Pestalozzi ostro atakuje oraz krytykuje dotychczasową sytuację oświatową i szkołę feudalną jej organizację, treść i metody. Podstawą teorii wychowania Pestalozziego była idea organicznego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek. Twierdził, że głównym zadaniem pedagogiki jest odkrycie praw rozwoju człowieka, był przekonany, że o rozwoju każdego dziecka decyduje siła intelektualna, fizyczna, a także moralna.
Opierając się na twierdzeniu, że poznanie zmysłowe stanowi fundament wszelkiej wiedzy Pestalozzi przypisywał ogromne znaczenie poglądowości w nauczaniu. Uznał iż od najwcześniejszych lat dziecko powinno zapoznać się z jak największą ilością przedmiotów i zjawisk. A wszystko po to, by wykształcić spostrzegawczość. Usiłował również wprowadzić do procesu nauczania formy działalności umysłowej takie jak: analiza i synteza. Poza tym Pestalozzi wyraźnie pokazuje jaką role powinien odgrywać nauczyciel. Uważa, że nauczyciel winien jest nauczać dzieci:
1)widzieć przedmiot, który zjawi się w ich świadomości
2) zaznajamiać je z kształtem każdego przedmiotu tzn. z jego wielkością i proporcjami
3) zapoznać je możliwie jak najwcześniej z całym zakresem wyrazów i nazw wszystkich poznanych już przez nie przedmiotów.
Według Pestalozziego nauczanie początkowe powinno być tak zorganizowane a żeby uczeń przechodząc od elementu do elementu dochodził do poznania całości. Jednym słowem teoria nauczania Pestalozziego zmierza do nadania nauczaniu kształcącego charakteru, aktywizujące go uczniów i rozwijającego ich samodzielną działalność umysłową. Pestalozzi podejmuje gruntową przebudowę szkoły początkowej. Plan nauczania w szkole Pestalozziego obejmuje obok nauki czytania, pisania i rachunków elementy geometrii i rysunku, geografii i przyrodoznawstwa. Dzieci wykonują prace fizyczne w zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła. Do szkoły przyjmowano dzieci w wieku od lat 5 do lat 13.
Pestalozzi przeciwstawiając się nauczaniu opartemu na "czczej gadaninie" potępia apsychologiczne szkółki "katechizmu" uznaje zasadę poglądowości polegającą na nauczaniu opartym na rozwijaniu spostrzegawczości, uszczególnieniu i uogólnieniu cech poznawczych przedmiotów, ale także na nauce logicznego myślenia (analiza i synteza). Bardzo ważną rzeczą było, aby nauczyciel kierował uczniem tak, by ten przechodząc od elementu do elementu poznawał całość. Bardzo ważne dla Pestalozziego było to, by nauka miała lekki i zajmujący charakter jak zabawa. Z nauczania poglądowego Pestalozzi wyrasta nowy kierunek tzw. nauki o rzeczach dominujący w XIX wieku. Przez naukę o rzeczach rozumie się nauczanie początkowe, które zaznajamia dzieci z ich najbliższym otoczeniu w sposób poglądowy.
Program nauczania szkoły elementarnej wysnuł Pestalozzi i najprostszych elementów z poznania liczby, kształtu i słowa. Odpowiadać miała temu właśnie nauka geometrii i rachunków, a także rysunków oraz naukę języka. Pestalozzi uważała bowiem, że dziecko należy nauczyć mówić tak, by wyrażało się ściśle z rozmachem. Punktem wyjścia nauczania geometrii miała być linia prosta. Później dopiero dzieci poznawały kolejne linie równoległe, kąty, łuki aż wreszcie figury geometryczne, które mierzono i porównywano, dzielono na połowę na cztery części itd. Tak właśnie dzieci uczyły się ułamków. Do nauczania służyła tablica liniowa. W czasie rysowania dzieci nabyły także wstępne nawyki pisania. Dla Pestalozziego pisanie było " rodzajem rysunku liniowego". Do pisania używano spostrzegawczości, wyobraźni.
