STANISŁAW STASZIC
(1755-1826) - wybitny publicysta, pisarz, pedagog i uczony pochodzenia mieszczańskiego, wybrał stan duchowny. Po ukończeniu poznańskiego seminarium w 1779 roku opublikował przekład dzieła Louisa Racine'a O religii i poematu Woltera O zapadnieniu Lizbony. Wkrótce wyjechał za granicę, otrzymawszy od ojca przypadającą na niego część majątku. Studiował nauki przyrodnicze w College de France w Paryżu. Tam też poznał Georges'a Buffona, zwolennika ewolucyjnej teorii rozwoju świata. Dzięki niemu bliżej zetknął się w 1781 r. podjął obowiązki nauczyciela i wychowawcy synów Andrzeja Zamoyskiego. Przełożył wówczas i opatrzył komentarzami jedną z prac Buffona (Epoki natury, 1786). Zainteresował się też aktualną problematyką społeczną i polityczną. Z tych przemyśleń oraz wskazówek postępowego opiekuna, który politycznie związany był ze stronnictwem reformatorskim, zrodziły się Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej przystosowane. Wydane bezimiennie dzieło (1797) poruszyło opinię publiczną i zapoczątkowało wielką dyskusję nad reformami. Kontynuacją były napisane w dobie Sejmu Czteroletniego Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające (1790).
Nie czekając na zakończenie obrad Sejmu Czteroletniego, pisarz w połowie 1790 r. Wyjechał do Włoch. Wprawdzie powrócił na początku 1792 r., ale pod koniec 1794 r. ponownie opuścił Polskę, towarzysząc w drodze do Wiednia wdowie po zmarłym kanclerzu Zamoyskim. Dzięki pomocy finansowej ordynatowej oraz rozważnym lokatom giełdowym udało mu się zgromadzić pokaźny majątek. Po powrocie do kraju zamieszkał w Warszawie. Zainteresował się bliżej geologią, a rezultatem przeprowadzonych badań była praca O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1805) otwierająca dzieje polskich studiów geologicznych. W okresie Księstwa Warszawskiego, a później w Królestwie Polskim piastował wysokie urzędy państwowe. Był aktywnym działaczem kultury i oświaty, znanym także poza granicami kraju filantropem. Pod koniec życia wycofał się z działalności publicznej, bowiem zarzucano mu zbytnią lojalność wobec władz carskich. W początkowych latach Królestwa Polskiego przygotował zbiorowe wydanie swych pism. Prócz wcześniejszych prac i przekładów zamieścił w tej edycji również tłumaczenie wierszem Iliady Homera, rozprawę Narodowość, mowy wygłaszane w Towarzystwie Przyjaciół Nauk oraz poemat dydaktyczny Ród ludzki.
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej przystosowane
W wydanym bezimiennie w 1787 r. traktacie publicystycznym nieznany jeszcze wtedy Stanisław Staszic poddał analizie sytuację zagrożonej Rzeczypospolitej i wskazał radykalne sposoby uzdrowienia stosunków społecznych i politycznych. Wystylizowanym tytułem nawiązywał do znanej biografii szesnastowiecznego kanclerza, postrzeganego jako wzór cnót patriotycznych i obywatelskich. Traktat podzielił na 19 rozdziałów, w każdym podejmując odrębny problem - m.in. Edukacja, Prawodawstwo, Władza wykonująca, Władza sądownicza, Wolne obieranie królów, Niezgoda wewnętrzna; ostatni zatytułował Sposób ratowania Polski od podziału. Patriotyczne cele wskazał w dedykacyjnej wypowiedzi skierowanej Do Stanu Rycerskiego. Z pasją oskarżył magnaterię o podsycanie w narodzie niezgody, o zawziętość, podłość i zdradę. Do „zdradzonej” szlachty skierował dramatyczne pytanie:
„Wielki narodzie! Dopokądże w tej nieczułości trwać będziesz? Czyliż tak ginąć myślisz, aby się nic więcej po tobie nie zostało, tylko niesława?”
Przekonywał herbową brać, że jeśli „wolności ocalić nie można”, to zostają jej jeszcze do uratowania „imię, całość kraju, sława narodu, zasługi, urzędy do zachowania”. Prezentację republikańskiego programu odnowy, inspirowany Umową społeczną Jana Jakuba Rousseau, rozpoczął od uwag na temat systemu edukacji. W mądrym, patriotycznym i obywatelskim wychowaniu młodego pokolenia widział sznsę na ocalenie bytu Rzeczypospolitej. Nawiązując do pism Locke'a Jana Jakuba Rousseau, Condillaca oraz rodzimych rozwiązań pedagogicznych, zawartych w Ustawach Komisji Edukacji Narodowej, sformułował własną koncepcję wychowania młodzieży. Zgodnie z projektem KEN postulował upaństwowienie szkolnictwa, a także wprowadzenie zasadniczych zmian programowych. Uważał, że jednostka osiąga szczęście, przyczyniając się do szczęścia ogółu społeczeństwa. Ze względów utylitarnych zalecał ograniczenie przedmiotów teoretycznych, metafizyki i oraz tzw. „sztuk pięknych”, a uwzględnienie praktycznych aspektów nauk ścisłych (np. chemia w zastosowaniu rolnictwa; nauki matematyczne w powiązaniu do rolnictwa; nauki matematyczne w powiązaniu z budownictwem i techniką) oraz przedmiotów poszerzających wiedzę o własnym kraju - jego sąsiadach, historii, geograficznym i przyrodniczym ukształtowaniu, bogactwach naturalnych. Obywatelskiej koncepcji edukacji postawił za cel przygotowanie wychowanków do aktywnej działalności publicznej i zawodowej, w tym także do służby wojskowej, stąd konieczność poszerzenia zajęć z wychowania fizycznego oraz sztuki i strategii wojskowej. Przeciwny był kształceniu polskiej młodzieży za granicą. Zalecał odbywanie przez wychowanków państwowych szkół „nowicjatu obywatelskiego”, który w służbie Rzeczypospolitej potwierdzi „zdatności, cnót i przymiotów dowody”, zakres zdobytej wiedzy oraz nabytych, praktycznych umiejętności. Proponowany program objął tylko młodzież męską, pojawiła się jednak uwaga, że należy pomyśleć także o edukacji kobiet.
