistyczny, zasadniczo materialistyczny i deterministyczny, a w teorii poznania skłaniał się ku empiryzmowi, ale najbardziej jest znany ze swojej części etycznej. Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem "stoicyzm" opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych

Filozofia stoicka

Niewątpliwym dokonaniem stoików było to, że jako pierwsi wprowadzili wyraźne rozgraniczenie trzech podstawowych działów filozofii - teorii poznania, które nazywali logiką, teorii bytu, którą nazywali fizyką i teorią moralności i życia, którą nazywali etyką.

Podstawowe założenia nauki Lutra
W 1517 wezwał teologów do debaty w sprawie odpustów i innych nadużyć w Kościele.Za czyn ten został ekskomunikowany .Obłożony klątwą sformułował trzy podstawowe zasady:
1) jest najwyższym autorytetem w sprawach wiary i życia chrześcijańskiego i nie może ona podlegać dogmatycznym interpretacjom ani papieża, ani instytucji Kościoła.
2) człowiek jest usprawiedliwiony przed Bogiem jedynie dzięki łasce przez wiarę.
3) każdy wierzący ma bezpośredni dostęp do Boga, z czego wynikają dwa wnioski natury praktycznej:
A) spowiedź jest wymysłem i służy nie wierze, lecz interesom Kościoła, zaprzecza bowiem bezpośredniej możności obcowania z Bogiem.
B) każdy wierzący jest kapłanem (powszechne kapłaństwo wierzących).
31 X 1517 Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez potępiających handel odpustami uprawiany przez dominikanina J. Tetzela. Datę tę uważa się za początek reformacji na zachodzie Europy.
Dla Lutra chrystianizm ma znaczenie, jest religią zbawienia, uwolnienia od grzechu, zbawczej łaski, usprawiedliwiającej grzesznika w oczach Boga. Luter nie odrzuca społecznego charakteru christianizmu, nie zrywa z pojęciem instytucji Kościoła, pragnie jedynie, by Kościół poddał się jedynemu autorytetowi - Biblii.
Nie odrzuca również sakramentalno-obrzędowego kultu, pragnie go tylko zreformować. Broni doktryny o obecności ciała i krwi Chrystusa w chlebie i winie konsekrowanych podczas uczty eucharystycznej (co go różni od), przy czym obecność tę pojmuje jako współistnienie postaci eucharystycznych z fizycznym ciałem Chrystusa (co go różni od oficjalnej doktryny katolicko-scholastycznej).

Odpusty. Faktem, który pchnął Marcina Lutra na drogę Reformacji, była sprzedaż odpustów. W nagrodę za pewne dobre uczynki Kościół darowywał kary, które grzesznik miał odpokutować. Biskupom przysługiwało prawo skracania pokuty i zadośćuczynienia. Odpuszczenie nakazanej przez spowiednika pokuty zwano odpustem. Odpusty były poczytywane również za środek skrócenia męki czyśćcowej lub wyzwolenia z niej całkowicie dusz, które nie odpokutowały dostatecznie za życia na ziemi. Z czasem zadośćuczynienie, wymagane przez Kościół od otrzymujących odpusty, zastąpiły ofiary pieniężne, składane na pewien cel kościelny. Rozpisany w 1514 r. wielki odpust w Niemczech miał dostarczyć funduszów dalszą budowę kościoła św. Piotra w Rzymie. Odpust obiecywał „zupełne przebaczenie i pojednanie z Bogiem". Sprzedaż tych odpustów w Niemczech powierzono arcybiskupowi mogunckiemu Albrechtowi, który jednocześnie miał biskupstwo Magdeburga i Halberstadtu. Potrójny biskup utrzymywał wspaniały dwór książęcy, co pochłaniało znaczne sumy. Aby móc zajmować - wbrew przepisom prawa kościelnego - aż trzy stanowiska w kościele, biskup musiał uzyskać na to zgodę kurii rzymskiej. Kuria zgodziła się na to za wniesienie do skarbu papieskiego 10.000 dukatów, co stanowiło na one czasy ogromną sumę. Arcybiskup muguncki Albrecht, aby wnieść żądane 10.000 dukatów, zaciągnął pożyczkę w domu bankierskim Fuggerów. Papież Leon X, chcąc umożliwić Albrechtowi mogunckiemu spłacenie zaciągniętego długu, powierzył mu sprzedaż odpustów na okres ośmiu lat. Między arcybiskupem a kurią rzymską stanęła umowa, że połowę całego dochodu ze sprzedaży odpustów Albrecht obowiązany był odsyłać do Rzymu, drugą zaś połowę zabierali pełnomocnicy Fuggerów na pokrycie długów biskupich. Albrecht raźno zabrał się do dzieła, wynalazł sobie sprytnego sprzedawcę odpustów w osobie dominikanina Jana Tetzla, który miał już doświadczenie na tym polu, sprzedając w swoim czasie odpusty w Zgorzelcu.

Państwo ziemskie

Podstawą protestantyzmu stało się uznanie prawa człowieka do samodzielnego interpretowania słów boskich. W rezultacie mimo formalnego powiązania państwa z Kościołem w krajach protestanckich obecnie pozostają one światopoglądowo neutralne. Ale do tego protestantyzm musiał dojrzeć. Przez długi czas w krajach protestanckich zasada swobodnej interpretacji Biblii nie była praktykowana, a państwowy Kościół narzucał obowiązującą wykładnię (luterańska lub inną).

