ROZDZIAŁ 3

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

3.1. Przedmiot i cel badań

W mojej pracy zajęłam się badaniem funkcjonowania rodzin z problemem alkoholowym oraz wpływu wychowania w rodzinie z problemem alkoholowym na rozwój dziecka. W. Zaczyński definiuje cele „jako określenie tego co zamierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim oddziaływaniu.” Ponadto podaje, że „wynikiem badania naukowego jest określony obraz rzeczywistości. Obraz ten ma być wiernym, adekwatnym odzwierciedleniem, obiektywnie istniejących, niezależnych od podmiotu poznającego rzeczy i zdarzeń. Warunkiem uzyskania takiego obrazu świata jest przestrzeganie szeregu rygorów metodologicznych badania naukowego we wszystkich trzech etapach:

• etapie gromadzenia materiału faktologicznego

• w etapie analizy i syntezy danych

• w etapie sprawdzania poprawności twierdzeń(wniosków)wyprowadzonych z badań.”

Cele można podzielić na teoretyczne i praktyczne. Pierwsze dotyczą procesów dydaktycznych i wychowawczych, poszukiwania różnych form zależności w obrębie tych procesów. Drugie zaś diagnozy wychowawczej, opiekuńczej w różnych instytucjach, środowiskach, a także określenia rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego, dążącego do poprawienia, odkrycia lepszych form organizujących metody kształcenia. Celem teoretycznym moich badań jest wykazanie negatywnego wpływu alkoholizmu na funkcjonowanie rodziny,

zaś celem praktycznym przeprowadzenie ankiet wśród dzieci uczęszczających do świetlic socjoterapeutycznych prowadzonych przez Caritas Archidiecezji Gdańskiej.

Cele badań osiągnęłam stosując w przeprowadzanych badaniach powszechne metody, techniki i narzędzia badawcze.

3.2. Problemy i hipotezy badawcze

Podejmując się wszelkich badań naukowych należy wpierw ustalić problemy i hipotezy robocze, które w sposób możliwie precyzyjny określą zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Niezbędne także jest zapoznanie się z terminologią wyjaśniającą zagadnienia problemu badawczego. Według S. Nowaka „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.” Łobocki zaś podaje, że problem badawczy jest to „pytanie na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych.” Według T. Pilcha, aby prawidłowo dokonać rozbicia tematu na pytania, należy spełnić kilka warunków: „sformułowane problemy muszą wyczerpać zakres naszej wiedzy: Zawarcie wszelkich generalnych zależności między zmiennymi: jest rozstrzygalność empiryczna i określona wartość praktyczna.” Poprawnie sformułowany problem spełnia następujące wymogi:

• zawiera ostro i dokładnie zarysowane dane pytanie i sprecyzowany zakres niewiadomej pytania, a więc klasy zmiennych w obrębie której należy szukać zmiennej spełniającej prawdziwą odpowiedź.

• jest sprecyzowany w ten sposób, aby zakreślał jakąś dziedzinę rzeczy lub zjawisko, w której obrębie należy szukać rozwiązania.

J. Pieter o problemach pisze: „ to pytania, na które szukamy odpowiedzi, na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie przyrodzie i otoczeniu a nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione przez nas pytanie poprzez własny wysiłek,

nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka.” W innym miejscu podaje, że problem badawczy to„swoiste pytanie określające jakość
i rozmiary pewnej niewiedzy, tj. pewnego braku w dotychczasowe wiedzy, określa cel
i granice pracy naukowej.”

„Problem to logiczne ujęcie przeżywanej niewiedzy oraz potrzeby wiedzy, zaś pytanie to gramatyczna konstrukcja wyrażająca sytuacje problemową i będącą zarazem językowym odpowiednikiem problemu. Tak więc w każdym przypadku, gdy ktoś odczuwa potrzebę uzyskania określonej informacji, niezbędnej do uzupełnienia posiadanej wiedzy, wyróżnia się w tym fakcie warstwę psychologiczną (sytuacja problemowa), warstwę logiczną (problem), oraz warstwę językową (pytanie)” Możemy zatem stwierdzić, że zadaniem badań pedagogicznych jest określenie warunków, poznanie, które umożliwi konkretne, skuteczne działanie. Biorąc pod uwagę powyższe wytyczne mogę poprzez pytanie sformułować problem główny, oraz wynikające z niego problemy szczegółowe:

• jaki wpływ na rozwój dziecka ma alkoholizm w rodzinie?

