Poradnictwo rodzinne

Temat: Trudności wychowawcze - profilaktyka, diagnostyka, terapia.

Słupsk 2010 r.

1.Wstęp.

Każdy nauczyciel spotyka się z uczniami sprawiającymi trudności wychowa­wcze. Społeczność uczniowska złożona jest z osób bardziej lub mniej przygotowanych do wymagań stawianych im przez szkołę uczniowie mają różne zainteresowania i upodobania, zdolności i uzdolnienia. Poddawani są nie zawsze skutecznym oddziaływaniom wychowawczym ze strony rodziców oraz wpływom środowiska rówieśniczego. Zachowania uczniów sprzeniewierzające się określonym regułom postępowania obowiązującym w szkole i klasie, uchodzące za uciążliwe dla nauczycieli, klasy, jako grupy społecznej, dla poszczególnych uczniów i samego ucznia trudnego stają się trudnościami wychowawczymi. Są widoczne, gdyż przeszkadzają w działalności pedagogicznej, dezorganizują grupę, pracę na lekcji, a w wielu przypadkach idą w parze ze zjawiskami niepowodzeń szkolnych.

1. Pojęcie trudności wychowawczych.

Trudności wychowawcze - terminem tym określa się najczęściej zaburzenia zachowania się dziecka. Są to nieprawidłowości w zachowaniu, przejawiające się w takich sposobach zachowania się dziecka, które są niezgodne z celem wychowania, a jednocześnie uporczywe i niepoddające się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Pojęcie „trudności wychowawcze” jest zamiennie używane z takimi pojęciami, jak np. „nieprzystosowanie”, czy „niedostosowanie społeczne”. Dzieci sprawiające trudności wychowawcze mogą być, z jednej strony złośliwe, agresywne, lekceważące swoje obowiązki lub nieśmiałe, przewrażliwione, lękliwe, wycofujące się z kontaktów z innymi. Zachowania dzieci młodszych lub dorastających, które określa się, jako zaburzone, pozostają w niezgodzie z powszechnie przyjętymi normami życia społecznego.

Trudności wychowawcze przypisuje się uczniowi, który:

A) nie potrafi, albo nie jest w stanie nawiązać poprawnych stosunków społecznych z rówieśnikami lub dorosłymi na skutek, czego popada z nimi w konflikty (są to trudności w sensie społecznym)

B) nie wie, czego chce i wysuwa do innych ludzi różne pretensje - ukryte lub otwarte. Jest to uczeń uwikłany w konflikty wewnętrzne, które wywierają wyraźne piętno na jego zachowaniu (są to trudności w sensie psychologicznym)

C) sprawia nauczycielom wiele kłopotów w pracy dydaktyczno - wychowawczej i nie poddaje się zwykłym oddziaływaniom pedagogicznym (są to trudności w sensie wychowawczym)

D) nie osiąga zadowalających postępów w nauce (są to trudności w sensie dydaktycznym).

2. Formy przejawiania trudności wychowawczych:

Trudności wychowawcze manifestują się różnymi formami zachowań takimi jak: kłamstwo, lenistwo, ucieczki, kradzieże, wagarowanie, wybryki chuligańskie, niezdyscyplinowanie. Wychowanka, który swym zachowaniem stwarza kłopoty i trudności określa się mianem dziecka trudnego, zaniedbanego, zagrożonego albo niedostosowanego.

Dziecko może odbiegać swoim zachowaniem od rówieśników;

1. W sferze fizycznej, na skutek np. defektów narządów zmysłowych (głównie wzroku i słuchu), zaburzeń psychosomatycznych (epilepsja) czy chronicznych schorzeń somatycznych (cukrzyca, hemofilia);

2. W sferze umysłowej, np. zaburzenia mowy czy obniżony poziom sprawności intelektualnych;

3. W sferze emocjonalnej, np. infantylizm uczuciowy;

4. W sferze społecznej, np. zaburzenia w przystosowaniu się do środowiska, zaburzenia w kontaktach z innymi na tle seksualnym, zachowania przestępcze.

