Św. Augustyn (354-430)
Był najwybitniejszym myślicielem okresu patrystycznego. Pełne jego nazwisko to Aureliusz Augustyn. Urodził się w Tagaście (Północna Afryka), w prowincji rzymskiej Numidii (dzisiejsza Algieria). Ojciec Augustyna był poganinem, matka Monika - chrześcijanką. Matka starała się wychować syna w chrześcijaństwie, ale nie został on ochrzczony. Augustyn odznaczał się wysokimi zdolnościami intelektualnymi. Od młodości wykazywał swoją pracowitość i pasję w dziedzinie studiów, uczenia się. Jego życie charakteryzowało się swobodą w zakresie wymagań moralnych. Studiował najpierw w Tagaście, a później w Madaurze w Kartaginie. Studiował literaturę, interesował się literaturą rzymską i łacińską. Studiował również filozofię, ale głównym przedmiotem jego studiów była retoryka, która cieszyła się wielkim uznaniem. Mając 18 lat związał się z pewną kobietą, mieli syna - Adeodatusa. Związani byli ze sobą bez ślubu. Po studiach podjął pracę nauczyciela wymowy. Pracował w Kartaginie, Rzymie i Mediolanie. W okresie studiów Augustyn odsunął się od Boga. Często zmieniał swoje poglądy. Mając 20 lat związał się z sektą Manichejczyków (od nazwiska Manes, była to pewna odmiana Gnostycyzmu, głoszącego walkę dobra i zła oraz dużą swobodę seksualną). Dość szybko zniechęcił się Manicheizmem i przyjął poglądy sceptyków. W czasie pobytu w Mediolanie zetknął się z neoplatonizmem, który przybliżył go do chrześcijaństwa. Ostateczne nawrócenie Augustyna na chrześcijaństwo dokonało się w Mediolanie pod wpływem matki i biskupa Ambrożego. Św. Ambroży był doskonałym mówcą i Augustyn zaczął uczęszczać na jego kazania, ponieważ był mówcą i chłonął treść tych kazań. Również duży wpływ wywarła na Augustyna jego matka, która modliła się za niego i odwiedzała go. Bardzo trudno mu było zrezygnować z nałogów. Gdy się modlił, za natchnieniem wewnętrznym wziął list św. Pawła do Koryntian (1 Kor 6,9-11). Tekst tego listu sprawił, że definitywnie zerwał z nałogami. W 386 roku Augustyn nawrócił się, a Chrzest przyjął 23 kwietnia 387 roku, w Wielkanoc. Przyjął Chrzest jako człowiek dorosły, mając 33 lata, to nawrócenie był całkowite. Rezygnuje z pracy retora i wraca do Tagasty. Przygotowując się do powrotu w pobliżu Ostii z synem i matką, ta zachorowała i umarła, dlatego powrót się przedłużył. Do Tagasty wraca 388 roku. Sprzedaje większość majątku i wraz z przyjaciółmi prowadzi ascetyczny tryb życia, zbliżony do życia zakonnego. W 391 roku zostaje kapłanem, a w 396 roku zostaje biskupem Hippony i jest nim do końca życia. Jest gorliwym biskupem, wszystkie siły i czas poświęca dla duszpasterstwa, głosi wiele kazań, zajmuje się działalnością charytatywną.
Augustyn prowadził aktywną działalność pisarską. Napisał 100 prac. Większość z nich ma charakter teologiczny dotyczący zagadnień żywo nurtujących ówczesne chrześcijaństwo. Dużo miejsca zajmują prace ściśle filozoficzne. Prace są w formie dialogów na wzór Platona. Późniejsze prace są o charakterze teologicznym. Napisane przez niego pisma skierowane są przeciwko Manichejczykom. Augustyn zwraca uwagę, że zbawić się można tylko dzięki Łasce Bożej. Podkreśla też wolność, ale i grzeszność człowieka. Z grzeszności człowieka może wybawić tylko Łaska Boża.
Zachowało się 200 kazań i ponad 100 rozpraw filozoficznych i teologicznych.
Dialogi:
Contra academicos - Pismo skierowane przeciwko Akademii Platońskiej, głoszącej w tym czasie sceptycyzm.
Solliloqua - O sposobie poznawania prawd nadzmysłowych
De libero arbitio - O wolności człowieka
De Trinitate - O Trójcy Świętej (15 ksiąg)
De civitate Dei - O Państwie Bożym (22 księgi)
Confessiones - Wyznania. Wyznaje grzechy i swoją wiarę. Wyznaje wspaniałomyślność Boga. (13 ksiąg)
Retractiones - Sprostowania. Pisma skorygowane w duchu kościelnym
Prace Augustyna mają charakter bardzo osobisty. Wprowadza świadectwo własnego życia w odniesieniu do Pana Boga. Ten ciąg przerywany jest modlitwą. Augustyn wprowadza głębokie rozważania filozoficzne i teologiczne, które służą do poznania Pana Boga i siebie: Noverim Te, noverim Me.
Poglądy filozoficzne
W swoich poglądach filozoficznych Augustyn nawiązuje do Platona, Stoików, Sceptyków i do wcześniejszych myślicieli filozoficznych. Jego zagadnienia filozoficzne rozrzucone są po wszystkich pracach. Augustyn daje plan, jak powinna wyglądać synteza filozofii. Dzieli filozofię na trzy części:
Logika - to wszystko, co dotyczy poznania
Fizyka - to, co odpowiada metafizyce
Etyka - sens ogólnie przyjęty
Według niego te trzy działy powinny być poprzedzone wprowadzeniem epistemologicznym.
