Różnorodność biologiczna[Źródło: Krajowy plan strategiczny rozwoju obszarów wiejskich]

Różnorodność biologiczna w Polsce należy do jednej z najlepiej zachowanych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny charakter, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk, które w wielu regionach kraju tworzą krajobrazy o mozaikowej strukturze przyrodniczej. Na obszarze Polski występuje około 365 typów zespołów roślinnych. Na obszarach użytkowanych rolniczo występuje około 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowanych jako łąki i pastwiska. 90% tych siedlisk jest położonych na terenach nizinnych, głównie w obniżeniach i dolinach rzecznych. Połowa z nich zachowała charakter półnaturalny (10,5% terenów rolniczych). W Polsce większość najcenniejszych przyrodniczo obszarów i obiektów objęto ochroną prawną w formie 23 parków narodowych [zajmujących 317 405,5 ha], 1385 rezerwatów przyrody [zajmujących 162 435,2 ha], 120 parków krajobrazowych [zajmujących 2 517 183,9 ha] i 445 obszarów chronionego krajobrazu [7 042 615,8 ha]. W sumie 32,5% powierzchni kraju objętych jest ochroną przyrody (dane, Ochrona Środowiska, GUS 2005).

Zgodnie z unijnymi Dyrektywami, tzw. Ptasią (Dyrektywa Rady 79/409/EWG) i Siedliskową (Dyrektywa Rady 92/43/EWG), Polska jest zobowiązana do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w celu objęcia ochroną 76 typów siedlisk przyrodniczych, 267 gatunków ptaków, 46 gatunków roślin i 88 gatunków zwierząt innych niż ptaki. Sieć Natura 2000 znajduje się w Polsce w trakcie tworzenia. Obszary sieci NATURA 2000 zostały przedstawione w formie mapy w załączniku nr 4. Pierwszy etap, w którym wyznaczono 72 specjalne obszary ochrony ptaków i 184 specjalne obszary ochrony siedlisk (dane GUS, 2005) jest obowiązującym prawem. Obszary te w Polsce obejmują około 9,7% lądowej powierzchni kraju (ok. 3 mln ha), w tym lasy stanowią 43%, grunty orne - 11%, użytki zielone - 23%, wody śródlądowe - 11%, pozostałe - 12% (dane GUS, 2005). Polska będzie zgłaszać kolejne obszary do sieci Natura 2000. Przewiduje się, że docelowo sieć Natura 2000 może objąć ok. 17% powierzchni kraju, przy czym użytki rolne będą zajmować ok. 2 mln ha powierzchni, a lasy ok. 3 mln ha. Na obszarach Natury 2000 zabrania się podejmowania działań mogących w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a planowane przedsięwzięcia, które mogą na te obszary znacząco oddziaływać, wymagają przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Obecnie trwają prace nad przygotowywaniem opracowania planów ochrony dla obszarów specjalnej ochrony ptaków. Środki na finansowanie planów ochrony obszarów Natura 2000 powinny zostać zapewnione w ramach SOP Infrastruktura i Środowisko.

Polska nie ma wyznaczonych obszarów cennych przyrodniczo dla rolnictwa\leśnictwa, co wynika z braku jasnej, spójnej definicji określającej, jakie tereny wchodzą w skład tego rodzaju obszarów. W Polsce wyznaczone są różne formy obszarów chronionych, które obejmują tereny rolne i leśne, tj. rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo krajobrazowe i użytki ekologiczne. Wskaźnik dotyczący obszarów cennych przyrodniczo (HNV) będzie opierał się na już istniejących i wyznaczonych obszarach chronionych.

Spadek liczebności gatunków ptaków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego ( Farmland bird index), odnotowany w latach 2000-2004 (tabela poniżej), wskazuje na zachodzenie niekorzystnych zmian w zasobach różnorodności biologicznej. Zagrożeniem dla różnorodności biologicznej obszarów wiejskich jest porzucanie siedlisk marginalnych dla rolnictwa, uproszczenie struktury krajobrazu lub nadmierna intensyfikacja produkcji rolnej.

