Semiotyka
Semiotyka stanowi cenną pomocniczą technikę analizy, którą posługują się badacze różnych dziedzin, zwłaszcza dotyczących kultury. Przedmiotem semiotyki jest zbiór systemów znakowych (językowych i pozawerbalnych) różnych kultur. Jest ona jednym językiem opisu heterogenicznych zjawisk kultury, umożliwia porównywanie różnych realizacji tego samego systemu semiotycznego w różnych materiałach semiotycznych (np. w literaturze, sztuce itp.). Heterogeniczne zjawiska kultury są znakami i realizacjami systemów semiotycznych.
Główne pytania semiotyki:
Czy mamy do czynienia z systemem?
Jakie są jego jednostki dyskretne?
Jak system funkcjonuje (jakie reguły determinują jego działanie)?
Cząstki dyskretne tzw. semy; najmniejsze cząstki obdarzone znaczeniem lub też składniki tego, co znaczące, ale same pozbawione znaczenia, lecz odróżnialne na zasadzie określonych cech dystynktywnych (w jęz. naturalnym są to fonemy, budujące najmniejsze cząstki znaczące - morfemy)
Relacje pomiędzy elementami badamy ze względu na stałe, powtarzalne relacje między elementami, występującymi w danych realizacjach systemowych. Charakterystyka relacji pozwala określić cechy elementów i ich układów. Badamy tylko relacje prawidłowe (nie przypadkowe!) i, ustalając reguły, tworzymy pojęcie systemu.
Struktura to każdorazowy układ elementów systemu, realizujący dopuszczalną i prawidłową kombinację określonych relacji.
Znaki umożliwiają przechowywanie i kumulatywne wykorzystywanie informacji, nie istnieją one poza systemem (jak w językoznawstwie de Saussure'a). Pojęcie znaku i systemu znaków przejęła semiotyka z językoznawstwa, z którym dzieli też przekonanie, iż badaczowi dane są bezpośrednio nie elementy, lecz struktury, relacje i układy relacyjne tych elementów.
Tekst wszelka uporządkowana sekwencja znaków danego systemu, uporządkowana wedle jemu właściwych reguł, jest realizacją systemu lub wielu systemów (np. tekst literacki, obraz); teksty kultury bywają zazwyczaj realizacjami wielu naraz systemów semiotycznych danej kultury. Tekst spełnia funkcję społeczną, gdyż jest formą komunikacji społecznej.
Kod klucz do odczytania komunikatu, określa reguły kombinacji elementów i reguły zastąpienia jednego elementu przez inny element tego systemu
Model świata interpretacja wszystkich systemów semiotycznych, służących komunikowaniu się danej zbiorowości, jego realizacją jest każdy tekst kultury; w węższym znaczeniu jest to interpretacja wybranego systemu semiotycznego
Prymarny system modelujący język naturalny, daje wzorzec dla innych systemów
Wtórne systemy modelujące systemy złożone zwykle z wielu współfunkcjonujących systemów semiotycznych (np. sztuka, nauka, film, systemy religijne czy mitologiczne, ideologie itp.). Znaczenia tych systemów mogą kształtować się wedle reguł języka naturalnego i innych systemów semiotycznych. Jest to pewien aparat myślowy, poprzez który jednostki percepują świat.
O kulturze semiotyka mówi tylko tyle, iż jest ona zbiorem tekstów i siecią kanałów komunikacji, lecz nie ma semiotycznej, rozbudowanej teorii kultury.
Analiza semiotyczna jest trójaspektowa:
Semantyka - bada relacje istniejące między znakiem a jego desygnatem, w sensie praktycznym bada język i etymologię słów, wnioski naprowadzają nas na wtórne systemy semiotyczne (z czym kojarzy nam się obiekt w obecnych czasach?); zbieranie przysłów, mitów i innych tekstów werbalnych, związanych z badanym obiektem w celu odnalezienia innych odniesień symbolicznych
Pragmatyka - bada stosunki między znakiem a człowiekiem jako jego interpretatorem, czyli problemy zastosowań i skuteczności znaku; badanie znaczenia badanego zjawiska dla ludzi, w jaki sposób posługują się oni znakami i jakie mają one dla nich znaczenie
Syntaktyka - bada reguły rządzące zestawianiem znaków, czyli relacje między samymi znakami, dotyczy wewnętrznej budowy tekstu i opiera się na znajomości reguł następstwa i przemienności jednostek dyskretnych lub doprowadza do rekonstrukcji tych reguł, analizy takiej dokonuje się w celu odkrycia systemu klasyfikacji na drodze analizy semiotycznych opozycji binarnych (pary metajęzykowych opozycyjnych kategorii, charakterystycznych dla wszystkich systemów klasyfikacji symbolicznej, dotyczą głównie przestrzennej i zmysłowej orientacji człowieka)
Analiza semiotyczna przede wszystkim służy badaniom znaczeń wszelkich tekstów kultury poprzez zrozumienie znaczeń symboli i zasad je porządkujących, ale także rekonstrukcji brakujących dokumentów, czyli przypomnieniu kulturowo martwego kodu - np. rekonstrukcja mitu o jaju kosmicznym Toporowa.
Krąg transformacji możliwość zakodowania jednej informacji na różne sposoby.
Różnica między semiotyką a strukturalizmem: semiotyka bada systemy jako zespoły różnych kodów, zaś strukturalizm bada systemy za pomocą jednego, uniwersalnego kodu.
Teorie wykorzystane przez semiotykę:
językoznawstwo pojęcie znaku i systemu znaków, znaki nie istnieją poza systemem; przekonanie, iż badaczowi dane są bezpośrednio nie elementy, lecz struktury, relacje i układy relacyjne tych elementów
teoria L. Hjemsleva która jest konsekwencją przyjęcia koncepcji de Saussure'a; analiza powinna przechodzić od opisu klasy do opisu jej elementów; przedmiot analizy to relacje między elementami, relacje te mogą być opisywane także przez stosunki paradygmatyczne i syntagmatyczne
teoria gramatyki generatywno-transformacyjnej N. Chomsky'ego nacisk na twórczy charakter języka, odzwierciedla zdolność użytkowników języka do produkowania i rozumienia zdań; istnieją uniwersalne formy języka, zatem istnieją też wrodzone struktury mentalne u człowieka, poznawalne przez język. Teoria ta przeniesiona do badań nad kulturą służy wyjaśnianiu symbolicznych zdolności człowieka.
teoria Ch. Peirce'a funkcja znaku nie wypływa z relacji forma - treść (znaczące - znaczone), ale z potrójnej materialnej relacji. Znak to trójczłonowa relacja łącząca środek przekazu, przedmiot i znaczenie. Środek - może być to każde empiryczne zjawisko zmysłowe. Przedmiot - nie musi to być zjawisko realne, bo jest odniesieniem znaku i istnieje w takim sensie jak znak. Znaczenie (interpretant znaku) - odnosi środek przekazu do przedmiotu znaku, z czym łączy się treść. W znaczeniu zawarte jest, jak znak odnosi się do przedmiotu.
Opracowanie: Dominika Golińska [silimor@poczta.onet.pl]
Tekst pobrano ze strony: www.humanista.pl/kulturoznawstwo
2