POJĘCIE I ZASADY REALIZACJI KONKORDATU

WSTĘP 3

I. KONKORDAT A WIELOSTRONNE UMOWY MIĘDZYNARODOWE 4

II. TRYB ZAWIERANIA KONKORDATU 5

III. CHARAKTERYSTYKA KONKORDATU POLSKIEGO 7

IV. ZASADY DOTYCZĄCE SKUTECZNOŚCI KONKORADTU 7

V. ZASADY RATYFIKACJI KONKORDATU 7

VI. ZASADY NASTĘPSTW RATYFIKACJI KONKORDATU 8

VII. ZNACZENIE PREAMBUŁY DO KONKORDATU 9

VIII. KLAUZULE KONKORDATOWE 10

WSTĘP

W literaturze prawniczej konkordat jest terminem technicznym oznaczającym umowę międzynarodową między Stolicą Apostolską i danym państwem. Nazwa konkordat w ścisłym tego słowa znaczeniu oznacza uroczystą umowę między Stolicą Apostolską i suwerennymi organami władzy państwowej , zawartą zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego na zasadzie partnerstwa , dotyczącą spraw będących przedmiotem zainteresowania obu stron, bez względu na zakres regulowanych spraw, wywierającą skutki prawne dla obu stron. Natomiast konkordatem w szerszym znaczeniu jest każda dwustronna umowa między Stolicą Apostolską i danym państwem.

Stronami konkordatu są : Stolica Apostolska i państwo, jako podmioty stosunków międzynarodowych. Pod nazwą Stolica Apostolska rozumie się Biskupa Rzymu, , który jest najwyższą władzą w kościele katolickim, oraz zespół organów pomocniczych tworzących Kurię Rzymską. Stolica Apostolska , jako strona konkordatu z Polską, jest reprezentacją Kościoła katolickiego, jako religijnej społeczności uniwersalnej, jak również tej jego części, która znajduje się w granicach terytorium danego państwa. Stolica Apostolska jest pełnoprawnym podmiotem umów międzynarodowych, dlatego chociaż konkordat nie jest umową międzynarodową , to jest umową międzynarodową we właściwym tego słowa znaczeniu. Drugą stroną konkordatu jest państwo jako suwerenny podmiot stosunków międzynarodowych. Kompetencje do zawierania konkordatu w państwie demokratycznym , zgodnie z Konstytucją posiadają najwyższe organy władzy wykonawczej , czyli rząd prezydent, oraz do władzy ustawodawczej parlamentu.

Przedmiotem konkordatu są sprawy wchodzące w zakres zainteresowania obu stron. Obejmuje on różne relacje wielopłaszczyznowe:

1. relacje między państwem a Stolicą Apostolską w płaszczyźnie międzynarodowej (stosunki dyplomatyczne)

2. relacje między danym państwem a Kościołem katolickim działającym na jego terytorium

3. stosunki między danym państwem a jego obywatelami, którzy jednocześnie są wiernymi Kościoła katolickiego.

W pojmowaniu przedmiotu konkordatu wystąpiły dwie epoki:

1. epoka konkordatów klasycznych, zwanych wertykalnymi, która trwała od średniowiecza do Soboru Watykańskiego ( drugiego). Przedmiotem konkordatu była wymiana przywilejów i wzajemnych ustępstw między Stolicą Apostolską i najwyższymi władzami państw chrześcijańskich. Tego typu konkordaty służyły łagodzeniu konfliktów między władzą świecką i duchowną.

2. Epoka konkordatów współczesnych, zwanych horyzontalnymi, zainicjowana została po Soborze Watykańskim (drugim). Podstawową zasadą stosunków między państwem a kościołem jest ochrona wolności religijnej, mającej żródło w należnej każdemu człowiekowi godności ludzkiej.

Postulaty programowe Konkordatu:

• „ aby w każdym systemie prawa jednocześnie było uznane i respektowane prawo wszystkich obywateli i wspólnot religijnych do wolności religijnej”

• zrzeczenia się przez kościół wszelkich przywilejów oferowanych mu dawniej przez władze państwa

• zrzeczenia się przez władze świeckie wspomnianych praw czy przywilejów , przysługujących im dotychczas na mocy umowy lub zwyczaju.

Ze względu na formę zawarcia wyróżnia się: konkordaty zawierane w formie uroczystej, podlegającej ratyfikacji, będące źródłem prawa dla obu stron i konkordaty zawierane w formie uproszczonej, mające charakter deklaratywny lub charakter zobowiązań prawnych.