Św. Augustyn podkreśla, że celem ludzkich dążeń jest szczęście. Filozofia powinna pomagać człowiekowi w osiągnięciu szczęścia. Do osiągnięcia szczęścia potrzebne jest człowiekowi poznanie Boga i własnej duszy. Wykazuje, że poglądy Sceptyków są błędne. Trzeba ze Sceptykami zgodzić się, że nieraz ulegamy błędom, ale Sceptycy zbyt szybko wyciągnęli wniosek, że tym błędom ulegamy zawsze. Poza tym nasza wiedza nie jest zawsze zależna od poznania zmysłowego. Błędy powstają wtedy, gdy wypowiadamy sądy i twierdzenia o rzeczach. Błędy nie powstają wtedy, gdy wypowiadamy sądy o naszych przeżyciach wewnętrznych. Biurka ma barwę i tu mogę się mylić, ale fakt mojego widzenia nie ulega wątpliwości. Nie wątpię w to, że coś mnie boli, lub, że jestem smutny. Nie wątpię w swoje myślenie, lub w to, że ja wątpię.
Si enim fallor sum - nawet jeśli wątpię, to istnieję. W bardzo wielu pracach powraca ten wątek u św. Augustyna. Znalazł sposób na wykazanie błędności Sceptyków, że nie wszystko jest wątpliwe. Dla Augustyna jest to otwarcie możliwości na poznanie siebie, na poznanie Boga, na poznanie szczęścia:
Nie mógłbym wątpić, gdybym nie istniał, nie mógłbym istnieć, gdybym nie wątpił.
Nie wszystko jest wątpliwe, niewątpliwe jest moje istnienie.
Ty, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz? Nie wiem. Skąd wiesz? Nie wiem.
Augustyn uważa, że wśród twierdzeń, które uznajemy za prawdziwe, niektóre mają charakter konieczny i niezmienny. Są nimi prawdy dotyczące podstaw naszego poznania, pozwalające odróżnić prawdę od fałszu, dobro od zła, piękno od brzydoty. Niemożliwe jest, by dwie tezy ze sobą sprzeczne były prawdziwe. Są pewne twierdzenia, które zawsze są prawdziwe. Św. Augustyn nazywa je prawdami wiecznymi, które warunkują nasze poznanie. Nie są one zależne od poznania empirycznego. Prawdy wieczne nie są prawdami objawionymi przez Boga. Prawdami wiecznymi są prawdy niezmienne, dotyczące podstaw moralności, etyki, piękna. Nie są prawdami świadczącymi o istnieniu Boga. Według św. Augustyna człowiek jest zdolny do poznawania prawd niezmiennych. Skoro rzeczy, które poznajemy, są zmienne, to my też jesteśmy zmienni. Wobec tego źródłem prawd wiecznych nie mogą być ludzie lub umysł. Źródłem tych prawd musi być Pan Bóg. Tylko człowiek czuje się zobowiązany do przyjęcia tych prawd. Sposób poznawania świadczy o tym, że Bóg istnieje.
Wszystkie rozważania Augustyna odwołują się do Boga. Jest to rezultat jego refleksji filozoficznej. Te refleksje wykazują, że Bóg jest fundamentem poznania. Św. Augustyn zajmuje się Bogiem jako stwórcą całego świata, jako najwyższym dobrem i celem ludzkich dążeń.
Poznanie
W swoje refleksji na temat poznania św. Augustyn opiera się o poglądy Platona. Wyróżnia trzy stopnie poznania:
Zmysłowe - jest najmniej doskonałym. W nim najłatwiej jest o błędy, nie prowadzi ono do wiedzy pewnej, nie przekracza rangi opinii. Św. Augustyn jest przekonany, że jeśli w poznaniu biorą udział narządy ludzkie, to jednak poznanie zmysłowe jest funkcją duszy. Bodźce dotyczące narządów cielesnych wywołują w narządach pewne zmiany, przez które dusza uświadamia sobie to, co się dzieje w ciele.
Umysłowe dyskursywne - jest to poznanie pośrednie, polegające na wyciąganiu wniosków z przesłanek (poznanie sylogistyczne). Rezultatem tego poznania jest scientia (wiedza, nauka).
Umysłowe bezpośrednie - polega na bezpośrednim uchwyceniu prawdy bez rozumowania. Człowiek jest zdolny do takiego poznania. Rezultatem tego poznania jest mądrość (sapientia). Nie wszystko można poznawać w ten sposób, dotyczy to prawd wiecznych, których nie można rozumować. Polega ona na widzeniu intelektualnym (visio intellectualis).
Człowiek dochodzi do poznania prawd niezmiennych. Konieczne jest przed tym poznaniem poznanie dyskursywne. Człowiek poznaje w ten sposób, ale to poznanie jest możliwe dzięki specjalnej Bożej pomocy, dzięki Bożemu oświeceniu. Człowiek, żeby widział musi mieć światło, podobnie ludzki umysł jest zdolny do poznania, lecz potrzebne jest światło ze strony Boga, potrzebna jest iluminacja (illuminatio). Całe ludzkie poznanie jest warunkowane całym oświetleniem ze strony Boga. Stąd ta teoria nazywa się teorią iluminacji. W poznawaniu prawd wiecznych człowiek otrzymuje oświecenie ze strony Boga. Wiedza uzyskana w poznaniu intuicyjnym jest niezależna od poznania dyskursywnego. Św. Augustyn przyjmuje możliwość poznania apriorycznego. To poznanie dotyczy najbardziej fundamentalnych prawd, które warunkują poznanie.