Dziecko takie nie jest akceptowane przez środowisko społeczne, w którym przebywa, niekiedy dochodzi do jawnego konfliktu pomiędzy dzieckiem a środowiskiem. Dziecko może być odrzucone przez dorosłych lub kolegów, może cierpieć na niedosyt uczuć, albo po prostu nie wie, jak sobie poradzić w życiu, czy też jak nawiązać przyjacielskie kontakty. W efekcie, więc wycofuje się - jest bierne, bądź też staje się agresywne, złośliwe, niedostępne, zaczyna kłamać lub popada w konflikty z otoczeniem. Należy w porę wyjść z szeregiem zabiegów wychowawczych nastawionych na diagnostykę, terapię oraz profilaktykę pedagogiczną.

Bardzo często występującym zaburzeniem zachowania jest agresywność. Może przejawiać się ona w rożnych formach;

1. W używaniu przemocy fizycznej w stosunku do innych;

2. Napastliwości słownej (groźby, przekleństwa, nadmierny krytycyzm);

3. W napastliwości pośredniej (złośliwe obmawianie, niszczenie cudzej własności);

4. W negatywizmie, czyli zachowaniach opozycyjnych, jak odmowa współpracy;

5. W podejrzliwości, czyli okazywaniu jawnej nieufności innym;

6. W poczuciu złości czy nawet nienawiści do innych osób, w reakcji na rzeczywiste, lecz częściej urojone krzywdy;

7. W drażliwości, irytacji objawiającej się gotowością do wyrażania negatywnych uczuć, w postaci porywczości, zrzędliwości, szorstkości czy grubiańskości, z błahych powodów.

3. Objawy trudności wychowawczych to m.in.:

• Przeszkadzanie nauczycielowi i innym uczniom podczas lekcji przejawiające się zbytnią ruchliwością i brakiem opanowania

• Wyzywające, zuchwałe, aroganckie zachowanie

• Agresja - lekceważący stosunek do nauki i szkoły w ogóle, brak obowiązkowości

• Nieprzestrzeganie zasad współżycia społecznego, palenie papierosów, picie alkoholu, wagary, kłamstwa, ucieczki z domu, naruszenie cudzej własności na ogół są to uczniowie drugoroczni, szczególnie z klas starszych (VI szkół podstawowych oraz II i III gimnazjum), ale także:

• Zachowania bierne, wyraźnie osłabiona aktywność społeczna i poznawcza

• Unikanie nawiązywania kontaktów z innymi

• Ogólne niezadowolenie, co znajduje odbicie w smutnym wyrazie twarzy

• Brak wiary w siebie, w swoje możliwości, lęk, apatia, nieśmiałość, nieufność

• Skłonności marzycielskie na ogół są to dzieci fizycznie słabo rozwinięte, niskiego wzrostu, niezdarne, niezręczne.

W śród przyczyn wywołujących trudności wychowawcze można wyodrębnić źródło tkwiące w samym dziecku, w rodzinie, w środowisku rówieśniczym i w szkole. Przyczyny tkwiące w samym dziecku wynikają zazwyczaj z niedorozwoju intelektualnego, złego stanu zdrowia lub defektów fizycznych, nierównomierności rozwojowych, polegających m. in. na opóźnieniu analizy wzrokowej i słuchowej lub też obniżeniu wszystkich funkcji poznawczych. Przyczyny środowiskowe to najczęściej niewłaściwa atmosfera rodzinna, np. rodzina rozbita, powtórne małżeństwo matki lub ojca, śmierć lub choroba któregoś z członków rodziny, brak opieki ze strony domu lub nadmierna troskliwość, stawianie zbyt wysokich lub zbyt małych wymagań, czynniki demoralizujące. Również brak zrozumienia ze strony nauczyciela lub stosowanie niewłaściwych, jednostronnych metod oddziaływania pedagogicznego powoduje narastanie trudności wychowawczych. Poznanie głównego źródła przyczyn, które często mogą występować kompleksowo, jest konieczne dla podjęcia środków zaradczych. Określenie rodzaju trudności prowadzi do bardzo istotnego działania wychowawczego. Wychowawca musi ocenić, czy wykryte trudności może zlikwidować sam, czy konieczna będzie pomoc psychologa, który dysponuje odpowiednimi narzędziami, może dokonać właściwego rozpoznania i postawić trafną diagnozę. Ale i w tym przypadku wstępne dane dostarczone przez wychowawcę są konieczne dla głębszego poznania motywów i przyczyn leżących u podstaw określonych trudności wychowawczych.