I. KONKORDAT A WIELOSTRONNE UMOWY MIĘDZYNARODOWE

Konkordaty posoborowe należą do kategorii umów międzynarodowych o zasięgu dwustronnym, dotyczących ochrony praw człowieka. Postanowienia wpisane do konkordatów posoborowych zawierają gwarancje w dziedzinie ochrony wolności sumienia i religii w relacjach między państwem a grupą ludności pozostającą w zasięgu jego działania, wyróżnioną za pomocą kryterium przynależności wyznaniowej. Przedmiotem są zobowiązania państwa względem innego podmiotu prawa międzynarodowego.

W związku z rozwojem umów wielostronnych poświęconych ochronie praw człowieka pojawiła się opinia , że wielostronne umowy międzynarodowe przeważają nad konkordatem swą uniwersalnością , ponieważ ich przedmiotem jest ochrona wolności religijnej każdego człowieka , a nie tylko wyznawców jednej religii- katolików. Konkordaty zachowały swoją użyteczność, ponieważ mają przewagę nad wielostronnymi umowami z uwagi na większy stopień uszczegółowienia. Umowy międzynarodowe odznaczają się wysokim stopniem abstrakcyjności. Nie mogą więc zastąpić konkordatów , które jako umowy dwustronne charakteryzuje większa konkretność i lepsze dostosowanie do warunków życia i potrzeb kościoła w danym kraju. Gwarancje , będące przedmiotem konkordatów, są zakresowo szersze niż gwarancje wpisane do umów wielostronnych. Obejmują one ochronę wolności religijnej nie tylko w wymiarze indywidualnym , ale również wspólnotowym i w wymiarze instytucjonalnym.

II. TRYB ZAWIERANIA KONKORDATU

Zawarcie konkordatu , następuje przez zgodne oświadczenie woli stron , jakimi są: Stolica Apostolska i najwyższe organy władzy danego państwa, kompetentne do zawierania umów międzynarodowych. Konkordat powstaje w procesie negocjacji, w którym wyróżnia się dwa etapy:

• pierwszym z nich są formalne negocjacje, czyli interakcje między kompetentnymi przedstawicielami obu stron: Stolicy Apostolskiej i danego państwa, działającymi zgodnie z obowiązującą w tej dziedzinie procedurą, w celu ustalenia takiego tekstu konkordatu, na które obie strony wyrażą zgodę.

• drugi tworzą działania dotyczące realizacji umowy, będącej formalnym rezultatem negocjacji.

Na pierwszym z tych etapów następuje przygotowanie tekstu umowy konkordatowej przez pełnomocników obu stron w drodze rozmów. Ze strony Stolicy Apostolskiej kompetencje do prowadzenia tego rodzaju negocjacji otrzymuje legat papieski, a ze strony państwowej kompetencje te posiada rząd, a ściślej mówiąc premier lub minister spraw zagranicznych, w granicach określonych w Konstytucji. Prowadzenie tego typu negocjacji odbywa się z zachowaniem procedury określonej przez Konwencję Wiedeńską o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 roku.

Negocjacje zmierzające do zawarcia konkordatu prowadzone są z udziałem ekspertów z zachowaniem dyskrecji wobec osób postronnych aż do momentu uroczystego podpisania. Przed uroczystym podpisaniem dokumentu następuje parafowanie, czyli złożenie przez pełnomocników parafy (pierwszych liter imion i nazwisk) pod umową. Jest to nadanie umowie uroczystego charakteru jak również oznacza że uzgodnienie tekstu zostało zakończone. Złożenie podpisu pod dokumentem konkordatowym w imieniu Stolicy Apostolskiej dokonuje legat papieski, który prowadził rokowania, natomiast ze strony państwa ten przedstawiciel rządu, który zgodnie z ustawą konstytucyjną otrzymał upoważnienie do kierowania rokowań. Konkordat jako uroczysta umowa międzynarodowa podlega ratyfikacji. Ratyfikacja oznacza włączenie go jako umowy międzynarodowej do ustawodawstwa wewnętrznego.

Ze strony państwowej złożenie podpisu ratyfikacyjnego pod tekstem konkordatu dokonuje głowa państwa, na przykład Prezydent, zaś ze strony Stolicy Apostolskiej ratyfikacji dokonuje Papież. Po złożeniu podpisów następuje opublikowanie tekstu w organie oficjalnym danego państwa oraz w organie prasowym Stolicy Apostolskiej.

W odpowiednim czasie po ratyfikacji następuje wymiana not ratyfikacyjnych przez upoważnione do tego osoby. Wejście w życie umowy konkordatowej następuje w czasie określonym w klauzuli końcowej. W okresie między podpisaniem a ratyfikacją umowa konkordatowa nie jest prawnie wiążąca dla stron, ale zgodnie z zasadą dobrej wiary, strony po jej podpisaniu winny powstrzymać się od wszelkich czynności, które spowodowałyby utrudnienie lub uniemożliwienie jej wykonania po ratyfikacji.