Tok rozumowania św. Augustyna jest podobny do Platona, lecz są inne wnioski. Św. Augustyn traktuje idee jako myśli Boże, które tkwią w umyśle Bożym. Poznanie prawd wiecznych odnosi się do idei tkwiących w umyśle Bożym.
Natura rzeczywistości
Cały świat materialny i wszystkie byty zostały stworzone przez Boga. Z momentem stworzenia rzeczy materialnych zaczął istnieć świat i zaczął płynąć czas. Upływ czasu zaczął się od stworzenia rzeczy materialnych. Według św. Augustyna Bóg stworzył wszystko, wszystkie byty i ich własności jednym aktem stwórczym. Stworzył je w formie potencjalnej, w formie nasion, zarodków, i dał im zdolność do rozwoju. Św. Augustyn nazywa to rationes seminales. Z tych rationes seminales w miarę upływu czasu wyłaniają się byty i przechodzą w stan aktualny. Przez te byty można zaobserwować wzrost doskonałości. Według św. Augustyna to nie jest powstawanie czegoś nowego, jest to aktualizowanie, pewien rozwój (podobnie, jak z nasienia rozwija się drzewo), pewien postęp. Czy to można nazwać ewolucjonizmem? Jeżeli przez ewolucjonizm rozumie się rozwój, to te poglądy mają taki charakter. W sensie Darwinowskim nie ma przekształcania się gatunków. Jest to rozwój czegoś, co istniało, doskonalenie się tego. Pan Bóg jest stwórca wszystkiego i materii. Wszystko, co jest stworzone przez Boga, z natury jest dobre. Tutaj św. Augustyn przeciwstawia się Platonowi. Z tego wynika, że ciało ludzkie nie może być złym. Według św. Augustyna stworzenie polega na zapoczątkowaniu istnienia, lecz także na ciągłym podtrzymywaniu w istnieniu. To ma ten sam charakter, co zapoczątkowanie istnienia. Akt stwórczy, mimo że zaistniał w przeszłości, to nadal trwa. Podtrzymywanie w istnieniu jest ciągłym stwarzaniem (conservatio est continua creatio).
Człowiek
Według św. Augustyna człowiek jest konstytuowany przez ciało i dusze, a więc są od siebie zależne. Św. Augustyn uważa, że ciało i dusza są to dwa byty substancjalne, które łączą się ze sobą, są od siebie zależne, jednak mogą istnieć samodzielnie. Są one złączona naturalnie. Ciało jest mniej doskonałe niż dusza. Dusza w swoim działaniu jest niezależna od ciała, w duszy nie ma nic z cielesności, dusza też nie spełnia funkcji biologicznych ciała. Św. Augustyn z duszą łączy świadomość, pamięć. Funkcjami duszy są: zdolność do myślenia, pamięć, zdolność do introspekcji, do zwracania się ku samej sobie.
Natura każdego bytu ujawnia się w aktywności danego bytu. Natura ludzkiej duszy ujawnia się w aktywności człowieka, w tym do czego człowiek dąży, czego człowiek chce. Natura człowieka przejawia się bardziej w woli niż w rozumie. Ponieważ człowiek jest najdoskonalszym z bytów stworzonych, stąd św. Augustyn uważa, że w Bogu czynnikiem najważniejszym jest wola.
Poglądy etyczne
Wszystko, co istnieje, ze swojej natury jest dobre, ale zło na pewno istnieje. Według św. Augustyna zło jest brakiem dobra. Istoty wolne wtedy źle postępują, gdy nie realizują dobra, spośród wszystkich dóbr wybierają dobro mniejsze przed większym. Złem jest odwrócenie się od dóbr wyższych. Najwyższym dobrem jest Bóg. Złem jest zwracanie się do innych dóbr. Złymi są pycha i pożądliwość. Pycha polega na chęci poradzenia sobie bez Boga, a pożądliwość na nadmiernym upodobaniu w rzeczach materialnych, zabieganie o rzeczy przemijające, które odwracają człowieka od Boga. Zło jest potrzebne, by ujawniła się harmonia. Wolność jest czymś niezwykle cennym. Świat z bytami wolnymi, zdolnymi do czynienia zła, złych wyborów jest doskonalszy od świata bez zła, który nie byłby światem wolnym. Zło przyczynia się do doskonałości, do wolności. Źródłem zła jest złe wykorzystywanie wolności. Zło pochodzi więc od człowieka. Od Boga pochodzi tylko dobro. Św. Augustyn przeciwstawia się poglądom, według których źródłem zła byłoby ludzkie ciało. Wola ludzka jest słaba, stąd podkreśla konieczność Bożej pomocy w moralnym postępowaniu. Podkreśla wolność człowieka i słabość jego woli. Z wolnością człowieka związana jest zdolność do wybierania między dobrami. Św. Augustyn dzieli ludzkość na 2 kategorie:
Ludzie, którzy wybierają Boga, którzy swoje dążenia opierają na zjednoczeniu z Bogiem
Ludzie, którzy odwracają się od Boga przez wybór rzeczy doczesnych
Idących z Bogiem św. Augustyn nazywa państwem Bożym, a idących przeciwko Bogu - państwem ziemskim. Uważa, że między tymi państwami toczy się walka. To zmaganie się stanowi dzieje świata. Te dzieje św. Augustyn dzieli na 6 okresów. Szósty okres to przyjście Jezusa na ziemię. Po tym okresie nastąpi oddzielenie dobra i zła. Św. Augustyn dostrzega pewien cel dziejów ludzkości, według niego nie przebiegają one według przypadkowych wydarzeń. Przez tę koncepcję św. Augustyn zasłużył na miano pierwszego historiozofa.