Problem ochrony różnorodności biologicznej obszarów wiejskich w Polsce nie polega więc na ekstensyfikacji produkcji rolnej, a raczej na utrzymaniu w dobrym stanie zachowanych zasobów oraz na przeciwdziałaniu ekologicznym skutkom intensyfikacji lub zaniechania użytkowania gruntów rolnych.

Dodatkowym ograniczeniem środowiskowym dla rolników jest Dyrektywa Azotanowa (91/676/EWG) i wyznaczenie obszarów narażonych na zanieczyszczenie azotanami (OSN), gdzie nakładane są specjalne zakazy i nakazy w zakresie produkcji rolniczej. W Polsce wyznaczono 1,7% powierzchni kraju jako OSN. Zasięg obszarów szczególnie narażonych w rozumieniu Dyrektywy Azotanowej przedstawia załącznik nr 5. Obszary te zostały ustanowione rozporządzeniami Dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w 2004 r.

3.5. Bioróżnorodność - różnorodność genetyczna [Źródło: „PAKIET EDUKACYJNY DLA MŁODYCH ROLNIKÓW W KRAJACH NOWO PRZYJĘTYCH DO UNII EUROPEJSKIEJ” ROLNICTWO A ŚRODOWISKO NATURALNE, CYPR, Nikozja, 2005]

Umiejętność ekosystemów do opierania się destabilizacji oraz realizowania swoich funkcji jest analogiczne do ich skomplikowanej struktury. Innymi słowy im bardziej różnorodny jest ekosystem jest we florze i faunie, tym większą szanse ma on na wytłumienie wewnętrznego lub zewnętrznego zachwiania i odzyskuje swój początkowy stan (Georgopoulos, 1998). Tak wiec stabilność jest spójnością różności i zróżnicowania. Jeśli środowisko zostaje uproszczone wtedy różnorodność gatunków zwierząt i roślin zostaje osłabiona, zmienny w populacjach stają się coraz bardziej widoczne i zaczynają stawać się niemożliwe do kontrolowania.

Rolnictwo, jakie jest obecnie praktykowane, jest całkowicie zależne od zupełnego zastępowania składników naturalnych ekosystemów, przez inne, prostsze, które obejmują dużo mniej gatunków. Agroekosystemy, chociaż są najbardziej zawansowanymi systemami produktywnymi, jednocześnie są bezbronne i wrażliwe na zmiany klimatu, pasożyty roślinne i zwierzęce itd. (Divigneaud, 1980).

Ponadto, zmiany różnorodności roślin na pastwiskach i miedzach terenów uprawowych powodują nadmierny rozwój pastwisk, stratę istotnych siedlisk z powodu eutrofizacji albo ich przeistaczanie w użytki rolne, strata różnorodności gatunkowej wewnątrz agrosystemów z powodu zmian w zarządzaniu (Hails, 2002), popycha gatunki do zmniejszania ich naturalnych siedlisk z niebezpieczeństwem ich zupełnego zniknięcia (Chapin et al., 2000), to ważnie powody wynikające z obniżenia bioróżnorodności. Uważa się, że są poważne konsekwencje w procesach takich jak osuszanie ekosystemów wodnych, straty miedz i żywopłotów, rowów i innych elementów krajobrazu, z powodu wzrostu wielkości użytków rolnych, jak również strata pospolitych chwastów i owadów z powodu stosowania pestycydów i środków weterynaryjnych (Baldock et al., 2002).

Rozprzestrzenianie w uprawach hybryd również ma w następstwie poważne straty różnorodności genetycznej i zanikanie gatunków tradycyjnych, szczególnie w latach 60, XX w. Rośliny używane obecnie przez człowieka opierają się na starych odmianach, które były uprawiane i poprawiane przez człowieka. Często się wspomina o tym, że w Indiach w czasie ostatnich 50 lat, było uprawiane około 30.000 odmian ryżu (Ryan, 1992). W przeciwieństwie do twego, w USA uprawia się obecnie zaledwie 4 odmiany bawełny. Fakt ten dobitnie świadczy o utracie materiału genetycznego, który jest bardzo znaczący dla tworzenia nowych odmian, a wskutek tego następuje utrata materiału do tworzenia nowych odmian w przyszłości, kiedy będzie potrzebny stary materiał genetyczny do hodowli nowych roślin, a nie jest możliwy do odtworzenia przez naukę. Podobne zjawiska obniżenia bioróżnorodności są zauważane w systematycznym przenoszeniu wysokiej jakości zwierząt hodowlanych i zanikanie lokalnych gatunków zwierząt.