Zgodnie z praktyką międzynarodową aż do momentu wymiany not ratyfikacyjnych strony mają prawo do wprowadzenia do konwencji międzynarodowej zastrzeżeń lub warunków.

Odmowa ratyfikacji przynajmniej przez jedną ze stron oznacza, że umowa konkordatowa nie została zawarta. Konkordat może ustać z przyczyn przewidzianych w samej umowie, określonych w formie klauzuli lub z innych przyczyn jak:

• zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą,

• trwałą niemożność wykonywania umowy z powodu zmiany warunków.

III. CHARAKTERYSTYKA KONKORDATU POLSKIEGO

Konkordat polski składa się z dwóch podstawowych części:

• Preambuły, określającej podstawowe cele i założenia jakimi kierowali się jego autorzy,

• 28 artykułów, w przeważającej mierze zawierających treść normatywną.

Treść konkordatowych przepisów normatywnych stanowią gwarancję wolności religijnej oraz klauzule końcowe. Przedmiotem gwarancji jest uzewnętrznienie przekonań religijnych w życiu publicznym takich jak: uprawiania kultu publicznego, nauczania religii w szkołach publicznych, spełniania praktyk religijnych w państwowych zakładach zamkniętych. Gwarancje konkordatowe służą więc realizacji gwarancji konstytucyjnych.

IV. ZASADY DOTYCZĄCE SKUTECZNOŚCI KONKORADTU

Z faktu zawarcia konkordatu, jak z każdej dwustronnej umowy narodowej, wynikają skutki prawne w postaci wzajemnych zobowiązań i uprawnień układających się stron. Wśród tych zobowiązań należy wyróżnić zobowiązania w porządku międzynarodowym i zobowiązania w porządku wewnętrznym każdej z dwóch stron.

Na mocy konkordatu państwo zobowiązuje się do poszanowania wolności swoich obywateli, którzy jednocześnie są członkami kościoła, będącego stroną tej umowy.

V. ZASADY RATYFIKACJI KONKORDATU

Ratyfikacja konkordatu, jako uroczystej umowy międzynarodowej, jest niezbędnym warunkiem uzyskania mocy obowiązującej w porządku międzynarodowym i porządku krajowym. Konkordat podpisany 28 lipca 1993 roku między Stolicą Apostolską a Polską podlegał ratyfikacji i powinien wejść w życie po upływie 1 miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Ponieważ wymiana tych dokumentów nastąpiła 25 marca 1998, konkordat generalnie wszedł w życie 25 kwietnia 1998 roku.

W okresie oczekiwań na ratyfikację konkordatu - między podpisaniem 28 lipca 1993 a ratyfikacją 23 luty 1998 - nastąpiła zmiana Konstytucji RP. W procesie legislacyjnym zmierzającym do ratyfikacji konkordatu wystąpiły więc 2 fazy, których granice wyznacza wejście w życie nowej Konstytucji. Pierwsza faza trwała w okresie obowiązywania tzw. Małej konstytucji, zaś druga faza w okresie obowiązywania Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997.

Podczas ratyfikacji konkordatu Sejm zastosował tryb właściwy dla ratyfikacji umów międzynarodowych, określony w art. 89 Konstytucji. Po podpisaniu przez Prezydenta RP w dniu 24 stycznia 1998 roku ustawy wyrażającej zgody na jego ratyfikację, opublikowaniu jej w Dzienniku Ustaw i wejściu z dniem 9 luty 1998 roku w życie - w dniu 23 lutego nastąpiło złożenie podpisów ratyfikacyjnych.

25 marca 1998 roku nastąpiła wymiana dokumentów ratyfikacyjnych między Sekretarzem Stanu Stolicy Apostolskiej a Premierem Rządu Rzeczypospolitej Polskiej.

VI. ZASADY NASTĘPSTW RATYFIKACJI KONKORDATU

Z chwilą dopełnienia aktu uroczystej wymiany not ratyfikacyjnych dotyczących zawarcia konkordatu w płaszczyźnie prawa międzynarodowego powstały zobowiązania wynikające z zasad pacta sunt servanda i rebus sic stantibus. Oznacza to powstanie zobowiązań Stolicy Apostolskiej i Państwa polskiego do wykonania zawartej umowy.

Po wejściu w życie konkordatu państwo nie może usprawiedliwić się niezgodnością norm konkordatowych z prawem krajowym. Takie konsekwencje wynikają z art. 27 Konwencji Wiedeńskiej, ujętego następująco: ”Strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia nie wykonywania przez nią traktatu”. Z zasady tej wynika przewaga konkordatu nad prawem krajowym.