Św. Augustyn jest myślicielem, który ogromnie oddziałał na późniejszych myślicieli. W średniowieczu jego poglądy były kultywowane w zakonach franciszkańskich. Do jego poglądów odwoływano się do XIII wieku. Oddziałał także na św. Tomasza z Akwinu.
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)_______
Pochodził z rodziny hrabiów Akwinów. Urodził się w miejscowości Rocca Secca (południowa Italia). Jako dziecko został oddany na wychowanie do opactwa benedyktyńskiego na Monte Casino. Opatem tego klasztoru był krewny Tomasza. Tam Tomasz rozpoczął naukę. W wieku 14 lat opuścił klasztor i studiował na uniwersytecie w Neapolu na wydziale sztuk wyzwolonych. W 1243 roku wstąpił do zakonu Dominikanów wbrew woli rodziny. Rodzina nie była niechętna aby wstąpił do zakonu, lecz chciała, aby wstąpił do benedyktyńskiego. Przeciwstawiali się natomiast wstąpieniu Tomasza do zakonu franciszkańskiego czy dominikańskiego, gdyż ci zakonnicy uważani byli za „dziwaków". Tomasz przez pewien czas był więziony przez swoich braci. Przy pomocy siostry zostaje uwolniony i wstępuje do dominikanów, którzy, aby nie narażać się rodzinie, kierują Tomasza do Niemiec do Kolonii, aby tam studiował. Spotyka się tam z Albertem, który wywiera największy wpływ na Tomasza. Albert był tym, który rozpoznał zdolności Tomasza. Po tych studiach Tomasz zostaje przeniesiony do Paryża (w 1252r.), aby tam uzupełnił studia na wydziale teologicznym. W 1256 roku zostaje magistrem. W Paryżu wykłada do 1259 roku. Działalność naukowa Tomasza zaczyna się od ok. 1250 roku.
Jego działalność można związać z działalnością dydaktyczną. I tak można wyróżnić okresy jego działalności:
1252 - 1259 - w tych latach zostaje skierowany do Włoch, aby organizować studia dominikańskie, tam naucza w różnych miastach, m.in. w Rzymie. W tym czasie zetknął się z Wilhelmem z Mörbecke. Miało to znaczenie, gdyż Tomasz nie znał greki. Korzystał z jego tłumaczeń.
1268 -zostaje ponownie skierowany przez władze kościelne do Paryża, gdyż coraz większy wpływ odgrywali awerroiści łacińscy. Władze kościelne miały nadzieję, że przeciwstawi się tym wpływom.
1274 - Zostaje zaproszony przez papieża do udziału na Soborze w Lyonie. Jednak pod koniec 1273 r. następuje złamanie jego zdrowia. Zaprzestaje redagowania swoich dzieł. W wyniku postępującej choroby zatrzymuje się w opactwie cystersów w miejscowości Fossa Nova. Umarł w 7.IIl.l274r. By odwdzięczyć się cystersom za ich opiekę skomentował dla nich księgę Pieśni nad pieśniami. Dorobek pisarski św. Tomasza z Akwinu jest bardzo obfity. Większość jego prac jest o charakterze teologicznym. Jest też autorem prac czysto filozoficznych, są to komentarze do dzieł Arystotelesa O przyczynach. Różnie można grupować te pisma:
a) pisma filozoficzne - głównie do dzieł Arystotelesa, wśród nich do metafizyki i do fizyki Arystotelesa
b) pisma teologiczne - komentarze do Traktatu o Trójcy Świętej - Boecjusza, do pism św. Augustyna, Dionizego Areopagity O imionach Bożych, do Sentencji Piotra Lombarda, komentarze do ksiąg Pisma Świętego, do Credo (Wierzę w Boga).
c) dzieła synkretyczne - 3 najważniejsze dzieła:
Suma contra gentiles (Suma przeciwko poganom) - pisał je z myślą o misjonarzach arabskich, jako podręcznik dla misjonarzy, środek do nawiązywania kontaktu. 2/3 tego dzieła ma charakter filozoficzny, stąd z biegiem czasu przyjęło się nazywać je Sumą filozoficzną.
Suma theologiae (Suma teologii) - jest to najważniejsze dzieło Tomasza.
