SOKRATES I SZKOŁY SOKRATYCZNE
Sokrates był twórcą pierwszego w historii filozofii systemu etyki normatywnej. Etyka normatywna to pewna teoria moralności lub rozumienie dobra i zła. System etyczny, który oferował Sokrates nazwano intelektualizmem etycznym, główną ideą Sokratesa było to, że człowiek mądry jest z konieczności człowiekiem dobrym. Ideałem Sokratesa był człowiek, który we właściwy sposób rozumie, na czym polega dobro, sprawiedliwość, miłość itp. Sokrates był przekonany, że taki człowiek będzie dobry.
Bardziej szczegółowo poglądy etyczne Sokratesa można przedstawić w kilku najważniejszych tezach:
CNOTA JEST DOBREM BEZWZGLĘDNYM - wg Sokratesa cnota to, wszelkie zalety moralne. Człowiek powinien zabiegać o dobra moralne, nie przywiązywać wagi do innych wartości jak, np.: bogactwo, sława.
CNOTA JEST WIEDZĄ - warunkiem dobra moralnego jest wiedza, wszelkie zło pochodzi z niewiedzy; cnota jest wiedzą w tym znaczeniu, że jeżeli ktoś czyni zło to czyni je dlatego, że nie wie na czym polega dobro.
CNOTY MOŻNA SIĘ NAUCZYĆ - można się jej nauczyć w znaczeniu „nauczyć się jej od kogoś”
CNOTA JEST JEDNA - cnota jest jedna i nie jest podzielna, albo jest się cnotliwym zawsze i w każdym przypadku, albo wcale, nie można być częściowo dobrym i częściowo złym.
CNOTA DAJE POŻYTEK I SZCZĘŚCIE - wg Sokratesa szczęście człowieka jest powiązane z cnotą ponieważ człowiek szczęśliwy to ten, kto posiadł największe dobro, a największym dobrem jest cnota.
Logika to nauka o zasadach poprawnego myślenia i wnioskowania. Sokrates uważał że sam nie posiada gotowej wiedzy, którą mógłby innym przekazywać. Wszak słynna była maksyma Sokratesa „wiem, że nic nie wiem”. Teza ta wyrażała świadomość własnej niewiedzy Sokratesa, gotowość do jej nigdy nie ustającego poszukiwania.
SZKOŁA CYNIKÓW
Antystenes jako twórca doktryny cynickiej był uczniem i przyjacielem Sokratesa. Antystenes był zdania, że cnota sama wystarcza do szczęścia. Cnota jest dobrem jedynym, danym człowiekowi przez naturę. Wszystko inne co z pozoru jest dobre wcale nie jest dobre i należy to odrzucić. Cynicy byli za równouprawnieniem niewolników i kobiet, potępiali instytucje polityczne, a sami uważali się za obywateli świata - kosmopolitów.
SZKOŁA CYRENAIKÓW
Przywódcą grupy filozofów, którą określa się nazwą „szkoły cyrenaików” był Arystyp z Cyreny. Naczelnym hasłem życia i poglądów Arystypa było hasło „przyjemność” w znaczeniu „chwytaj dzień” („carpe diem”). Jedynym dobrem, o które w życiu należy zabiegać to przyjemność, a złem przykrość. Celem życia człowieka jest szczęście, polegające na doznawaniu przyjemności, przyjemność zaś to jedyne dobro.
PLATOŃSKA TEORIA IDEI
POGLĄD Sokratesa, że w pojęciach jest zawarta wiedza pewna i bezwzględna, był założeniem filozofii Platona. Platon, rozszerzył teorię pojęć etycznych na inne, musiał postawić to nowe zagadnienie: co jest tą rzeczywistością, którą poznajemy przez pojęcia? Jak wszyscy filozofowie greccy, był realistą; było dlań pewnikiem, że jeśli pojęcia zawierają wiedzę, to muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Rozumował tak: Własnością pojęć jest jedność i stałość: to było pierwsza przesłanka. Przedmioty, wedle których pojęcia są urobione, muszą mieć te same własności, co pojęcia: to przesłanka druga. Tymczasem wszystkie rzeczy, jakie znamy z doświadczenia, właśnie tych cech nie posiadają, są bowiem złożone i zmienne: to trzecia przesłanka. Stąd wniosek: nie rzeczy są przedmiotami pojęć.