4. Mówiąc o trudnościach wychowawczych można je ująć w następujące grupy:

• Trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego,

• Trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi, ( ale nie same niepowodzenia),

• Trudności spowodowane błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym,

• Trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny,

• Trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka ( przebyte choroby, tzw. Deficyty lub mikrodefekty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej - nadpobudliwość lub zahamowania),

• Trudności wzrostu,

• Trudności wyłaniające się w kontekście rozbieżnych dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci.

Bandura sprowadza klasyfikacje trudności wychowawczych do dwóch członów podziału:

• Trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów pobudzania (dzieci agresywne, nadpobudliwe, nieopanowane), np. naruszanie dyscypliny szkolnej (aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak czystości i porządku, lekceważący stosunek do szkoły i nauczyciela, brak opanowania na lekcjach, bójki palenie papierosów), ucieczki, kradzieże, kłamstwa, trudności natury seksualnej;

• Trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów hamowania (dzieci nieśmiałe, apatyczne, nieufne, bez wiary we własne siły), np. trudności z nawiązaniem kontaktu i współpracy, unikanie towarzystwa, brak aktywności, brak samodzielności.

Warunkiem skuteczności wszelkich sposobów postępowania wychowawczego wymienia się na pierwszym miejscu postawę nauczyciela. Najbardziej pożądaną postawą nauczyciela z punktu widzenia wychowawczej skuteczności stosowanych w szkole form oddziaływań jest postawa demokratyczna. Polega ona na okazywaniu uczniom życzliwości i rozumienia, pozyskaniu sobie ich sympatii i zaufania. Nauczyciel o postawie demokratycznej umożliwia uczniom wspólne przedyskutowanie nurtujących· ich problemów, ułatwia im wykonywanie konkretnych zadań, nie wyłączając zadań społecznie użytecznych. Liczy się z celami i decyzjami klasy, jako grupy społecznej, a także z psychospołecznymi potrzebami uczniów(potrzebą bezpieczeństwa, miłości, uznania i samorealizacji), udziela niezbędnych informacji i dba o należyty ich przepływ wewnątrz klasy Oprócz umiejętności bliskiego kontaktowania się z poszczególnymi uczniami i całą klasą ­przywiązuje się dużą wagę do akceptowania i rozumienia dzieci przez nauczyciela oraz do jego autentyczności w zachowaniu. Akceptowanie ucznia przez nauczyciela oznacza uznawanie ich takimi, jakimi są naprawdę. Każdy uczeń jest indywidualnością z charakterystycznymi pragnieniami, potrzebami, zainteresowaniami, swoistym sposobem patrzenia na świat i ludzi, zaletami i wadami, radościami i smutkami. Nauczyciel, więc powinien akceptować ucznia niezależnie od tego, jaki on jest: dobry czy zły, pilny czy leniwy, pełen ufności czy lęku, roztropny czy nierozważny. Akceptowanie niewiele znaczy bez rozumienia każdego z nich.

Ważnym dopełnieniem umiejętności akceptowania i rozumienia uczniów przez nauczyciela jest jego autentyczność, czyli zgodność z samym sobą. Polega ona na szczerym, spontanicznym zachowaniu, na byciu sobą oraz na integracji uczuć i wypowiedzi z zachowaniem wobec uczniów. Uczniowie odczuwają, że za autentycznym zachowaniem nauczyciela kryje się człowiek godny zaufania, na którym można polegać oraz którego nie sposób nie akceptować i szanować. Takiemu nauczycielowi na pewno łatwiej będzie pokonywać trudności wychowawcze u uczniów, ponieważ będzie silniej oddziaływał na ich uczucia, emocje i postawy społeczne. Trudności wychowawcze przechodzą przez różne stadia rozwojowe, podlegają przekształceniom jakościowym i ilościowym. Należy ustalić określone działania w kierunku wykrycia i likwidacji już w początkowej fazie typowych trudności wychowawczych.