Dzieli się na 3 części:
/. pars prima — oznaczana I
2. pars secunda - podzielono ją, oznacza się ją I-II i II-II (prima secunda, secunda secundae)
3. pars tertia - jest ona niedokończona. Oznacza się ją III Te treści dzielą się na kwestie (rozdziały), a kwestie dzielą się na artykuły. Artykuły buduje w ten sposób, że najpierw zestawia poglądy, a później przedstawia swoje stanowisko.
d) pisma będące dyskusjami akademickimi, tzw. Quaestiones disputatae. Te dzieła mają charakter prac monograficznych
e) małe dziełka tzw. Opuscula
Tomasz rozróżnił filozofię od teologii, ale uważał, że teologia korzysta z wiedzy filozoficznej, stąd w tych wielkich dziełach Tomasz wprowadza wiele analiz filozoficznych. Wszystkie teologiczne pisma Tomasza można nazwać filozoficzno-teologicznymi z przewagą teologii. Chronologiczne powstawanie dzieł:
z I okresu (1252-1259) pochodzi: De ente et essentia (O bycie i istocie)-To
dzieło napisał, nim został magistrem teologii. Również napisał komentarz do
Sentencji Piotra Lombarda.
z II okresu (1268) pochodzi: Suma filozoficzna i I część Sumy teologicznej.
z III okresu (do 1272) pochodzi: II część Sumy Teologicznej, większość
komentarzy do pism Arystotelesa oraz De unitatae intellectus (O jedności
intelektu).
z IV okresu (koniec 1273) pochodzi: III część Sumy Teologicznej, komentarz
do wstępu Ewangelii św. Jana oraz do Pieśni nad pieśniami.
Poglądy filozoficzne
Geniusz św. Tomasza ukazywał się w umiejętności wykorzystywania różnych wątków z różnych poglądów filozoficznych i ich syntezie, jak również w syntezie filozofii i teologii, umiejętność uzyskania harmonii między filozofią a teologią, łączenia pracy naukowej z życiem modlitewnym, życiem Ewangelią. W swoich poglądach Tomasz nawiązuje do poglądów Arystotelesa, ale podejmuje wątki od św. Augustyna i od innych myślicieli. Tomasz jest tym z filozofów XIII-wiecznych, którzy starali się przejąć całościowo poglądy Arystotelesa. Wpływ Arystotelesa wyraża się w terminologii, w przyjmowaniu poglądów teoriopoznawczych, z zakresu teorii metafizycznych.
Równocześnie Tomasz zwraca uwagę na sprawy, na które Arystoteles nie zwracał uwagi. Chodzi o aspekt egzystencjalny rzeczywistości. Uważa, że najważniejszym jest sam fakt istnienia. Rzeczywistość należy badać w aspekcie egzystencjalnym. Tomasz stworzył inną, nową wersję filozofii. Geniusz Tomasza wyraża się w wyjątkowych zdolnościach do syntezy, ale nie jest to tylko synteza poglądów Arystotelesa czy Augustyna, ale synteza z właściwą wizją rzeczywistości, zwracającą uwagę na aspekt egzystencjalny.
Stosunek wiedzy naturalnej do wiedzy mającej fundament w Objawieniu biblijnym
Tomasz nawiązuje do Alberta. Rozgranicza filozofię od teologii. Podkreślał, że choć zajmuje się tymi samymi zagadnieniami, to zajmuje się w inny sposób, innym celem i metodą.
W filozofii celem jest poznanie prawdy.
Celem teologii jest przekazanie prawd potrzebnych do zbawienia. Ma ona ułatwić osiągnięcie zbawienia.
Inna jest również metoda:
r
Teologia w swojej metodzie odwołuje się do Objawienia Bożego. Źródłem jest Objawienie przyjmowane w wyniku zaufania wobec Boga. Filozofia opera się na zdolnościach naturalnych umysłu. W filozofii uzasadnienie polega na odwołaniu się do doświadczenia, albo do tego, że prawdziwość odnosi się do rozumu. W filozofii dąży się do poznania prawdy, otaczających nas rzeczy, ich istoty. Według niego umysł ludzki ma duże zdolności poznawcze. W wyniku badania przyczyn umysł może poznawać istnienie Boga, a w dużej mierze przyczynę Boga.
Według św. Tomasza są też granice dla ludzkiego umysłu. Z Objawienia, w oparciu o wiarę religijną znamy prawdy, które są niepoznawalne, są tajemnicami. Te tajemnice przekraczają możliwości poznania umysłu, ale nie sprzeciwiają się umysłowi ludzkiemu.
Tomasz odwołuje się do tego, że cała nasza wiedza ostateczny fundament ma w Bogu. To wszystko, co poznajemy, jest stworzone przez Boga. Istnieje jedna prawda. Według Tomasza prawda poznawana na drodze czysto naturalnej jest pomocna do rozumienia tego, co zawarte jest w Objawieniu. Ta wiedza filozoficzna stanowi podprowadzenie do wiary.
Poglądy na temat poznania
Tomasz opowiada się za realizmem poznawczym. Przyjmuje, że poznanie ma charakter bierny, władze poznawcze człowieka również reagują na zewnętrzne bodźce. Według Tomasza zachodzi ścisła więź między poznaniem zmysłowym a rozumowaniem. Całe poznanie stanowi jedność. Poznanie polega na pewnego rodzaju upodobnieniu podmiotu do z przedmiotem. Upodobnienie polega na tym, że w umyśle powstają obrazy poznawanych rzeczy. Te obrazy to tzw. species. Człowiek według św. Tomasza nie posiada żadnej wiedzy wrodzonej, nie dysponuje poznaniem wiedzy apriorycznej. Wiedza ta kształtuje się w człowieku w wyniku kontaktu z rzeczami (św. Tomasz odrzuca teorię iluminacji św. Augustyna, według niego człowiek jest zdolny do poznania). Zaczyna się od poznania zmysłowego, które dotyczy czegoś jednostkowego. W oparciu o to poznanie jednostkowe następuje przejście do poznania zmysłowego. Dokonuje się to przez abstrakcję. W jej wyniku rozum odrywa to, co wspólne dla wielu jednostek. Tworzą się pojęcia. Poznanie dotyczy tego, co ma charakter ogólny, nawet gdy dotyczy jednostkowych rzeczy, ujmuje to co wspólne dla wielu rzeczy. Poznanie rozumowe dotyczy gatunków. To poznanie musi być poprzedzone poznaniem zmysłowym.