Rzeczy piękne są przedmiotem nie pojęć, lecz postrzeżeń, przedmiotem zaś pojęcia jest - „samo piękno” albo, jak Platon niekiedy mówił: „idea piękna”. I podobnie rzecz ma się z wszystkimi innymi pojęciami: muszą one mieć swój przedmiot, przedmiotem tym zaś nie mogą być rzeczy, lecz musi nim być jakiś byt inny, którego cechą jest niezmienność. Takie rozumowanie skłoniło Platona do przyjęcia, że istnieje byt, który bezpośrednio nie jest dany. Ten odkryty przez się byt nazwał „ideą”. Idei jest wiele, stanowią odrębny świat. Stosunki zachodzące między nimi są takie jak te, co zachodzą między pojęciami. Najwyższą ideą jest: idea dobra.
Platon przyjmował, że istnieje nie jeden rodzaj, ale dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt poznawany przez pojęcia, zniszczalny i wieczny, zmienny i niezmienny, realny i idealny, rzeczy i idee.
Idee i rzeczy, byt i zjawiska, aczkolwiek nierównej realności i doskonałości, jednakże są ze sobą związane. Sama wspólność nazw między rzeczami a ideami wskazuje na ich związek. Rzeczy nie dorównują ideom, są jednak do nich podobne.
MATERIALIZM ATOMISTYCZNY DEMOKRYTA
Największym osiągnięciem Demokryta było stworzenie atomistycznej teorii materii. Choć podstawy atomizmu filozoficznego stworzył w starożytności Leukippos, jednak dojrzałą postać nadał mu dopiero Demokryt. Przyjmując za Parmenidesem z Elei - innym greckim filozofem postulat o bezsprzeczności nauki i dodając własny że musi być ona zgodna z doświadczeniem (mamy więc tutaj początek empirystycznej nauki, której to przedstawicielami i orędownikami byli już w czasach nowożytnych Bacon i Locke'o) doszedł on do wniosku, że materia składa się z atomów, a więc niepodzielnych cząstek, które odpowiadają za obraz świata. Według tego poglądu każdego rodzaju rzeczywistość zarówno materialna jak i psychiczna - tworzą elementy proste! ATOMY. Demokryt zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w przestrzeni, łącząc się i będąc postrzegane jako rzeczy i zjawiska. Demokryt odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem, zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Oparł on swoją teorię o cztery podstawowe twierdzenia:
Cały świat składa się wyłącznie z atomów
Atomy posiadają wyłącznie własności ilościowe
Powszechna własnością atomów jest ruch
Atomy znajdują się i poruszają w próżni
Demokryt zaprzeczał istnieniu siły rozumnej kierującej celowo światem. Świat jaki postrzegał był jednorodny, według niego takie same prawa jakie panowały na ziemi musiały panować w kosmosie. Odrzucił uprzywilejowanie ziemi i twierdził, że życie może istnieć również na innych planetach.
Dzięki temu, że Demokryt traktował wszystkie zjawiska jako materialne stworzył jednolitą i kompletną teorię natury. Dlatego tez jest uznawany za „ojca materializmu”. Odrzucając twierdzenie o istnieniu siły nadprzyrodzonej kierującej światem był też niewątpliwie ateistą.
ETYKA EPIKURA
Filozof grecki twórca doktryny zwanej epikureizmem. Filozofię teoretyczna podporządkował całkowicie praktycznym celom życia, kładł nacisk na etykę, traktując inne działy jako służebne.
EPIKUREIZM - to etyka która uznaje tylko dobra doczesne; czyni człowieka odpowiedzialnym za własne szczęście i nieszczęście; uważa oświecenie umysłu za jedyny środek przeciw , zmorom męczącym jego spokój, a będącym wytworem jego własnej głupoty. Środkiem do osiągnięcia szczęścia stało się życie cnotliwe, rozumne, naturalne.
Szczęście to przyjemność - to twierdzenie jest początkiem i celem życia szczęśliwego. Ona jest bowiem początkiem, punktem wyjścia wszelkiego wyboru. Dlatego każda przyjemność jest dobra - ze względu na swoją naturę ale nie każda jest godna wyboru i podobnie wszelki ból jest złem, ale nie każdego bólu należy unikać. Kolejnym tematem którego się podjął do własnej analizy był lęk który jego zdaniem powstawał z niewiedzy. Otóż największy niepokój powstaje gdy wierzy się, iż ciała niebieskie są istotami szczęśliwymi i niezniszczalnymi. Spokój duszy jest tylko wtedy możliwy, gdy potrafimy uwolnić się od tego wszystkiego i gdy będziemy myśleć o wszechświecie , o najwyższych zasadach.