Następstwa jakie wynikają z wejścia w życie konkordatu określają zasady konstytucyjne dotyczące realizacji umów międzynarodowych, ratyfikowanych za zgodą parlamentu. Zasady te zawarte są w artykułach: 8, 9, 87 i 91 Konstytucji RP. Z artykułów tych wynika, że Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego i jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Art. 8 stanowi, iż „Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, zajmuje ona nadrzędne miejsce w systemie źródeł prawa polskiego”. Konkordat jako umowa międzynarodowa w hierarchii źródeł prawa stoi więc niżej od Konstytucji z czego wynika wymóg zgodności konkordatu z Konstytucją. Z racji tej wynika, że Prezydentowi RP przysługuje prawo do zwrócenia się przed ratyfikacją do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności z Konstytucją. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniki Ustaw stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana. Zasada bezpośredniego stosowania konkordatu jako umowy międzynarodowej, dotyczy wszystkich jej adresatów, zarówno osób fizycznych i prawnych jak też zobowiązanych organów władzy państwowej. Zasada ta obejmuje też prawo domagania się ochrony sądowej czyli prawo do wniesienia skargi.

Bezpośrednie stosowanie konkordatu w porządku krajowym jest niemożliwe w wypadku, gdy wpisana do niego norma jest niekompletna, czyli nie określa elementów koniecznych do jej stosowania w życiu.

VII. ZNACZENIE PREAMBUŁY DO KONKORDATU

Zazwyczaj w preambułę opatrywane są konkordaty zawierane w momentach przełomowych dziejów relacji między państwem a kościołem w danym kraju. Dlatego też konkordat polski z 1993 roku opatrzony jest w obszerną preambułę. W niej to wyłożone zostały podstawowe zasady i motywy na jakich obie Strony oparły wspólną wolę zawarcia umowy. Można w niej wyróżnić przesłanki o charakterze politycznym, socjologicznym, historycznym, aksjologicznym i prawnym. Znaczenie polityczne ma deklaracja woli obu Stron osiągnięcia „trwałego i harmonijnego uregulowania stosunków” między kościołem a państwem w nowych warunkach ustrojowych po odzyskaniu przez naród niepodległości. Charakter socjologiczny ma stwierdzenie, iż religia katolicka jest „wyznawana przez większość społeczeństwa polskiego”.

Istotne znaczenie dla celowościowej wykładni prawa mają przesłanki aksjologiczne - zwarte w odwołaniu obu stron do podstawowych wartości uniwersalnych jakie stanowią „godność osoby ludzkiej i jej prawa”. Są to wartości ogólnoludzkie, będące podstawą demokratycznego porządku prawnego.

Wolę poszanowania ogólnych zasada legalizmu wyraża odwołanie się stron do podstawowych zasad swych systemów prawnych. Strona państwowa odwołuje się do zasad konstytucyjnych i ustaw, zaś Stolica Apostolska do poszanowania wolności religijnej i relacji instytucjonalnej między kościołem a państwem oraz do prawa kanonicznego.

VIII. KLAUZULE KONKORDATOWE

Zgodnie z praktyką międzynarodową w konkordatach zamieszczone są klauzule końcowe. Do tego rodzaju klauzul należą:

• klauzula derogacyjne - uchylają w części postanowienia konkordatu wcześniejszego, podlegającego nowelizacji,

• klauzula określająca czas obowiązywania konkordatu (temporalna) - nie zawiera jej konkordat polski, znaczy to, że jest on „umową wieczystą” czyli zawartą na czas nieoznaczony i obowiązującą zgodnie z zasadami pacta sunt servanda i rebus sic stantibus, nie może być poddany nowelizacji,

• klauzula interpretacyjna - oznacza ona, że strony umowy będą usuwać na drodze dyplomatycznej zachodzące między nimi różnice dotyczące stosowania konkordatu oraz jego interpretacji. Wątpliwości bądź kontrowersje co do norm zawartych w konkordacie, jakie mogą zaistnieć w trakcie stosowania norm konkordatowych będą rozstrzygane w trybie rozmów czyli w drodze negocjacji,

• klauzula ratyfikacyjna - oznacza, że konkordat należy do uroczystych umów międzynarodowych, które podlegają ratyfikacji przez najwyższe organy obu Stron.

• klauzula dotycząca terminu wejścia w życie oraz języka konkordatu - według art. 29 konkordat wchodzi w życie po upływie 1 miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

Polski konkordat sporządzono w dwóch egzemplarzach, każdy w językach polskim i włoskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne. Konkordat wszedł w życie 28 kwietnia 1998 roku. Z tą chwilą konkordat uzyskał pełną skuteczność w wewnętrznym porządku prawnym obu Stron, czyli stał się integralnym elementem zarówno polskiego porządku prawnego, jak też porządku prawnego Kościoła katolickiego.

10

---