Umysł ludzki można porównać do nie zapisanej tablicy, która jest stopniowo zapisywana.
Według św. Tomasza nie ma potrzeby odwoływania się do teorii iluminacji. Do poznania wystarczą zmysły i rozum. Według Tomasza poznanie rzeczy nie dokonuje się przez prawzory istniejące w umyśle Bożym. Ludzie nie mogą poznawać myśli Bożych.
Według Tomasza poznanie dotyczy otaczających nas bytów, rzeczy. Tomasz akcentuje doświadczenie zewnętrzne. Nie neguje doświadczenia wewnętrznego, ale uważa, że w nim nie poznajemy bezpośrednio własnej duszy, poznajemy działanie rozumu, woli. Według niego wiedzę o duszy, o naturze duszy możemy uzyskać przez analizę poznania, działania, decyzji podejmowanych przez człowieka.
Poglądy dotyczące poznania przez prawzory istniejące w umyśle Bożym
Św. Tomasz sądzi, że biorąc teoretycznie, takie poznanie może istnieć, ale nie jest to poznanie, którym posługuje się człowiek. Takie poznanie przysługuje bytom duchowym, nie jest ono ludzkie.
Poglądy metafizyczne
Tomasz przyjmuje teorię Arystotelesa, ale daje własną interpretację. Tomasz mocno akcentuje, że istni ej ą byty jednostkowe. Wszystko, co realne ma charakter jednostkowy, wobec tego nie można przyjmować bytów ogólnych. Pojęcia ogólne istnieją tylko w ludzkim umyśle. Natomiast w rzeczach mają realne odpowiedniki. Wszystkie byty realne mają charakter jednostkowy. Byty posiadają istotę, która jest taka sama we wszystkich bytach tego samego gatunku. Tomasz wyróżnia potrójne rozumienie tego, co odpowiada pośrednikom:
- istnienie w rzeczach (in re) - charakter jednostkowy
- istnienie o rzeczach (post rem) - są wyabstrahowane, ale istnieją tylko w
umyśle
- istnienie przed rzeczami (pante rem) — gdy przyjmuje się, że Bóg je stworzył
wcześniej w swoim umyśle
Tomasz przejmuje ważniejsze teorie metafizyczne Arystotelesa. Przyjmuje rozróżnienie na byty substancjalne (samodzielne) i przypadłościowe (istnieją w bytach substancjalnych, wymagaj ą podmiotu, którym są byty substancjalne). Byty substancjalne są podmiotem dla przypadłości, a mogą być. bo same są zdolne do samodzielnego istnienia. Tomasz przyjmuje również teorię hylemorfizmu (byty konstytuowane przez materię i formę). Przyjmuje teorię możności i aktu. Możność (potentia, zdolność) jest czymś realnym, gdy występuje z czymś urzeczywistnionym (akt). Byty, u których występuje możność są złożone. Każda zmiana polega na urzeczywistnianiu możności (na przejściu z możności do aktu). Takie urzeczywistnianie możności może się dokonać w wyniku działania bytu, który jest już w akcie (przekazać wiedzę może ktoś, kto tę wiedzę ma). Św. Tomasz mówi, że relacje między materią a formą są takie jak między możnością a aktem.
Tomasz przyjmuje od Arystotelesa teorię czterech przyczyn. Nie tylko przyczynę sprawczą, ale inne typy przyczyn: celową. Mówi o przyczynach wewnętrznych (materialnej i formalnej).
Te wszystkie poglądy Arystotelesa, Tomasz uzupełnia przez podkreślenie, że najważniejsze w bycie jest istnienie. Badając rzeczywistość stawiamy 2 różnego typu pytania:
Co to jest? - to pytanie dotyczy istoty
Czy istnieje? - to pytanie dotyczy istnienia
Nie wystarczy analiza, jaki są rzeczy, trzeba stwierdzić ich istotę i istnienie. Istnienie jest w bycie czynnikiem, który urealnia rzecz, sprawia, że rzecz jest aktywna. Jest czynnikiem uaktualniającym.
Tomasz podkreśla, że istnienie ma charakter aktu. Jest największym akcie w bycie. Istota jest czymś realnym, gdy istnieje. Istnienie do istoty pełni funkcję aktu. Aktem jest to co urzeczywistnione, możność jest to pewna zdolność. Zmiana bytu jest urzeczywistnieniem tego, co było zdolnością w bycie. Tomasz wskazuje na wiele czynników, najważniejsze są jednak czynniki: materia do formy, możność do aktu - one konstytuuj ą istotę. Istota do istnienia pozostaje w stosunku możności do aktu. Istnienie nie jest czymś koniecznym. Byty powstają i giną. Wśród czynników, które konstytuuj ą byty są byty są czynniki decydujące o ich realności, o tym, że one istnieją. Jaki jest byt decydujący o jego realności. Byt nie może istnieć, gdy straci którąś z przypadłości.