• jak funkcjonuje dziecko w rodzinie dotkniętej alkoholizmem?

• jakie czynniki mogą usprawnić funkcjonowanie dziecka z rodziny dotkniętej problemem alkoholowym?

Aby przeprowadzić badania naukowe, nie wystarczy samo sformułowanie problemu głównego i problemów szczegółowych, lecz należy także wyłonić hipotezy.

T. Pilch wraz z T. Baumanem przytaczają za T. Kotarbińskim definicję hipotezy, która mówi że „hipotezą nazywa się wszelkie stwierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia osiągniętego (...) na podstawie danych wyjściowych.”

M. Łobocki natomiast wprowadza podział na hipotezę teoretyczna i roboczą. „Hipotezy robocze , są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań,  i że dotyczyć mogą zarówno wartości zmiennych jak i zależności między zmiennymi. Określają relację między dwiema lub więcej zmiennymi. Przewidywanie swoje co do oczekiwanych wyników badacz opiera przede wszystkim na posiadanym zasobie wiedzy i osobistym doświadczeniu,

jak również na twórczym i krytycznym do nich podejściu.” Według T. Pilcha najczęściej problem badawczy jest bezpośrednim twórcą hipotez. Proces budowy hipotezy polega na zmianie gramatycznej formy problemu badawczego ze zdania pytającego na twierdzące lub przeczące. Do poprawnego formułowania hipotez potrzebny jest pewien zakres wiedzy, który można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej grupy zaliczymy wiedzę na temat demografii, ekonomii, kultury oraz znajomość badań i wyników podobnych lub zbliżonych zagadnień na innym terenie. W drugiej grupie znajdzie się wiedza ogólna z zakresu wychowania, pedagogiki społecznej, elementów socjologii. Hipotezę można udowodnić poprzez zebranie danych dotyczących, popierających wysuwaną zależność lub obalić przez brak takich danych czy uzyskanie danych świadczących o fałszywości założenia.

Etapem wstępnym w formułowaniu hipotez będzie występowanie wszystkich zależności interesujących badacza oraz cech środowiska obiektu lub zjawiska, stanowiących przedmiot badań i mających znaczenie dla badań. Typowanie cech znaczących może się dokonać w oparciu o znajomość wskaźników tych cech. Hipoteza musi określać zależność między zmiennymi. Powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. M. Łobocki ukazuje warunki jakie musi spełniać każda hipoteza:

• musi dać się zweryfikować

• wyraża związek tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktycznymi zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi)

• jest przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym

• jest twierdzeniem wyrażonym jednoznacznie i w sposób możliwie uszczegółowiony

Hipotezy w pedagogice pełnią rolę dość specyficzną, przede wszystkim w stosunku do problemu są bardziej dokładnym wyznacznikiem rzeczywistości, na której będą odbywać się badania. Dokładniej precyzuje zmienne, które w problemie określa się w największym przybliżeniu. Hipotezy pozwalają na przejście do dalszych, bardziej szczegółowych problemów. Stawianie hipotez jest początkiem toku myślowego zmierzającego do rozwiązania postawionego problemu. Hipotezy badawcze polegają na zarysowaniu warunków ich empirycznej weryfikacji. Hipotezę należy obalić lub potwierdzić. Zyskuje ona potwierdzenie wówczas, gdy ilość przypadków potwierdzających ja jest dostatecznie duża, aby nie mogły być uznane za przypadkowe.

Sugerując się literaturą przedmiotu i sformułowane problemy badawcze postawiłam następujące hipotezy.

Hipoteza Główna: Zakładam, że rodzina dotknięta problemem alkoholowym jest dysfunkcjonalna.

Hipoteza 1: Uważam, że choroba alkoholowa rodziców negatywnie wpływa na rozwój dziecka.

Hipoteza 2: Sądzę, że skutecznym sposobem poprawy funkcjonalności rodziny będzie podejmowanie działań mających na celu zmianę przekonań dotyczących problemu alkoholizmu, a także kierowanie zarówno osoby uzależnionej jak i całej rodziny do specjalistycznych ośrodków dla uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu.

