Jowita Chorążyk
gr B
Trudności wychowawcze w rodzinie z problemem alkoholowym
Powszechnie uważa się, że na patologię społeczną wśród młodzieży i na proces uzależnienia się od alkoholu ogromny wpływ mają negatywne czynniki środowiska rodzinnego. Wielu alkoholików wywodziło się z rodzin rozbitych, niepełnych, konfliktowych. Wiele rodzin dotkniętych było patologią społeczną, uzależnieniem od alkoholu, leków, nikotyny, nierzadko w ich rodzinach występowała przestępczość oraz zaburzenia psychiczne. Można stwierdzić, że słaba więź między małżonkami, luźne więzi między rodzicami a dziećmi, powierzchowność kontaktów, rozwody, brak czasu na pogłębione kontakty w rodzinie, skłócenie w rodzinie prowadzą do poważniejszych zagrożeń takich, jak: alkoholizm, narkomania, a nierzadko także tendencje samobójcze.
Jak zatem funkcjonuje rodzina, której jednym z problemów jest alkoholizm? Należy przede wszystkim powiedzieć, że rodzic, pijący alkoholik, niszczy umysły, emocje i ducha u wszystkich członków rodziny. Najbardziej jednak cierpią dzieci. Zranione przez alkoholika dziecko sądzi, że jest złe, niegodne miłości i szacunku. Uczy się nie ufać sobie i innym. Rozpoczyna samotne życie. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stwierdzono, że osoby mieszkające razem z alkoholikiem zapadają na chorobę zwaną współuzależnieniem. W 1983 roku w Stanach Zjednoczonych powstało Narodowe Stowarzyszenie Dzieci Alkoholików dla wskazania i uznania ich problemów oraz potrzeb.
Dorosłe Dziecko Alkoholika to osoba pochodząca z rodziny, w której alkohol był tematem centralnym. Taka osoba była zbyt zajęta w dzieciństwie walką o przetrwanie i często w życiu dorosłym ma poczucie, że nigdy nie była dzieckiem, gdyż pijani rodzice wymagali od niej zaspokajania potrzeb matki, ojca i rodzeństwa, dbania o nich i ochraniania ich. Gdy alkoholik tracił kontrolę, syn lub córka stawali się coraz bardziej odpowiedzialni za niego, za siebie i sprawy domowe. Nie jest bezpiecznie czuć się dzieckiem w sytuacji, gdy nikt o nie nie dba. Aby ochronić się, dziecko alkoholika buduje siłę pozwalającą zachowywać się jak dorosły. W jednej rodzinie dziecko ochrania matkę bitą przez ojca, w innej dzieci przytulone do siebie wspierają się by przetrwać kolejną awanturę. W rodzinie, w której alkoholizm jest mniej oczywisty, dziecko dba o rodzica, bo „znów zachorował na nerki”, lub psychicznie walczy z wulgarnym, agresywnym lub ciągle nieobecnym rodzicem, nie odzywając się do niego lub kłócąc się z nim. Dzieciństwo mija na walce, ochranianiu i udawaniu.
Przyczyną trudności szkolnych dzieci wychowujących się w rodzinach dotkniętych problemem alkoholowym są w związku z tym najczęściej deficyty rozwojowe wynikające z opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego, bądź z uszkodzenia jego struktury. Dotyczą one procesów percepcyjnych, takich jak percepcja wzrokowa i słuchowa; poznawczych na przykład pamięć, mowa, myślenie słowno-logiczne, uwaga; oraz ruchowych. Trudności percepcyjno-motoryczne i poznawcze pogłębiają się wraz z negatywnym oddziaływaniem środowiska rodzinnego zdezorganizowanego przez alkoholizm rodziców niezdolnych do wspomagania oddziaływań pedagogicznych szkoły. W przypadkach, gdy rodzina pozostaje wewnętrznie rozbita, gdy przeważają w niej ciągłe konflikty, gdy atmosfera domowa przeniknięta jest ukrytą lub jawną wrogością rodziców, którzy są nimi tylko formalnie, wówczas poziom pracy dziecka w szkole znacznie się pogarsza.