Poglady pedagogiczne J. H. Pestalozziego
Jan Henryk Pestalozzi rozwijał postępowe teorie pedagogiczne i postępową demokratyczną działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX stulecia. Był on bardzo wrażliwy na oglądaną w rodzinnej Szwajcarii nędzę chłopów i bezrolnych, a szczególnie na los dziecka pozostającego bez jakiejkolwiek opieki. Wiązał się nawet z ówczesnymi ruchami wolnościowymi w Szwajcarii i we Francji. Całą swą działalność praktyczną i teoretyczną poświęcił przebudowie szkoły początkowej, opracowaniu dla niej nowoczesnej teorii, dokonując w ten sposób przewrotu w wewnętrznym życiu szkoły elementarnej.
Główne idee pedagogiczne Pestalozziego:
idea ograniczonego rozwoju - Pestalozzi uważał, że podstawą teorii wychowania jest idea ograniczonego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek. I dlatego, zadaniem pedagoga powinno być odkrywanie praw rozwoju człowieka. Zdaniem Pestalozziego o rozwoju dziecka decydują następujące siły: intelektualna, fizyczna, moralna, określana w skrócie jako głowa, ręka i serce. Zalecał harmonię w działaniu tych organów. Uważał też, uznając niezmienność praw natury w rozwoju człowieka, że nauczanie tylko w zgodzie z tymi prawami może być skuteczne,
budzenie wiary we własne siły i chęci pracy nad sobą
głównym celem nauczania nie jest podawanie wiedzy, ale kształcenie i rozwijanie funkcji psychicznych dzieci (teoria formalnego nauczania) - istotę dydaktyki Pestalozziego stanowi przekonanie, że nauczanie należy oprzeć na świadomym współdziałaniu wrażeń z naturalnym rozwojem sił i uzdolnień dziecka, a więc na doprowadzeniu go do dokładnych pojęć. Osiągnąć ten cel można przez znalezienie odpowiedzi na trzy pytania: ile przedmiotów (liczba), jaka forma (kształt), jak się nazywają (słowo). Z tych trzech podstawowych składników wywiódł Pestalozzi naturalną i psychologicznie uzasadnioną podstawę teorii i metodyki nauczania początkowego, polegającą odpowiednio na liczeniu (nauka rachunków), mierzeniu (nauka rysunku i geometrii) i mówieniu (nauka języka ojczystego),
łączenie nauczanie z wychowaniem moralnych - podstawą do wychowania moralnego jest miłość dziecka do matki, która przenosi się na coraz szersze otoczenie.
Dydaktyka Pestalozziego:
Zasada poglądowości w nauczaniu - uczy logicznie myśleć (analiza i synteza), rozwija spostrzegawczość, uszczególnienie i uogólnienie cech poznawczych przedmiotów. Nauczyciel powinien tak kierować uczniem, aby przechodząc od elementu do elementu poznawał całość.
Zwracał uwagę Pestalozzi również, aby nauka miała lekki i zajmujący charakter jak zabawa. Przechodzenie od rzeczy bliskich do dalekich, od łatwych do trudniejszych, od prostych do złożonych. Nowe wiadomości powinny być dodatkiem do poprzednich.
Program nauczania: oparty głównie o najprostsze elementy poznania: liczba (nauka rachunków), kształt (nauka rysunku i geometrii) i słowo (nauka języka ojczystego).
Pestalozzi łączył teorię z praktyką tzn. spożytkowanie wiedzy teoretycznej przy nauce zawodu - dzieci w jego zakładach uczyły się i pracowały jednocześnie. Prace wytwórcze wychowanków miały na celu wyrobienie moralnych cech i ułatwienie zdobycia zawodu.
Szerokie stosowanie w XIX w. metod Pestalozziego oraz propagowanie przez niego miłości do dziecka, umożliwiły dokonanie decydującego postępu zarówno w sposobach nauczania jak również w upowszechnianiu oświaty na szczeblu podstawowym. Jego idee przenosili się na cały niemal cywilizowany świat postępowi pedagodzy i działacze oświatowi jak np. Diesterweg w Niemczech, Ewaryst Estkowski na ziemiach polskich, Uszyński w Rosji, a przede wszystkim absolwenci seminarium nauczycielskiego. W ten sposób zrealizowała się idea tego „ojca szkoły powszechnej”, który głosił, że o przebudowie szkolnictwo oraz planowym wychowaniu dziecka w szkole i w rodzinie zadecydować mogą jedynie kadry nauczycielskie, odpowiednio przygotowani nauczyciele ludowi, działacze społeczni, a nie zależni wyrobnicy. Jednak w warunkach rozwijającego się kapitalizmu idea jego, że jedynie przez przebudowę wychowania oraz upowszechnienie nauczania można zmienić stosunki społeczne i uszczęśliwić ludzkość, była niestety utopijna.