3.3. Zmienne i ich wskaźniki

Zmienne wynikają z problemów i założonych hipotez. „Przez zmienne rozumiemy splot różnorakich ilościowych i jakościowych uwarunkowań osobowościowo - twórczych, które wywołują określone ilościowo i jakościowo skutki osobowościowe.” Zmienna niezależna jest to „zmienna, którą w określonym badaniu uznajemy za niepodlegająca wpływom innych zmiennych”. Natomiast zmienna zależna jest to „zmienna która w określonym badaniu traktowana jest jako podlegająca wpływom innych zmiennych” definiując zmienne należy uświadomić sobie, które z nich są zmiennymi zależnymi, a które nie. Należy też zwrócić uwagę jaki charakter maja dane zmienne, czy są pośredniczące czy też interweniujące. Zdarza się także, że ta sama zmienna pełni potrójną rolę. Zmienne należy przeanalizować także z punktu widzenia stopnia ich ogólności. W badaniach pedagogicznych możemy się spotkać ze zmiennymi o charakterze globalnym, to znaczy są właściwe całymi syndromami lub zespołami zmiennych. Wymagają one odpowiednich redukcji do zmiennych szczegółowych, których występowanie i nasilenie można wyrazić jakąś wartością na pojedynczej skali. Z. Markocki i W. Kubielski definiują zmienną niezależną jako czynnik (wyznacznik, zjawisko), który niepodległa w badaniach wpływom innych zmiennych, (czynników). Natomiast zmienna zależna, to taki czynnik (wyznacznik, zjawisko), który podlega wpływom innych zmiennych, głównie zmiennej niezależnej. Dobór wskaźników następuje wówczas gdy wyłonimy zmienne interweniujące. Badający ustala na podstawie jakich obserwowanych danych, będzie orzekał o występowaniu oraz stopniu nasilenia poszczególnych zmiennych. W moich badaniach zmiennymi zależnymi będą: alkoholizm w rodzinie, nadużywanie alkoholu przez rodziców, podjęcie terapii przez rodziców nadużywających alkoholu. Zmiennymi zależnymi natomiast dezorganizacja całej rodziny, funkcjonowanie dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym oraz zmiana przekonań dotyczących choroby a także terapii. Wskaźnikami zmiennej niezależnej są: Nadużywanie alkoholu, bezrobocie, ubóstwo, rodzina niepełna, rozbita przemoc w rodzinie, awantury w domu, kłótnie, brak zainteresowania dzieckiem, lekceważenie dziecka, brak szacunku do dziecka, terapia rodzinna, terapia indywidualne, terapia grupowa.

Wskaźnikami zaś zmiennych zależnych są: możliwość wystąpienia FAS u dzieci, lękliwość, stany nerwowe, rozchwianie emocjonalne, zaniedbany wygląd, niewydolność wychowawcza, niewydolność ekonomiczna, niewydolność socjalizacyjna, zaburzone funkcje prokreacji, - agresja, zamkniecie się w sobie, lęk, autoagresja, zaburzone funkcje emocjonalne, zaburzone funkcje psychologiczne, brak poczucia bezpieczeństwa, brak zaufania, a także dla trzeciej zmiennej poprawa funkcjonowania rodziny i dziecka.

Tabela 2. Problemy, hipotezy, zmienne, wskaźniki

Hipoteza	Zmienne nie zależne	Wskaźniki zmiennej niezależnej	Zmienne zależne	Wskaźniki zmiennej zależnej
rodzina dotknięta problemem alkoholowym jest dysfunkcjonalna.	Alkoholizm w rodzinie	Nadużywanie alkoholu, Bezrobocie, Ubóstwo, Rodzina niepełna, rozbita Przemoc w rodzinie	Dezorganizacja całej rodziny	- możliwość wystąpienia FAS u dzieci - lękliwość, stany nerwowe - rozchwianie emocjonalne - zaniedbany wygląd -niewydolność wychowawcza -niewydolność ekonomiczna -niewydolność socjalizacyjna - zaburzone funkcje prokreacji
choroba alkoholowa rodziców negatywnie wpływa na rozwój dziecka	Nadużywanie alkoholu przez rodziców	Awantury w domu, kłótnie - brak zainteresowania dzieckiem, - lekceważenie dziecka, - brak szacunku do dziecka	Funkcjonowanie dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym	- agresja, - zamkniecie się w sobie, - lęk, - autoagresja - zaburzone funkcje emocjonalne -zaburzone funkcje psychologiczne - brak poczucia bezpieczeństwa - Brak zaufania
Hipoteza 2	Podjęcie terapii alkoholowej przez rodziców nadużywających alkoholu	-Terapia rodzinna - terapia indywidualne -terapia grupowa	Zmiana przekonań	Poprawa funkcjonowania rodziny i dziecka