W młodszych klasach szkoły podstawowej problemy szkolne tych dzieci mogą mieć bardziej wybiórczy charakter i ujawniać się w postaci: dysleksji, dysgrafii, dysortografii, dyskalkulii. W klasach starszych niepowodzenia te uogólniaja się natomiast na inne przedmioty. Dzieje się tak dlatego, ponieważ brak jest systematycznej opieki i pomocy rodziców w nauce szkolnej ich dziecka. Dosyć często spotykaną postawą u rodziców jest bowiem zrzucanie odpowiedzialności za rozwój i wychowanie dziecka na nauczyciela. W badaniach często podkreśla się znaczący wpływ nadużywania alkoholu przez rodziców na intelektualną sprawność ich dzieci. Związek ten jednak w niektórych badaniach nie został dostatecznie potwierdzony. Zdarza się bowiem, iż nauczyciele i wychowawcy szkolni twierdzą, że młodzież z rodzin dotkniętych chorobą alkoholową posiada możliwości do osiągania wyższych wyników w nauce szkolnej. Oznaczać to może, że problemy szkolne nie zależą wyłącznie od poziomu sprawności intelektualnych, ale są one również uwarunkowane innymi czynnikami, np. zaniedbaniem środowiskowym, odrzuceniem emocjonalnym przez rodziców, częstymi konfliktami rodzinnymi oraz skłonnością do wagarowania i przestępczością oraz wchodzenia w kolizję z prawem, a także innymi ujawnianymi symptomami zaburzeń zachowania.
Dzieci te nadmiernie traumatyzowane przejmowaniem ról, do podjęcia których niezdolni są ich rodzice, dźwigają przerastającą ich możliwości odpowiedzialność bez zrozumienia przyczyny, dla której tak się dzieje. Negatywne przeżycia występujące u tych dzieci a związane z ich obecnością podczas awantur wywoływanych w domu przez pijanych rodziców i nierzadko przebiegające ze scenami demolowania mieszkania, mogą stać się przyczyną wielu zaburzeń na tle emocjonalnym, np. zaburzeń mowy, bólów głowy, stanów depresyjnych, lęków, agresywności. Ustawicznemu przebywaniu dziecka w atmosferze braku bezpieczeństwa i frustracji mogą towarzyszyć próby samobójcze. Istotnymi motywami podejmowanych prób samobójczych okazują się być te, które wiążą się z poczuciem upodabniania się do rodzica alkoholika lub też z poczuciem odrzucenia ze strony osób znaczących. Poczuciu upodabniania się do niektórych przejawów zachowania rodzica uzależnionego od alkoholu towarzyszy narastająca nienawiść do siebie i to najczęściej staje się bezpośrednim motywem próby samobójczej.
W drugim przypadku dzieci te odczuwając wstyd związany z ich niską pozycją w grupie rówieśniczej oraz w szerszym otoczeniu społecznym podejmują dramatyczne wysiłki by przekonać innych o swej wartości. Wiąże się z tym zawyżony poziom aspiracji, głęboka zależność emocjonalna, nieufność i przewrażliwienie w kontaktach interpersonalnych. Jako dzieci osób dotkniętych alkoholizmem bywają niejednokrotnie lekceważąco traktowane w swoich dążeniach do zdobycia uznania w grupie, a frustracja spowodowana porażką w realizacji podjętych starań może być również przyczyną podjęcia próby samobójczej.
Negatywny wpływ na właściwe kształtowanie się osobowości dzieci z rodzin uzależnionych od alkoholu ma z pewnością również niepewność tych dzieci, którą odczuwają w stosunku do swoich najbliższych osób znaczących. Jest ona spowodowana ambiwalentnym stosunkiem do pijacego alkohol rodzica. Dziecko kocha go i wstydzi się go zarazem, obciążając matkę czy ojca odpowiedzialnością za sytuację rodzinną, a jednocześnie broni go przed osobami z zewnątrz. Dzieci w młodszym wieku szkolnym nie akceptują negatywnych zachowań uzależnionego od alkoholu rodzica, ale nie jest to równoznaczne z odrzuceniem jego osoby jako członka rodziny. Jego osoba nie jest im obojętna. Zabiegając o miłość rodzica starają się swoją postawą zasłużyć na wzajemność. I chociaż z alkoholizmem jednego z rodziców łączy się percepcja jego osoby jako mniej kochającej a bardziej karzącej, mało życzliwej oraz wywołującej lęk i niepokój, to jednak postawa uczuciowa tych dzieci w stosunku do pijącego rodzica jest ambiwalentna. Nie pozostaje to bez wpływu na osobowość a szczególnie samoocenę również w wieku późniejszym.