Realne natomiast okazało się zainteresowanie zagadnieniami metodyki nauczania początkowego, owocujące najpierw w Niemczech, a następnie w całej Europie. Osiągnięciem Pestalozziego w zakresie oświaty elementarnej było ponadto utrwalenie na początki XIX w. stanowiska indywidualizującego, dążącego do pogłębienia powszechnego nauczania początkowego przez dostarczenie dzieciom elementarnych wiadomości, uwzględnienie ich indywidualności, budzenie szlachetnych cech moralnych i społecznych.
Idee pedagogiczne, które widoczne są w jego dziełach zmierzały do ukazania rozwoju dziecka i pobudzania go do samodzielnej aktywności przez praktyczną działalność. Według Pestalozziego podstawą wychowania jest teoria ograniczonego rozwoju. Nauczyciel, wychowawca podczas oddziaływania na dzieci powinien odkrywać prawa rządzące rozwojem każdego człowieka. Rozwój dziecka zależny jest od sił, tkwiących w człowieku. Pestalozzi ma tu na myśli siłę intelektualną, fizyczną, moralną. Ten schemat rozłożył na części ciała człowieka twierdząc, że siła intelektualna tkwi w głowie, fizyczna w ręce natomiast moralna w sercu. Poza tym głównym poglądem na rozwój nie zapominał o naturalnym rozwoju, które dokonuje się w zgodzie z naturą. Dzięki takiemu pojmowaniu rozwoju człowieka można zacząć nauczać i wychowywać.
Drugą ideą, która wpłynęła na jego poglądy było zrozumienie, iż dziecko powinno być pobudzane do działalności, dzięki czemu rozwija ono wiarę w swoje naturalne możliwości, także lgnie do pracowania nad sobą. Cel, jaki widział Pestalozzi w nauczaniu było poza przekazywaniem wiedzy, rozwijanie i rozbudzanie funkcji psychicznych. Nauczanie powinno opierać się na oddziaływaniu wrażeń i naturalnych sił a cały proces rozpoczyna się po wypracowaniu dokładnych pojęć. Posłużył się tutaj Pestalozzi pojęciem liczby, kształtu oraz słowa. Owe podstawowe składniki doprowadziły Pestalozziego do naturalnej psychologicznej podstawy teorii oraz metodyki nauczania w szkole elementarnej. Nauczanie powinno zawierać naukę liczenia, mierzenia oraz mówienia. To wszystko odnosi się do nauki rachunków, rysunku oraz geometrii i naukę języka ojczystego.
Ostatnią ideą pedagogiczną było połączenie nauczana z wychowaniem moralnym, które według Pestalozziego ujawnia się na początku w miłości do matki, a następnie przez budzenie szacunku i serdeczności w stosunku do innych nauczanie będzie odbywać się z chęcią i zainteresowaniem.
Dydaktyka Pestalozziego łączy się z zasadą poglądowości, która polega na kierowaniu uczniem w taki sposób, aby poznawał on rzeczy od szczegółów do całości. Owa zasada uczy logicznego myślenia, rozwijając przy tym spostrzegawczość dzieci oraz uogólniania i wyszczególniania cech różnych przedmiotów. Przy nauczaniu Pestalozzi zwrócił uwagę na etapy poszczególnych poznawanych wiadomości. Zalecił przechodzenia od wiadomości łatwych do trudnych, rzeczy, które są bliższe uczniom następnie do tych, które są dalsze. A ponadto wiadomości nowe winny łączyć się ze wcześniej zdobytymi. Program nauczania do szkoły podstawowej powinien opierać się na trzech wcześniej wymienionych elementach: liczbie, kształcie i słowie.
Wszelką wiedzę pedagogiczną od razu przekładał na praktykę. Wyglądało to troszeczkę inaczej, ponieważ dzieci przebywające w jego zakładzie uczyły się i korzystały z opanowanej wiedzy podczas nauki zawodu. Działalność fizyczna nie tylko przygotowywała dzieci do zawodu, ale także wyrabiała moralne cechy.