Najważniejszym aktem jest fakt istnienia. Badając byty zauważamy, że są czymś realnym, ale nie muszą istnieć, tzn. istnienie nie utożsamia się z ich istotą. To co należy do istnienia ma charakter konieczny. Istnienie nie należy do istoty bytu. Byt musi posiadać to, co należy do jego istoty. Istnienie i istota różnią się.
Byty zmienne nie mają w sobie pełnej racji swojego bytowania. Jeżeli byt jest niekonieczny, to racja jego istnienia musi tkwić w innym bycie. Ta racja musi tkwić w bycie, do którego istoty należy istnienie. To jest byt konieczny, który ma w sobie pełną rację istnienia, nie jest zależny od innego bytu. Taki byt może stanowić ostateczną rację istnienia wszystkich bytów, do których istoty nie należy istnienie.
Skoro byty są czymś realnym, to racja istnienia znajduje się poza tymi
niekoniecznymi bytami. Ta sytuacja umożliwia filozoficzne wykazanie istnienia Boga jako bytu, który udziela istnienia.
Tomasz negatywnie ocenia św. Anzelma. Tomasz mówi, że my nie mamy możliwości poznania bezpośredniego, że Bóg istnieje, jaką ma istotę. Nie można wnioskować, jaką ma istotę, bo jej nie znamy. Jest natomiast możliwa pośrednie poznanie, że Bóg istnieje i pośrednio można poznać naturę Boga.
Punktem wyjścia musi być doświadczenie empiryczne. Istnienie Boga możemy poznać przez poznanie bytów stworzonych przez Boga. Tomasz formułuje różne argumenty filozoficzne prowadzące do tego, że Bóg musi istnieć.
W Sumie Teologii Tomasz wskazuje na pięć argumentów za istnieniem Boga. W Sumie Teologicznej przedstawia pięć dróg, którymi postępując możemy poznać Boga (quinque viae):
I droga - ze zmienności bytów (ex motu) - byty podlegają różnym zmianom, stwierdzamy istnienie bytów zmiennych. Zmiany Tomasz interpretuje na podstawie możności i aktu. Następuje zaktualizowanie możności do aktu. Zaktualizowanie wymaga ingerencji bytu, który jest w akcie, jeżeli rozpatrujemy byt, w którym dokonują się zmiany.
X n... c -> b -> a
Byt X musi być bytem, który powoduje przejście z możności do aktu, a w którym nie dokonuje się przechodzenie z możności do aktu. My ten byt możemy poznać droga pośrednią przez te byty, w których dokonuje się przejście z aktu do możności. Czysty akt jest aktem istnienia.
W tym szeregu bytów nie można posuwać się w nieskończoność, nie można przyjąć, że istnieją takie byty, w których dokonuje się proces aktualizacji. Byt czysty jest bytem o innej naturze, jest czystym aktem.
II droga - z przyczynowości sprawczej (ex rationae causae efficientis) — byt ma charakter skutkowy. Bezpośrednią przyczyną jest byt „b". On będąc przyczyną „a" ma charakter skutkowy. Byt „b" jest i przyczyną i skutkiem. Cofając się trzeba dojść do bytu, który nie ma charakteru skutkowego, jest to I przyczyna sprawcza (X).
III droga - z przygodności (ex contingenti) - byty istnieją, ale nie muszą istnieć. Organizmy umierają, rzeczy rozsypują się. Byty, które istnieją, a nie muszą istnieć są nazywane w filozofii bytami przygodny mi. Jeśli istnieją w sposób niekonieczny, to do ich istoty nie należy istnienie, nie mają pełnej racji swojej bytowości. Te racje muszą mieć w jakimś innym bycie, który ma pełną rację swojej bytowości, do którego istoty należy istnienie. Ten byt jest racją i on udziela istnienia innym bytom.
IV droga - ze stopni doskonaości (ex gradibus perfectionum) - byty, które poznajemy mają różny stopień doskonałości. Skoro byty są bardziej lub mniej doskonałe, są to doskonałości nie należące do istoty bytu, bo istota nie może być bardziej lub mniej doskonała. Istnieje zatem byt, gdzie doskonałości występują w pełni, bo należą do jego istoty - byt najdoskonalszy.
V droga - z przejawów racjonalności (z porządku, z celowości) (ex gubernationae rerum) - układy w świecie świadczą o kierownictwie światem przez istotę rozumną. Warunkiem ładu na świcie jest celowe działanie bytów nierozumnych. Takimi bytami musi kierować byt rozumny. Tę drogę nazywa się drogą finalistyczną (od finis -koniec). Organizm stanowi pewną całość i zmierza do osiągnięcia pewnych rezultatów. Można zauważyć harmonię między bytami w świecie. Taki sposób działania tych bytów został dany przez jakiś byt rozumny.
Boga poznajemy jako byt, do którego istoty należy istnienie. Inne byty to byty skutkowe, pochodne. Byty partycypują w bycie Boga. Bóg istnieje na zasadzie swojej mocy. Do istoty Boga należy samoistne istnienie (esse subsistens). W Biblii imię własne (Jahwe, Ego sum ani sum} wyraża istotę bytu. Tylko On ,jest", natomiast wszystkie inne byty otrzymują istnienie. Udzielanie istnienia to stwarzanie. Wszystkie byty swoje istnienie zawdzięczają Bogu. W bycie tym trzeba wykluczyć to, co świadczy o przygodności. Jest On bytem nieczasowym, wiecznym. Tomasz podkreśla, że wieczność polega na tym, że nie ma przechodzenia z teraźniejszości w przeszłość. Bóg jest teraźniejszy. Bóg stworzył świat według swojego zamysłu, obejmuje go swoją opieką, podtrzymuje w istnieniu byty stworzone. Według św. Tomasza z filozoficznego punktu widzenia stworzenie nie musi łączyć się z początkiem istnienia. Początek bytów jest potwierdzony w Objawieniu Biblijnym. Byty stworzone przez Boga powoływane są do istnienia, dlatego Bóg nie jest budowniczym, ale Stwórcą. Bóg stwarza wprost, w sposób wolny, zgodnie ze swoim planem. Świat jest dziełem rozumnym. Bóg chce by istniał.