Dzieci, których rodzice nadużywają alkoholu mają niższą samoocenę niezależnie od wieku i płci, przy czym ta zaniżona samoocena wydaje się bardziej charakteryzować młodzież płci żeńskiej, zwłaszcza w przypadku nadużywającego alkohol ojca. Poza tym dzieci z rodzin dotkniętych dysfunkcją są uważane za mające problemy w relacjach międzyludzkich i dziać się to może z kilku powodów. Dzieci z tego typu rodzin nie mają układu odniesienia do budowania zdrowych i bliskich stosunków z innymi, ponieważ takich relacji nie widziały na co dzień w swojej rodzinie. Rodziny te charakteryzują się większą konfliktowością, niezgodnością między rodzicami, małą spójnością więzi rodzinnych, sztywnością wzajemnego oddziaływania, które hamuje efektywne rozwiązywanie problemów rodzinnych, oraz mniejszą potrzebą otwartej i aktywnej komunikacji w rodzinie. Nie bez znaczenia jest również ujawniająca się w tej rodzinie większa orientacja na zabawę, niż na zaspokajanie potrzeb o charakterze kulturalno-intelaktualnym. Dzieciom rodziców uzależnionych od alkoholu trudno jest przyjaźnić się z innymi dziećmi, ponieważ nie wierzą, że ich rówieśnicy mogą ich naprawdę lubić. Wstydzą się zapraszać przyjaciół do domu, mogą więc wycofywać się lub zachowywać tak, aby inne dzieci unikały je. Dla wielu z tych dzieci okres dzieciństwa kojarzy się z obowiązkami, a nie z czasem radosnych zabaw, toteż trudno im czuć się swobodnie, reagować spontanicznie i przeżywać radość. Niezaspokojenie potrzeby kontaktów uczuciowych w wieku szkolnym może wywołać u tych dzieci tendencje aspołeczne lub unikowe. Przyczyną zachowań agresywnych tych dzieci może być zwyczaj stosowania wobec nich nadmiernie surowych kar. W takich sytuacjach dzieci przenoszą swoją agresję na osoby lub przedmioty, ze strony których nie grozi im żadne niebezpieczeństwo. W wyniku przeniesienia agresji dziecko rozładowuje swoje napięcie kumulujące się w niekorzystnej atmosferze rodzinnej. Chłopcy mocno i często bici przez rodziców, zwłaszcza przez ojca, zachowują się w domu ulegle, ale wobec swych rówieśników stają się bardzo agresywni. Równie ważnym czynnikiem rodzącym agresję jest wynikająca z dezorganizacji rodziny frustracja wywołana niemożnością zaspokojenia potrzeb dziecka przez jego rodziców. Obok bowiem potrzeb psychicznych, dziecko pragnie zaspokoić potrzeby materialne, które nie mogą być często zaspokojone z powodu niskiej stopy życiowej tych rodzin. Sytuacja taka łatwo rodzi poczucie odmienności od innych dzieci, frustrację a w konsekwencji agresywne zachowanie. W rodzinach dotkniętych alkoholizmem bardzo często dochodzi do sumowania się wielu źródeł agresji. Przykładem może być ojciec uzależniony od alkoholu, który w domu zachowuje się bardzo agresywnie, jest więc modelem do naśladowania, ale jednocześnie przez swoje uzależnienie naraża dziecko na frustrację wielu jego potrzeb.
Dzieci rodziców uzależnionych od alkoholu znacznie częściej mają problemy z przestrzeganiem dyscypliny szkolnej niż dzieci z rodzin normalnych. Kłamią, wagarują, mają skłonności do wdawania się w bójki, są zawieszani w prawach ucznia, nawet wydaleni ze szkoły, oraz częściej wchodzą w kolizję z prawem i wymagają kurateli sądowej z powodu dokonywanych kradzieży i włamań, nadużywania alkoholu lub narkotyków, chuligańskich wybryków i kontaktów z grupami przestępczymi. Brak odpowiedniej opieki wychowawczej, zniszczenie rodziny związane z alkoholizmem zmusza często dzieci lub dorastającą młodzież z tych rodzin do poszukiwania źródeł wsparcia poza domem, co czyni je bardziej podatnymi ma oddziaływanie grup młodzieży przestępczej, które angażują ich bardziej niż inne grupy środowiskowe. Również duży wpływ na zachowanie dorastającej młodzieży mogą mieć zaburzenia osobowości u rodziców dotkniętych chorobą alkoholową. Negatywny przykład rodziców uzależnionych od alkoholu stanowi bowiem źródło braku hamulców społecznych u ich dzieci, co przyczynia się do wejścia przez nie na drogę przestępczości. Ponadto alkoholizm rodziców wiąże się u dzieci z tych rodzin z doświadczaniem wielu innych niekorzystnych okoliczności.