Reformacja: postawa i ruch (zwalczana przez kościół) sprzeciwiająca się egemonii kościoła w Europie na polu politycznym i finansowym, i wynikającego tego rozkładu moralnego kościoła jako instytucji; Marcin Luter na drzwiach katedry w Witenberdze wywiesił 95 tez wymierzonych przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów, celibatowi, uznaniu papieża z głowę Kościoła i różnicy w czynie i słowie księży. Głosił konieczność powrotu do Kościoła jaki miał istnieć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Zasadniczym autorytetem w sprawach wiary czynił Pismo Święte, przekreślając tym samym wagę orzeczeń papieży, uchwały soborów i autorytet ojców kościoła. Uzależniał zbawienie wiernych przede wszystkim od wiary. Zredukował liczbę sakramentów do dwóch: Chrztu i Eucharystii. Głosił likwidacje zakonów. Doprowadził do powstania protestantyzmu (nazwa od protestu wobec uchwały podjętej na Sejmie Rzeszy niemieckiej w 1525, zabraniającej szerzenia haseł reformacyjnych). Jan Kalwin - Podstawa jego poglądów była zasada predestynacji: Bóg juz przed wiekami podzielił wszystkich ludzi na wybranych i potępionych, a ich postępowanie w życiu doczesnym może być tylko potwierdzeniem tego podziału. Ludzie zostają potępieni nie dlatego ze grzeszą, ale grzeszą dlatego, ze ich Bóg potępił. Przejawem laski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia, na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności. 1534 rok - powstał Kościół Anglikański, którego głową został król Henryk VIII, odłączając sie w ten sposób od Rzymu. Zniesiono zakony oraz skonfiskowano dobra kościelne, zachowano natomiast pozostałą po katolicyzmie hierarchie duchowna. Do obrzędów wprowadzono język angielski, zniesiono celibat. Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło sie od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił sie we Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech, Danii i Szwecji; Kościół rozpoczął zakrojona na szeroka skale akcje kontrreformatorską mającą na celu likwidacje reformacji, naukami swoimi i sila polityczna.

 Stan natury to wg. Hobbsa wojna każdego z każdym co wynika bezpośrednio z faktu, że każdy człowiek jest z natury egoistą. Przy braku zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z sobą walczyć co powoduje, że zmiast korzystać z wolności każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt. W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak zewnętrznych przeszkód w osiąganiu celów. Wolność człowieka polega na tym, iż nikt nie powstrzymuje jego działań.

Prawo naturalne

Za życia wyrzucano Hobbesowi ateizm. Homocentryczna koncepcja Hobbesa pozostaje bez wątpienia myślą akceptującą Boga. Zarówno pewność poznanych rozumową drogą praw, jak i ich obowiązywanie, potrzebują Boga. Trudno jednak wyobrazić sobie większą wiarę w człowieka, niż wyrażona w przekonaniu: każda jednostka ludzka zdolna jest, jeśli tylko zdobędzie się na wystarczającą uwagę, samodzielnie odkryć boskie prawa. Prawo naturalne jest ukazane człowiekowi słowem wiecznym Boga, występującym w człowieku jako rozum przyrodzony. Prawo naturalne dzieli się dalej na prawo naturalne ludzi i prawo naturalne narodów (jus gentium). Ogólnie przedstawione przez T. Hobbesa prawa natury podzielić można na: prowadzące do pokoju, eliminujące wojnę bez udziału arbitra i prowadzące do uniknięcia walki z udziałem arbitra.

Umowa społeczna

Zdaniem Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę jednemu człowiekowi. Umowa taka tworzy państwo i społeczeństwo, które wbrew poglądom Arystotelesa, nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Do zawarcia paktu popycha człowieka oczywiście lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.

Państwo naturalne rodzi się z powodu groźby unicestwienia tych, którzy nie podporządkują się mocy przyszłego suwerena. Przyczyną narodzin państwa jest tu wola władcy. Nie samo jednak zwycięstwo daje uprawnienie do władzy nad zwyciężonym, lecz ugoda/pakt zwyciężonego, coś w rodzaju współczesnego jednostronnego oświadczenia woli. Pakt w przypadku państw naturalnych nie jest elementem żadnej umowy, jest tylko przyrzeczeniem zwyciężonego.

Państwo polityczne powstaje na skutek podwójnego zobowiązania, po pierwsze wobec obywateli, po wtóre, wobec suwerena. Dopiero teorię narodzin państwa ustanowionego, inaczej politycznego, możemy nazwać mianem kontraktualizmu. Pakty jednostek stają się elemetem umowy społecznej.

Państwo może być demokracją, która istnieje dzięki dwóm elementom, z których pierwszym jest ustanowienie stałych zebrań, tworzące lud, a drugim większość głosów tworząca władzę. Państwo może być arystokracją, która powstaje dzięki przemianie demokracji, polegającej na przeniesieniu władzy na kolegium optymatów. Może być również monarchią, którą wywieść można również od władzy ludu, a więc zgromadzenia, które uprawnienia swe przeniosło na jednego człowieka. Suwerenem zatem nie musi być jednostka.

Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem. Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena. Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą, podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych

---