Źródło: badania własne

3.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze

T. Pilch metodę badawczą definiuje jako„zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.”

Z. Markocki i W. Kubielski piszą, że metoda badań, to „sposób podejścia oraz całokształt operacji powtarzających się, które prowadzą do zdobycia informacji
o rzeczywistości, do rozwiązania określonego problemu”. J. Sztumski zaś metodę badawczą rozumie jako „System założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza.” Podsumowując, przez metodę rozumiemy „sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania (...) Streszczając rozważania na temat pojęcia metody naukowego badania możemy powiedzieć, że są to określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są celowe, planowane, obiektywne, dokładne, wyczerpujące. ”

Techniki badań „ to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej.” T. Pilch technikę badawczą definiuje następująco: „ jest określoną czynnością służącą do uzyskiwania pożądanych danych. Jest pojedynczą procedurą, polegającą na wykonaniu określonej czynności badawczej.” Natomiast M. Łobocki twierdzi, że techniki badawcze „są skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane są one metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę. Są jakby ostatnim akordem zastosowanej metody badań, która obejmuje z reguły kilka technik badawczych. Przeto właściwy ich dobór zależy od dobrej znajomości metody badań, do której one przynależą.”

„Narzędzie badawcze jest narzędziem służącym do realizacji wybranej techniki badań. O ile technika badawcza oznacza czynność, np. obserwowanie, prowadzenie wywiadu, o tyle narzędzie badawcze to instrument do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz kalkulacyjny, a nawet ołówek.” Dalej Pilch klasyfikuje metody i techniki w następujący sposób:

metody badań

• eksperyment pedagogiczny

• monografia pedagogiczna

• metoda indywidualnych przypadków

• metoda sondażu diagnostycznego

techniki badań:

• obserwacja

• wywiad

• ankieta

• badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne

• techniki socjometryczne

• narzędzia badawcze

• kwestionariusz wywiadu

• kwestionariusz ankiety

• kwestionariusz ankiety rozsyłanej

• test socjometryczny

• dyspozycje i arkusz obserwacji

• arkusz obserwacji

• skala do badania przystosowania dziecka

W celu uzyskania materiału empirycznego do mojej pracy posłużyłam się metodą sondażu diagnostycznego, która jest „sposobem gromadzenia wiedzy o przymiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o dobraną grupę reprezentująca populację generalną, w której badane zjawisko występuje” Najczęściej wykorzystywanymi technikami w metodzie sondażu diagnostycznego są: wywiad, ankieta, analiza dokumentów, analiza statystyczna i in. Każda metoda zgodnie z zasadami poprawności metodologicznej łączy kilka technik badawczych traktując je jako formę uzupełniania wiedzy i wzajemnej kontroli. Do badań w mojej pracy posłużyłam się ankietą (łac. quaestio- pytanie), tak więc etymologicznie oznacza stawianie pod znakiem zapytania. Ankieta i kwestionariusz, wg M. Łobockiego to ta sama technika badawcza polegająca na wypytywaniu formie pisemnej, tak jak przy wywiadzie czy rozmowie. Natomiast wg T. Pilcha „ankieta jest techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej nie w obecności ankietera”. W moich badaniach jako narzędziem badawczym posłużyłam się kwestionariuszem ankiety. Wyróżniamy dwa rodzaje kwestionariuszy ze względu na charakter pytań- pytania otwarte, wolne, w których odpowiadający nie jest ograniczany podanymi w kwestionariuszu możliwościami odpowiedzi. Pytania otwarte dają możliwość indywidualnych, bardziej osobistych i pogłębionych odpowiedzi. Pytania zamknięte to takie, na które odpowiada się tak, nie, nie wiem, bądź też, podają różne możliwe warianty odpowiedzi do wyboru. T. Pilch omawiając rodzaje pytań zawartych w ankiecie posługuje się terminem „kafeteria”, czyli zbiorem wszystkich możliwych pytań i odpowiedzi- zamkniętymi, półotwartymi i koniunktywnymi.

Kafeterie można podzielić w następujący sposób:

• Kafeteria zamknięta czyli taka, która zawiera ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości, jaki daje sformułowany zestaw.

• Kafeteria półotwarta, czyli taka, która pozostawia odpowiadającemu jeden punkt wśród wielu, który pozwala na danie swojej własnej odpowiedzi.

• Kafeteria koniunktywna, która pozwala na wybranie kilku odpowiedzi z wielu

Tworząc kwestionariusz ankiety do przeprowadzania swoich badań, miałam na celu uzyskanie informacji na temat funkcjonowania rodziny z problemem alkoholowym, a także wpływu alkoholizmu rodzica lub też obojga rodziców na rozwój dziecka. Ankieta składa się z 25 pytań o charakterze kafeterii.