Destrukcyjny wpływ choroby alkoholowej rodziców na dzieci przebywające w takiej rodzinie nie ogranicza się tylko do szkodliwego działania na rozwój fizyczny tych dzieci, ich emocjonalność czy uzdolnienia, ale powoduje również niekorzystne zmiany charakterologiczne.
Naukowcy zajmujący się rodziną z problemem alkoholowym proponują, aby zachowanie dziecka oceniać z punktu widzenia roli, jaką pełni ono w rodzinie. Takie ujęcie pozwala uwzględnić wpływ zajmowanej przez dziecko pozycji na jego uczucia, zachowania i perspektywę życiową. Oto jak przedstawia się podział ról w rodzinie dotkniętej problemem alkoholowym:
Bohater rodzinny - jest to zazwyczaj najstarsze dziecko, odpowiedzialne za cierpienia rodziny, chce dowieść światu, że w domu wszystko jest w porządku. Bohaterowie dają rodzinie poczucie własnej wartości, ale za tym kryje się brak wiary we własne siły i niska samoocena. W szkole wyróżniają się w nauce, sprawiają wrażenie dzieci odpornych na stresy. Często zaniedbują swoje potrzeby, nie wiedzą, co to zabawa i odpoczynek. Gdy dorosną są często pracoholikami, mają kłopoty z nawiązywaniem bliższych znajomości, często są też niezdolni do wyrażania własnych uczuć. Mają pretensje do całego świata i czują złość za to, że ominęło ich szczęśliwe dzieciństwo.
Kozioł ofiarny - notorycznie sprawia kłopoty, wchodzi w konflikty z dorosłymi i rówieśnikami, ma problemy w szkole. Odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodziny. Często wchodzi w konflikt z prawem, oraz uzależnia się od alkoholu. Nierzadko dzieci te są pierwszymi członkami rodziny zgłaszającymi się po pomoc.
Dziecko zagubione - to często dzieci średnie, które nie potrafią sobie znaleźć miejsca ani w swoich rodzinach, ani w szkole. Są to często dzieci niedostrzegane. To właśnie one zazwyczaj starają się przed awanturami i chaosem uciekać w świat marzeń. Nikomu nie sprawiają kłopotów, są smutne i samotne. W dorosłym życiu mają niewielu przyjaciół i na ogół mają problemy z budową trwałych związków.
Maskotka - najczęściej najmłodsze dziecko, zwraca na siebie uwagę błaznując, „zgrywając się”. Chce ulżyć rodzinie rozweselając ją swoim humorem i żartami. Wydaje się, że do niego najtrudniej jest dotrzeć, gdyż kryje się za zasłoną śmiechu. Często przenosi tego typu zachowania do szkoły. W dorosłym życiu może próbować rozweselać wszystkich dookoła i nikt nie będzie brał go poważnie. Osoby takie w dorosłym życiu najczęściej charakteryzują się niską reakcją na stres, są smutne, wystraszone, samotne i niepewne.
Te cztery role noszą nazwę „fałszywych osobowości”. Są one rezultatem nieświadomej reakcji dziecka, które usiłuje stawić czoła faktowi, że jego rodzice nie spełniają się w swojej roli, ale też chce ukryć prawdziwą, wewnętrzną rzeczywistość. Swoją fałszywą osobowość budują w oparciu o prezentację wyższości, agresję, wycofanie się i dowcip, będące przeciwstawieniem i zaprzeczeniem ich prawdziwych uczuć. Granie tych ról ma im pomóc w przetrwaniu w rzeczywistości zdominowanej przez nałóg ich rodziców. Dzieci alkoholików są mistrzami w ukrywaniu swej wewnętrznej udręki. Claudia Black (1982) stwierdziła, że „dzieci z domów z problemem alkoholowym bardzo wcześnie przyswajają sobie trzy niepisane zasady: nie mów, nie ufaj, nie czuj.”
Tym wszystkim dzieciom potrzebny jest ktoś, z kim będą mogły szczerze podzielić się swoimi problemami, kto będzie wzmacniał ich poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości, kto pomoże zrozumieć i odkryć źródło własnych emocji, kto wleje w serce nadzieję, że im też coś może się udać i uświadomi im, że w pełni zasługują na uwagę i miłość.