W pozostałych rozdziałach traktatu Staszic zarysował program reform w odniesieniu do życia społecznego i politycznego. Zalecał ukrócenie potęgi magnackiej, silne powiązanie wykonawczej z ustawodawcza. Stały sejm, w którym prócz szlachty winni także zasiadać mieszczanie, miałby przyjmować uchwały większością głosów, a ich realizację powierzyć wyłonionej spośród posłów Radzie do spraw administracyjnych. Postulował zwiększenie liczebności wojska do 100 000 i powierzenie władzy nad nim jednej osobie. Zalecał zniesienie wolnej elekcji, jednak w obliczu realnego, zewnętrznego zagrożenia Rzeczypospolitej proponował obsadzenie na polskim tronie przedstawiciela którejś z potężnych dynastii ościennych. Uzyskanie gwarancji suwerenności Polski oraz ukierunkowanie polityki zewnętrznej na skłócenie sąsiednich mocarstw miało - jego zdaniem - uchronić kraj przed kolejnymi zaborami. Kierując się zasadami fizjokratyzmu i merkantylizmu, twierdził, iż państwo powinno zadbać o intensywny rozwój ekonomiczny kraju, regulować stosunki gospodarcze poprzez czuwanie nad rozwojem handlu i przemysłu oraz odpowiednią kontrolę nad tymi dziedzinami. Uznawał rolnictwo za jedyne źródło bogactwa, a rolników za jedyną klasę wytwórców dóbr. Upominał się o ulgi dla tej najniższej warstwy i roztoczenie nad nią szerszej opieki prawnej.
Republikański program reform Staszica wiązał się z nową koncepcją narodu. W nawiązaniu do russowskiej teorii „umowy społecznej” głosił, iż zasada wolności winna być realizowana przez podporządkowanie się ludu - połączonego prawem całkowitej równości - nadrzędnej woli zbiorowej.
W publicystycznym traktacie Staszic nie tylko dał wyraz dojrzałości koncepcji politycznych i społecznych, ale ujawnił wysokie, literackie walory warsztatu pisarskiego. Wyraźnie zarysował postać narratora. W przemowie Do stanu rycerskiego wyposażył go w rysy własnej osoby jako zatroskanego o losy Rzeczypospolitej Polaka, który po pierwszym rozbiorze zmuszony jest dźwigać „niewolnicze jarzmo Prusaka”. Rangę podjętych rozważań nad sposobami podniesienia kraju z upadku wzmacniał poprzez częste odwoływanie się do emocjonalnej argumentacji. Stąd liczne zwroty do czytelników, pełne ekspresji, dramatyczne wezwania i apele o umocnienie ducha narodowego i postaw patriotycznych, o zebranie sił w celu zaradzenia złu, które grozi upadkiem ojczyzny.
W zamieszczonym przy końcu Uwag rozdziale zatytułowanym Polska narrator, utożsamiany cały czas z autorem, przedstawiony został jako człowiek budzący się o świcie z głową nabitą myślami o sposobach ratowania kraju. Jest to rozdział najbardziej żarliwy i przepełniony obywatelską troską. Narrator, mieszkający tuż nad nową granicą, w kraju zabranym, przekracza ją wczesnym rankiem. „Polskiego oddech powietrza - pisze - zdawał mi się wolniejszym i wiatr stamtąd niósł w sobie coś milszego.” W bliższej konfrontacji widzi jednak zaniedbanie, nędzę i niesprawiedliwość, tłumy chłopów uciekających przez granicę przed prześladowaniem. Snuje bolesne rozważania na temat tej sytuacji, w pełnym wewnętrznych napięć monologu myślącego patrioty wysuwa i analizuje środki zaradcze. Narrator-wędrowiec wychodzi od zaobserwowanych szczegółów, obrazów przyrody, spotykanych ludzi, które służą mu za pretekst do podejmowania wątków i myśli.
Traktat znakomicie łączył retoryczny patos i emocjonalną stylistyką z trzeźwą, racjonalną oceną ustrojowych i ekonomicznych niedomagań państwa oraz negatywnych zjawisk społecznych. Dzieło zostało żywo przyjęte przez opinię publiczną. Traktat zapoczątkował tym samym wielki ruch umysłowy doby Sejmu Czteroletniego.
Bibliografia:
S. Czarnowski, Wstęp [do:] Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, BN I 90, Wrocław 1952.
M. Klimowicz, Oświecenie, Warszawa 1997.
Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.
B. Suchodolski, Wstęp [do:] Stanisław Staszic, Pisma polityczne i społeczne. T. 1., Warszawa 1954.