5. Stosowanie terapii w wychowaniu.

W zależności od rodzaju trudności wychowawczych i stopnia ich zaawansowania, wychowawca dobiera odpowiednie działania profilaktyczne oraz ustala konieczność zabiegów. Prowadzenie działań terapeutyczno - wychowawczych Trudności wychowawcze to w większości zjawiska niewymierne, zmienne. Niektóre z nich mają przebieg wybitnie okresowy np. te, które wiążą się u młodzieży z okresem dojrzewania. Inne przybierają postać kilkurazowych zachowań. Równolegle z tymi zjawiskami występują i inne, których likwidacja wiąże się z długotrwałą pracą i szeregiem różnorodnych zabiegów. W każdym przypadku, jak wykazuje praktyka, wychowawca podejmując decyzję o postępowaniu terapeutyczno - wychowawczym rozpoczyna działania od wykazania rodzicom stwierdzonych nieprawidłowości w postępowaniu dziecka, lub błędów rodziców względem dzieci. Musi to iść w parze ze zmianą stosunku emocjonalnego wobec wychowanka stałym apelowaniem do jego ambicji. Skuteczność oddziaływania zależy od umiejętności obserwacji ucznia oraz odpowiedniego doboru metod. Ważne jest też, aby cały zespół wychowawców był świadom tego, jakie zabiegi zostały uznane za najbardziej skuteczne i starał się współpracować z osobą kierującą całością procesu resocjalizacji.

Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno - wychowawczym Pomijając przypadki, w których dalsze postępowanie wynikać będzie z orzeczenia psychologa, wychowawca musi zwrócić szczególną uwagę na tych uczniów względem, których sam podejmuje określoną działalność profilaktyczną. Z praktyki wynika, że tylko zabiegi traktowane kompleksowo dają oczekiwane rezultaty. Do najbardziej sprawdzonych zabiegów należy:

• Przeprowadzenie rozmów profilaktyczno - ostrzegawczych z rodzicami uczniów sprawiających trudności wychowawcze;

• Zagospodarowanie czasu wolnego ucznia (dużą rolę do spełnienia ma świetlica szkolna).

Równie dobre rezultaty daje nawiązanie bliższego kontaktu z uczniem i ukazywanie mu w drodze indywidualnych rozmów szkodliwości jego postępowania. Wskazane jest też wykorzystywanie filmów, wycieczek do kształtowania pożądanych postaw. We współczesnej pedagogice terapia odgrywa zaczęła zajmować dominujące miejsce. Jest swoistą metodą pracy, mającą na celu uzyskanie pozytywnych zmian w zachowaniu i postępach dziecka. Czasami proces wychowania przebiega w sposób trudny, a cele nie są osiągane. Jest to znak, że w rozwoju dziecka zachodzą jakieś nieprawidłowości, które mają wpływ na zachowanie, postępy nauczania, a nawet przyszłe życie dziecka.

Proces wychowania tego dziecka powinien być wówczas wzbogacony terapią pedagogiczną, która będzie eliminować te nieprawidłowości. Dlatego terapia ma ogromny związek z wychowaniem.

Przykładem terapii pedagogicznej jest stosowanie:

• W zaburzeniach koordynacji - tańca, rytmiki;

• W stanach lękowych - gier ruchowych, wycieczek, zajęć sportowych;

• W stanach napięć i przygnębieniach - tańców i zabaw prowokujących do śmiechu;

• Przy zaburzeniach charakterologicznych z tendencjami aspołecznymi - prac fizycznych, społecznie użytecznych;

• Przy nadpobudliwości psychoruchowej - rozwiązywania łamigłówek, zajęć ręcznych, spokojnej muzyki, rytmiki itp.

Trudności wychowawcze przechodzą przez różne stadia rozwojowe, podlegają przekształceniom jakościowym i ilościowym. Należy ustalić określone działania w kierunku wykrycia i likwidacji już w początkowej fazie typowych trudności wychowawczych.