4.2.5. Obniżenie bioróżnorodności w bio-społecznościach

Spadek bioróżnorodność w bio-społecznościach jest oczywisty pestycydów i prowadzi do wytępienie gatunków na uprawnych obszarach, terenach przylegających, granicznych, zjawisko to jest potęgowane monokultur. Typowym przykładem są zmiany w wyglądzie lasów zastosowaniu dużych ilości pestycydów przez amerykańskie wojska.

8.3. Rolnictwo i bioróżnorodność

Plan Działań na rzecz Bioróżnorodności w Rolnictwie został zatwierdzony w 2001 roku (http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/#genres).

Priorytety tego Planu są następujące:

• • Wspieranie i poparcie przyjaznych dla środowiska praktyk i systemów, które bezpośrednio, albo pośrednio uwzględniają bioróżnorodność

• • Poparcie zrównoważonej działalności rolniczej o bogatej bioróżnorodności

• • Przebudowa i poparcie infrastruktury

• • Wspieranie działań mających na celu dla podtrzymywanie zagrożonych lokalnych gatunków roślin albo zwierząt.

Wszystkie te priorytety wspierane są przez plany badań i szkolenia. Utrzymywanie bioróżnorodność zależy w dużej mierze od dostatecznego opartego na danych zastosowania planów Wspólnej Polityki rolnej, szczególnie refundowaniu kosztów na obszarach niekorzystnych i programach rolno-środowiskowych.

W kwietniu 2004 roku wszedł w życie nowy wspólny program, który ma na celu wspieranie programów podtrzymywania zasobów genetycznych w rolnictwie (http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/biodiv/162-el.pdf).

8.4. Zasoby genetyczne i rolnictwo

W Planie Działań na rzecz bioróżnorodności, Komisja zasugerowała wprowadzenie nowego wspólnego programu dla podtrzymania i gromadzenia zasobów genetycznych w rolnictwie. (http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/biodiv/162-el.pdf). Ten nowy wspólny program przypada na okres między 2004-2006 rokiem, i został ustanowiony przez Radę 24 kwietnia 2004 (Zasada Nr 870/2004(ΕΚ).

(http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEXnumdoc&lg=el&numdoc=32004R0870&model=guicheti).

Program ten działa na rzecz różnorodności genetycznej i wymiany informacji, obejmując ścisłą koordynację między państwami członkowskimi Unii, dla utrzymania różnorodności ekologicznej zasobów genetycznych w rolnictwie. Wymaga również koordynacji na poziomie zobowiązań międzynarodowych, pod względem zasobów genetycznych.

Celem tego nowego programu jest:

• • sprzyjać działalności zmierzającej do podtrzymywania zasobów genetycznych “in situ” (w miejscu), które będą stanowić sposób promowania i podtrzyma materiał genetycznego gatunków i rodzajów, jak również charakterystykę i sposób wykorzystania tych gatunków i rodzajów w rolnictwie. Te działalności będą mieć miejsce pomiędzy państwami, mając na uwadze, tam, gdzie to konieczne, bio-geograficzne cechy regionu.

• • promować wymianę informacji, w ścisłej koordynacji między państwami członkowskimi i Komisją, jak również ochronę i podtrzymywanie użytkowania zasobów genetycznych w rolnictwie, zgodnie z zaleceniami i potrzebami Wspólnej Polityki Rolnej

• ułatwić koordynację na polu zasobów genetycznych w rolnictwie, szczególnie biorąc pod uwagę zasady Porozumienia na rzecz Różnorodności Biologicznej (http://www.biodiv.org/welcome.aspx), z Międzynarodowego kongresu dotyczącego Zasobów Genetycznych Roślin dla Żywności i Rolnictwa (http://www.fao.org/ag/cgrfa/itpgr.htm) oraz Światowy Plan Działań (FAO) dotyczący Podtrzymywania Równowagi Ekologicznej Użytkowania Zasobów Genetycznych Roślin na rzecz Żywności i Rolnictwa (http://www.fao.org/waicent/search/5_dett_FAO.)

1

---