Według Epikura niewiedza to źródło ludzkich lęków. Najbardziej dokuczliwe to:
Obawa przed niemożliwością osiągnięcia szczęścia
Przed cierpieniem
Przed bogami i śmiercią
TEORIA BYTU I ETYKA STOIKÓW
Zgodnie z energetycznym pojęciem bytu, wprowadzonym przez Arystotelesa i zachowanym przez stoików, bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu; działać zaś i podlegać działaniu mogą tylko ciała, one więc tylko są bytem. A zatem dusze, jeśli istnieją, są cielesne. Nie tylko rzecz, ale i własności rzeczy są cielesne; cielesne są cnoty, cieleśni są bogowie. Stoicy zaprzeczali, jakoby istniał byt niematerialny, duchowy czy idealny: to znaczy byli materialistami. Co jest niematerialne, jest niebytem: niebytem jest próżnia, a także przestrzeń i czas stoicy uważali za niebyt.
Aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec. Ten jest mędrcem, kto tego dokona. Będzie on zabiegać o same tylko dobra wewnętrzne, które jedynie od niego zależą i przeto są pewne. Takim dobrem wewnętrznym jest cnota; ceniąc cnotę, i tylko cnotę mędrzec uniezależnia się od wszelkich niepomyślnych okoliczności, jakie by zajść mogły, i zapewnia sobie szczęście. Ta łączność mądrości, cnoty, niezależności i szczęścia była wspólną osnową posokratesowskiej etyki w Grecji; ale nikt nie przejął się nią i nie pogłębił jej tak bardzo, jak stoicy. Uważając, że cnota, i ona jedna, jest warunkiem dostatecznym szczęścia, utożsamiali ją wręcz ze szczęściem i miel za dobro najwyższe, a nawet jedyne prawdziwe dobro.
SYSTEM FILOZOFICZNY ŚW.AUGUSTYNA
Przyjmował, że dla człowieka celem jest szczęście i że filozofia ma je znaleźć. Ale o szczęściu mniemał, że dać je może jedynie - Bóg. Stanowisko to było naturalne w epoce religijnej, a zwłaszcza u filozofa chrześcijańskiego, ale nikt go nie przeprowadził równie konsekwentnie, jak Augustyn. Do szczęścia potrzebne jest poznanie. Nie wystarczy przy tym samo dążenie do poznania, potrzebne jest posiadanie go. Wszakże nie wszelkie poznanie jest potrzebne, lecz tylko poznanie Boga i własnej duszy. Pisał :”Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. To ograniczenie Augustyn przekazał stuleciom, przetrwało one całe średniowiecze.
Augustyn przeprowadził to, co było intencją jego poprzedników: uczynił Boga ośrodkiem myśli filozoficznej. Przeprowadził w poglądzie na świat przewagę Boga nad stworzeniem i całkowitą zależność stworzenia od Boga; pogląd jego na świat był konsekwentnie teocentryczny.
Bóg jest nie tylko samym bytem, ale przyczyną wszelkiego bytu. I nie tylko przyczyną jego powstania, ale też i wszelkich jego przemian; nie tylko stworzył świat, ale nieustannie zachowuje go, jakby tworzył na nowo.
FILOZOFIA TOMASZA Z AKWINU
Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia. Są wprawdzie niektóre prawdy dostępne rozumowi a zarazem objawione, np.: nieśmiertelność duszy; na ogół jednak wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny. Dziedzina wiedzy w przekonaniu Tomasza, była rozległa; rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własność, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy, które są dla rozumu nie dostępne, jak Trójca św., grzech pierworodny.
Według św. Tomasza nie jest znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani istota rzeczy materialnych, ani żadne prawdy ogólne; dane są mu tylko prawdy jednostkowe. One więc muszą służyć za punkt wyjścia dla wszelkiego poznania. I wedle rzeczy jednostkowych kształtował Tomasz swą koncepcję bytu. Musiała ona wypaść inaczej niż koncepcja dawnej scholastyki, która za punkt wyjścia rozważań brała od razu idee wieczne lub pojecie Boga.
Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, nie wymagającą dowodzenia. Nie jest prawdą wrodzoną , zaszczepioną w sercu każdego człowieka. Potrzebny jest dlań dowód.
WIARA, A ROZUM - POGLĄDY FILOZOFICZNE PASCALA
Filozofia Pascal jest wynikiem wewnętrznego rozłamu, jaki dokonał się między składnikami filozofii Kartezjusza przez wzmożenie trzech jego czynników: sceptycznego, religijnego i etycznego.