Działania te można przedstawić następująco:

1. Zaobserwowanie u ucznia negatywnych zachowań.

2. Gromadzenie informacji o uczniu.

3. Określenie rodzaju trudności.

4. Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno-wychowawczym.

5. Prowadzenie działań terapeutyczno- wychowawczych.

Zachodzi konieczność ścisłej współpracy wychowawcy z grupą i podejmowanie wspólnych decyzji odnośnie problemów wychowawczych. Okazją do tego są narady klasowe, wspólne spotkania, wycieczki i imprezy szkolne. Istotną potrzebą jest przyjęcie zasady, według której uczniom nie uświadamia się czynionych wokół nich zabiegów wychowawczych, by nie wywołać reakcji obronnej, utrudniającej zmianę utrwalonych nawyków. Procesy wychowawcze mogą i powinny zachodzić w sposób naturalny. W taki sposób powinno odbywać się uzgadnianie norm i ocen regulujących sposoby zachowania się uczniów określanie wymagań wobec jednostek. Istnieje bezsporna potrzeba poszukiwania i ustalania najskuteczniejszych metod możliwie wczesnego rozpoznania i likwidowania trudności wychowawczych po to, aby skutecznie zapobiec narastającemu zakłóceniu równowagi pomiędzy dzieckiem a jego otoczeniem społecznym.

Bardzo dużą rolę odgrywa ocena wysiłków ucznia i jego pozytywnych zachowań. Przy każdej nadarzającej się okazji, takiej jak narada klasowa, apel grupy wiekowej, zebranie organizacji szkolnej itp. należy dostrzegać nawet najdrobniejsze pozytywne zmiany w zachowaniu ucznia, udzielać pochwał, zachęcać do podjęcia nowych zadań, które mogłyby stać się źródłem właściwych postaw. Z reguły znacznie bardziej mobilizuje pochwała i zachęta niż kara. Oprócz tego uczeń musi odczuć, że wychowawca jest jego sprzymierzeńcem, gotowym do udzielania życzliwych rad i obiektywnych ocen. Biorąc pod uwagę fakt, że na jednostkę i jej osobowość najsilniejszy wpływ wywiera grupa, należy pamiętać, że zbiorowość uczniowska musi być również wykorzystana przy likwidacji trudności wychowawczych. Na terenie szkoły uczeń jest zespolony z gronem rówieśników klasy szkolnej i grupy wiekowej. Stopień wpływu grupy na jednostkę zależy od szeregu cech, wśród których jego liczebność, poziom inteligencji, rodzaj utrwalonej struktury, ogólna atmosfera odgrywa najważniejszą rolę· Przedmiotem działań wychowawcy musi być tworzenie silnych więzi emocjonalnych między członkami grupy i równocześnie kształtowanie takich cech zespołu, które umożliwiłyby efektywne oddziaływanie na jednostkę. Aby grupa uzyskała wpływ na ucznia, musi on czuć się potrzebny, widzieć w niej swoje miejsce i świadomie przestrzegać normy przez nią przyjęte.

4. Zakończenie.

W ocenie opinii publicznej i pedagogów problem dzieci sprawiających trudności wychowawcze podkreślany jest, jako problem społeczny i pedagogiczny bardzo ważny, bo oddziałujący w sposób istotny na pracę szkoły. Przyczyna tkwi w tym, że dziecko trudne oddziałuje dezorganizująco na pracę całego zespołu dzieci. Zwraca się ono aktywnie przeciw ustalonym i ogólnie przyjętym zasadom i normom etycznym, zagraża porządkowi i ładowi. Uczeń trudny wpływa negatywnie na kształtowanie atmosfery szkolnej i absorbuje w większej mierze aniżeli inni uczniowie czas i energię nauczyciela.

Prawidłowo funkcjonujący system wychowawczy szkoły i domu rodzinnego dziecka przyczynia się do zapobiegania i przezwyciężania trudności wychowawczych, natomiast wadliwie funkcjonujący może przyczynić się do pogłębiania istniejących trudności wychowawczych, a nawet do powstawania nowych. Dlatego też istotna jest uważna obserwacja wychowanków i znajomość problemu trudności wychowawczych przez nauczyciela - wychowawcę.

      

---