Poglądy dotyczące człowieka
W filozoficznej teorii człowieka jest wyraźne odniesienie do teorii hylemorfizmu, w wersji najbardziej zbliżonej do poglądów Arystotelesa. W każdym bycie substancjalnym jest jedna forma substancjalna i jej funkcję pełni dusza. Dusza i ciało człowieka jest przejawem doskonałości, jedności człowieka. Dusza spełnia wszystkie niższe funkcje bytowe, m.in. biologiczne. Człowiek ma pewne zdolności, których nie posiadają byty niższe, m.in. zdolność do poznawania rozumowego i zdolność do podejmowania decyzji. Najważniejszymi władzami człowieka jest rozum i wola. Człowiek przekracza to co jednostkowe. Jest zdolny do dokonywania wyborów, do powstrzymywania popędów (głodny może pościć). Forma substancjalna człowieka w swoim istnieniu jest niezależna od materii. Ciało zawdzięcza swoje własności duszy. Ciała różnią się, bo dusze różnią się między sobą. Z tego, że człowiek jest zdolny do poznawania, jest wolny, świadczy, że dusza nie jest zależna od ciała w działaniu umysłowym. Dusza w swojej aktywności jest niezależna od tego co cielesne. Dusza, gdy zamiera ciało człowieka, jest zdolna do dalszego trwania po śmierci ciała. Wypływa z tego wniosek, że dusza jest nieśmiertelna.
Problematyka etyczna
Tomasz nawiązuje do Arystotelesa i uzupełnia jego poglądy. Nawiązuje do Arystotelesa, lecz podkreśla, że cnota polega na unikaniu postaw skrajnych. Kierowanie się rozumem pomaga w unikaniu skrajności.
Celem ludzkich pragnień jest osiągnięcie dobra. Celem, którym kieruje się wola jest dobro i szczęście. Wola zawsze dąży do tego, w czym widzi dobro. W wyborze dóbr szczegółowych jest wolna. Może wybierać dobro, które może być większe lub mniejsze. Człowiek w tych wyborach jest wolny i wolność woli jest warunkiem odpowiedzialności moralnej. Między celami zachodzi hierarchia. Celem ostatecznym jest osiągnięcie pełnego dobra. Rozum poznaje, że tym bytem doskonałym jest Bóg, więc celem ostatecznym jest dążenie do Boga. zjednoczenie z Bogiem. Władza człowieka, która kieruje postępowaniem, jest wola. O tym. co jest dobre, woli ukazuje rozum. Według św. Tomasza najdoskonalszą władzą duszy ludzkiej jest rozum. Rozum ukazuje hierarchię dóbr, drogę postępowania. To można nazwać intelektualizmem.
Według Tomasza człowiek w swoim postępowaniu może rozeznać jakie postępowanie jest dobre moralnie a jakie złe. Postępowanie zgodne z naturą jest dobre, a złe jest niezgodne z naturą ludzką. To dokonuje się przez osąd sumienia. Sumienie mówi człowiekowi, że zawsze trzeba czynić dobro, a nie wolno czynić zła. Człowiek zdolny jest do poznania naturalnego prawa moralnego. Prawo moralne obowiązuje wszystkich ludzi, a prawo ludzkie obowiązuje grupę ludzi. Prawo cywilne nie może być sprzeczne z normami moralnymi. Konsekwentne spełnianie tego, co dobre tworzy w człowieku pewne pozytywne nawyki, pewne sprawności. W oparciu o pojęcie sprawności można podać inne określenie cnoty — jako pewny nawyk do łatwego realizowania dobra, do podejmowania czynów zgodnych z przeświadczeniem moralnym.
Potępienie z 7 marca 1277r.
Św. Tomasz z Akwinu nie napisał syntetycznego dzieła filozoficznego. Syntetyczne poglądy trzeba wydobywać z dzieł teologicznych. Zrozumienie poglądów Tomasza było trudne dla współczesnych o czym świadczy, że w 3 lata po śmierci Tomasza biskup Paryża zrobił zestaw 219 tez, w których zamieścił poglądy Tomasza o człowieku i stosunku duszy do ciała.
Do najważniejszych poglądów filozoficznych Tomasza należy zwrócenie przez niego uwagi na fakt istnienia. Z chrześcijańskiego punktu widzenia walorem jest zgodność z Objawieniem.
Jan XXI na początku 1277r. polecił biskupowi Paryża, by zainteresował się poglądami głoszonymi na uniwersytecie i ocenił czy są zgodne. Trochę przekroczył polecenie papieża i wydał dekret potępiający poglądy Tomasza. W 1325r. uznano poglądy Tomasza i uchylono potępienie. Papieże ukazują św.Tomasza jako wzór dla teologów chrześcijańskich. Zachęcali oni do studiowania jego dzieł (m.in. Leon XIII oraz Jan Paweł II).