Pascal stawiał wiedzy te same wysokie wymagania co Kartezjusz i uważał geometrie za wzór wiedzy. Ale przekonał się że wiedza jaką posiadamy, albo możemy posiadać, nigdy nie spełni naszych oczekiwań i wymagań. Ludzkie poznanie i wiedza są ograniczone, determinantów jest wiele i trudno odszukać ich w materialnym świecie. Być może to Bóg jest matematykiem, który określił prawa, ale nie zapisał ich znakami. Znaki te zapisane są w metafizyce. Poznać je można tylko poprzez wiedzę, wolne myślenie i głęboką wiarę.
Pascalowi chodziło o szczęście i zbawienie duszy. Na jego nieszczęście nie rozróżniał wiedzy praktycznej i teoretycznej, dlatego obie zdaniem Pascala poniosły klęskę. Z takiego przekonania wyrosło Pascalowskie potępienie wszelkiej wiedzy. Pascal nazwał wiedzę szaleństwem i próżnością.
Racjonalizm postawił wiedzy i doświadczeniu wielkie wymagania. Miał dwie drogi wyjścia, dwie alternatywy. Człowiek posiada wiedzę absolutną albo nie posiada żadnej. Pierwszą tezę zaprezentował Kartezjusz, drugą Pascal. Pascal stawiał wiedzy wyższe wymagania zaangażował empirystów, którzy za wiedzę uważali znajomość faktów.
Sceptycyzm Pascal wyrósł z jego racjonalizmu. Mówił iż człowiek zna fakty, ale ich nie rozumie, czyli nie posiada wiedzy . zrozumienie to najwyższa wiedza , zrozumienie przynosi poznanie. Pascal uważał rozum ludzki za nieudolny, tą drogą doszedł do przekonania, iż „nie ma nic tak zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu”. Takie stwierdzenie przyniosło zwątpienie w istotę człowieka - rozum.
Pascal był prekursorem europejskich egzystencjalistów XIX i XX wieku. Zajmował się tragicznym losem człowieka, jego zagubieniem wśród nieskończoności. Wszystko co mamy i co możemy poznać i zrozumieć, mamy z woli Boga. To on doświadcza nas łaską iluminacji.
ETYKA OBOWIĄZKU KANTEGO
Przestrzeń i czas: Kant ujął w ramach estetyki transcendentalnej. Ustalił, że:
rozum wytwarza pojęcia ogólne pracując na danych zmysłowych
zmysły dostarczają nam tzw. Wyobrażeń jednostkowych
zmysły pobudzane przez rzeczy dają nam wrażenie.
Przestrzeń i czas są specyficznymi wyobrażeniami - to zwiastuje nam pogląd na subiektywność czasu i przestrzeni. Są one wyobrażeniami apriori, a więc powszechnymi i koniecznymi tzn. że charakter przestrzeni i czasu jest idealny.
Rzecz, zmysły, intelekt: jest to empiryzm genetyczny. Zmysły kontaktują się z rzeczami, powstaje surowy materiał zmysłowy, jest on podawany do intelektu, ten zaś wydaje sądy ogólne. Nasze myślenie układa się wg świata rzeczy. Kant odwraca ten porządek. Podmiot jest warunkiem przedmiotu, zaś pojęcia są warunkami doświadczenia. Formy rozsądku stanowiące sposób łączenia wyobrażeń nazwał Kant kategoriami czystymi.
Krytyka metafizyki: Kant podjął próbę budowy nowej metafizyki, w której należy wyjść poza zjawiska i poznać rzeczy w sobie. Rzeczy w sobie tzw. NUMENY - przedmioty myślne, rozumowe. Czyste pojęcia to idee. Są trzy główne idee jakie wytwarza rozum:
idea duszy, w tej sferze usiłuje się objąć całość doświadczenia wewnętrznego
idea wszechświata, usiłuje się objąć całość świata zewnętrznego
idea Boga, podstawa wszelkiego doświadczenia
Krytyka teologii: Kant twierdzi, że żaden z dowodów na istnienie Boga nie wytrzymuje krytyki. Ani dowody św. Tomasza, ani dowód ontologiczny św. Anzelma, gdyż z pojęcia przedmiotu nie można wnosić o jego istnieniu, lecz jedynie o możliwości istnienia. Nie da się dowieść istnienia, ani nie istnienia Boga.
KONCEPCJA NAUKI I KRYTYKA METAFIZYKI W NEOPOZYTYWIZMIE
Trzy składniki neopozytywizmu:
Empiryzm - znaczy to, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy o świecie jest doświadczenie.
Pozytywizm - że przedmiotem jej są jedynie fakty.
Fizykalizm - znaczy, że najdoskonalszym układem pojęć jest ten, który wytworzyła fizyka, i że do niego można sprowadzić całą wiedzę naukową.