3.5. Organizacja i przebieg badań własnych

Główny wpływ na organizację procesu badawczego ma cel i charakter badań, a także teren na którym prowadzone są badania oraz techniki wykorzystywane w trakcie badań. Według T. Pilcha procedurę badań można podzielić na dwie główne fazy- koncepcyjną, która dopuszcza zmiany, ulepszenia, oraz fazę badawczą, która nie dopuszcza żadnych zmian i musi być prowadzona ściśle według ustalonych założeń.

Na fazę koncepcyjną moich badań składało się:

• Wybór tematu, określenie przedmiotu i celu badań.

• Sformułowanie problemów badawczych i hipotez.

• Wybór terenu badań i badanej populacji

• Opracowanie technik i narzędzi badawczych.

• Gromadzenie i studiowanie literatury przedmiotowej.

Faza ta trwała od października 2008 roku do przełomu maja i czerwca 2009 roku, poczym przystąpiłam do fazy badawczej, na którą składało się:

• Opracowanie teoretyczne problematyki badawczej.

• Opracowanie i uporządkowanie zebranych wyników badań

3.6. Charakterystyka badanej zbiorowości.

Badaniami zostały objęta grupa dzieci oraz młodzieży uczęszczająca do świetlicy socjoterapeutycznej prowadzonej przez Caritas Archidiecezji Gdańskiej, mieszczącej się w Gdańsku- Wrzeszczu, przy ul Jesionowej 6. Ogółem badaniu poddano 54 osoby, w wieku 8-13 lat, gdzie większość stanowiły dziewczęta. Badania zostały przeprowadzone 1.07.2009 w czasie półkolonii letnich na terenie świetlicy. Żaden z uczniów szkoły ponadgimnazjalnej nie wyraził chęci, zgody na udział w badaniu.

Wykres1. Płeć badanych

Źródło: badania własne

Tabela 3. podział badanych ze względu na płeć i wiek

wiek	dziewczęta		chłopcy
		N	%	N	%
8	8	20	5	38
9	7	17	2	15
10	7	17	4	31
12	11	26	1	8
13	8	20	1	8
RAZEM	41	100	13	100

Źródło: badania własne

W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, wydawnictwo, WSiP, Warszawa 1974, s. 8

Ibidem, s. 10

S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne, wydawnictwo PWN, Warszawa 1970,

s. 214

M. Łobocki, Metody badan pedagogicznych, wydawnictwo PWN, Warszawa 1970

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, wydawnictwo akademickie „Żak”, s.24-25

J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław- Warszawa 1967, s.67

J. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, wydawnictwo PWN, Warszawa 1984, s. 104

Ibidem, s. 104

T. Bauman, T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, ŻAK Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2001, s.45-46.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2003, s. 26

T. Pilch, Zasady badań… op.cit. s. 25-27

M. Łobocki Metody badań… op.cit. s.74

T. Pilch Zasady badań… op.cit. s.197-198

W. Puślicki, Badania pedagogiczne, WSiP, Opole 1977, s. 96

T. Pilch, Zasady badań… op.cit. s. 32

H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogik, wydawnictwo PWN, Warszawa 1970, s. 245-246

Z. Markocki, W. Kubielski, Wybrane zagadnienia metodologii badań społecznych, wydawnictwo WSP, Słupsk 1995, s. 24

T. Pilch, Zasady badań… op.cit. s.33

T. Pilch, Zasady badań..., op.cit., s.42

Z. Markocki, W. Kubielski, Wybrane zagadnienia…, op.cit., s. 36

J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, wydawnictwo Warszawa 1984, s. 46

W. Zaczyński, Praca badawcza… op.cit., s. 18-20

A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej[w:] Metodologia pedagogiki społecznej, praca zbiorowa pod kierunkiem R. Wroczyńskiego i T. Pilcha, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1974, s. 54

T. Pilch, Metodologia badań środowiskowych, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1974, s. 54

M. Łobocki, Metody... op. cit., s.115

T. Pilch, Zasady badań… op.cit., s. 116

Ibidem, s. 125

Ibidem, s. 126

M. Łobocki, Metody…op.cit., s. 117

T. Pilch, Zasady…op.cit., s. 141

W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, PZWS, Warszawa 1975, s.158-159

T. Pilch, Zasady…, op.cit., s. 142

Ibidem, s. 63

35

---