Pozytywizm zawsze występował przeciw metafizyce, dawniejszy pozytywizm sądził, że jej tezy są fałszywe, niepewne, albo nieuzasadnione, a ten nowy - że są wręcz pozbawione sensu. Uważał bowiem, że twierdzenie ma sens, tylko jeśli możliwa jest jego weryfikacja. A jeśli możliwa nie jest, to twierdzenia nie można uważać nawet za fałszywe; po prostu nie ma sensu. A z takich twierdzeń składa się metafizyka.
Przedstawiciele: Moritz Schlick, Rudolf Carnap
GŁÓWNE IDEE EGZYSTENCJALIZMU
Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, która przesądza, że muszą być takie a nie inne; ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. Ten pogląd, naturalny i rozpowszechniony, został zakwestionowany przez egzystencjalistów: według nich esencja nie stanowi o egzystencji, nie wyprzedza egzystencji. Bo nie ma w ogóle żadnej esencji. Spór ten może wydać się słowny. Ale rzeczywiście chodzi w nim o rzecz ważną, a stanowisko egzystencjalistów jest brzemienne w konsekwencje. Bo istota, czyli esencja, ma w rzeczach stanowić czynnik powszechny, stały, niezmienny, określony raz na zawsze; i jeśli nie ma istoty, czyli nie wyprzedza ona istoty rzeczy, to nie ma w nich nic powszechnego, stałego, określonego, przesądzającego ich los.
Jakież są właściwości ludzkiej egzystencji? Po pierwsze więc to, że jest bytem, którego nie można wywieść z żadnej ogólnej koncepcji, idei, istoty, konieczności. Jest więc faktem pierwotnym. Po drugie zaś, jest bytem istot świadomych, więc nie tylko istniejących, ale mających pewien stosunek do swego istnienia. Po trzecie, jest bytem istot dbających o własny byt i poniekąd o nim stanowiących. Wprawdzie człowiek sam nie ma wpływu na to, czy się urodzi i będzie istnieć, jest jakby „wrzucony” w istnienie, ale może istnienie swe uznać albo potępić.
LOCKE
Twierdził on, że wszelka wiedza, wszelkie wyobrażenie, wszelkie sądy, błędne tak samo jak prawdziwe, wytwarzają się na drodze doświadczenia, innej drogi nie ma, umysł jest nie zapisaną kartą, którą jedynie doświadczenie może zapisać. Teoria Locke'a była opisowa, genetyczna, miła charakter psychologiczny. Bacon mówił jak należy kierować umysłem. Locke zaś o tym, jak umysł nasz się rozwijał, zanim mogliśmy jeszcze nim kierować.
Locke nie tylko określił nowe zadanie filozofii, ale też wskazał jej metodę. Metoda jego była:
psychologiczna - badała same pojęcia w tej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim
genetyczna - naturę pojęć określał na podstawie ich pochodzenia, zakładając, że objawia się ona najczyściej w ci postaci pierwotnej.
Analityczna - mniemał, że dla zrozumienia pojęć wystarcza odnaleźć ich proste składniki.
Locke wysunął na czoło teorii poznania zagadnienie pochodzenia wiedzy. I dał na nie odpowiedź w duchu empiryzmu: wiedza nasz pochodzi wyłącznie z doświadczenia; umysł jest sam przez się nie zapisaną tablicą, którą zapisuje doświadczenie. Przyjął za hasło arystotelewsko - tomistyczną maksymę: Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem w zmyśle.
BERKELEY
Berkeley dał dążeniom swych empirystycznych poprzedników, w szczególności Locke'a, postać bardziej skrajną. Skrajność ta objawiała się przede wszystkim w poglądzie na idee ogólne i pojęcia abstrakcyjne. Locke zaprzeczał, jakoby w świecie zewnętrznym istniały przedmioty ogólne i abstrakcyjne; natomiast przyznawał, że pojęcia abstrakcyjne istnieją w umysłach. Berkeley zaprzeczał i temu: w umyśle tak samo nie ma nic abstrakcyjnego, jak i poza umysłem.
Twierdził, że rozum jest istotnie właściwy człowiekowi, ale ma za przedmiot wyłącznie sprawy duchowe. Dla poznania ciał jednym źródłem są zmysły. Jeśli chodzi o ciała, to wiedzieć i postrzegać jest jedno i to samo. Berkeley głosił, iż to tylko istnieje czego doświadczymy.
Aby istniały idee, muszą istnieć umysły, które w sobie te idee noszą; świat składa się więc nie z samych idei, lecz z idei i umysłów. Umysły istnieją samodzielnie i są nosicielami idei.