Program polityczno-społeczny „Kazań” Piotra Skargi. Katastroficzna wizja przyszłości. Retoryczna konstrukcja postaci narratora. Środki stylizacji biblijnej.
„Kazania sejmowe” stanowią doskonale ułożony traktat polityczny i społeczny o przebudowie Rzeczypospolitej. Składają się z 8 rozdziałów. Skarga wyraża w nich pogląd, że tylko przywrócenie prawdziwej wiary może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego. Rozwój ten widzi nade wszystko w umocnieniu władzy królewskiej oraz w odbudowie cnót obywatelskich. Poprzez moralność chrześcijańską i miłość do ojczyzny, prawa odzyskają swój autorytet, a anarchia zostanie wyeliminowana z życia publicznego, w szczególności z sejmu. Państwu potrzebne są reformy i należy je przeprowadzić szybko, gdyż w przeciwnym razie Rzeczpospolitą może spotkać rychła zagłada, będąca konsekwencją wewnętrznego rozkładu, czyli chorób, które ją nękają. Choroby (jest ich 6) stają się motywem przewodnim dzieła. Skarga jako kaznodzieja - lekarz czuje się odpowiedzialny za losy swej ojczyzny, dlatego więc bardzo wnikliwie analizuje poszczególne choroby, wskazuje jak należy z nimi walczyć. Choroby te to: brak miłości do ojczyzny, niezgoda i waśnie sąsiedzkie, tolerowanie w kraju herezji, osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złośliwości jawne oraz upadek moralności i obyczajów wśród społeczeństwa.
Skarga obszernie omawia pierwszą chorobę - staje się ona bezpośrednią przyczyną upadku Rzeczypospolitej - „Matki”. Porównuje ojczyznę do tonącego okrętu. Pasażerowie (nazywa ich głupcami) myślą tylko o ratowaniu własnego życia i dobytku, a nie o ratowaniu szarpanego wiatrami statku. Dając ten przykład piętnuje prywatę szlachty i magnaterii, dążenie do powiększenia swoich dóbr, brak zainteresowania sprawami kraju, nieodpowiedni stosunek do chłopów i mieszczan. Przypomina, iż obowiązkiem każdego obywatela jest miłość (bezinteresowna) do ojczystego kraju.
W kazaniach Skarga daje opozycję teraźniejszości wobec wzorów przeszłości. Jego dzieło jest niezwykle postępowe. Pasywnej postawie szlacheckiej przeciwstawia aktywne działanie na rzecz państwa. Stosuje w nim znaną i jawną stylizację biblijną. Prefiguracja ta polega na przekonaniu, że wydarzenia zawarte w Piśmie Św. przewidują i wyobrażają wydarzenia późniejsze. Konwencja proroctwa nie była oryginalnym wynalazkiem Skargi. Stosowało ją wielu kaznodziejów po soborze trydenckim. Nawiązuje on zarówno stylem jak i za pomocą odsyłaczy do Starego Testamentu, który łączy ideę państwowości z ideą prawdziwej wiary.
Styl Skargi stał się normą stylistyczną kaznodziejstwa polskiego. Łączy w nim zasady retoryki antycznej z Biblią. Pisał jak znawca Cycerona, ale normy cycerońskiej nie imitował i nigdzie proza jego „Kazań” nie razi latynizmami. Pisał raz w namiętnym gniewie, innym razem z rozwagą, starannie dobierając retoryczne pytania zbijając ewentualne zarzuty.
Celem teorii retorycznej była perswazja, poruszenie i zachwycenie czytelnika. Retoryka w polskiej literaturze renesansowej i barokowej miała być dydaktyczna, słowo miało być użyteczne społecznie. W literaturze II połowy XVI wieku dominują: epistolografia, historiografia, oratorstwo, dialog polemiczny i polityczny, proza dydaktyczna. Pod koniec XVI wieku dominowały kazania.
„Kazania sejmowe” Skargi stanowią religijno-polityczną wersję „ upominania” do pokuty. Celem pisarskim Skargi był cel retoryczno-propagandowy. Zmierzał on do poruszenia woli, zmiękczenia serca odbiorcy.
W XVI wieku dominuje dosłowna interpretacja Pisma Św. (figuralna). Wg niej historia rozwija się zgodnie z boskim planem zbawienia, a źródłem wiedzy o sensie dziejów jest Objawienie. W strukturze tematycznej „Kazań sejmowych” występuje znaczna przewaga tekstów Starego Testamentu.
KAZANIE I
* jedynie boska mądrość może ocalić kraj od klęski wojen domowych, upadku moralności i posłuszeństwa, osłabienia władzy monarszej, złego funkcjonowania sejmów, inwazji tureckiej.
KAZANIE II
* zwrócenie uwagi na gospodarczą i polityczna koniunkturę XVI stulecia
KAZANIE III
* niezgody wewnętrzne rujnujące kraj
Argumenty za zgodą:
- wiara w 1 Boga
- podleganie wspólnemu władcy i temu samemu prawu.
Groźne konsekwencje niezgody:
- kłótnie na sejmie mogą przerodzić się w wojny domowe, które mogą zostać wykorzystane przez nieprzyjaciół Polski
- rozpadnięcie się RP (język i naród polski ulegnie zagładzie)
- obywatele RP staną się lekceważonymi wszędzie włóczęgami.
Zasadnicze przyczyny wewnętrznej niezgody:
- tolerancja herezji
- nieposzanowanie władzy monarszej
- chciwość i łakomstwo
- zamiłowanie do zbytków
- zazdrość
- obłuda.
Idąc za Arystotelesem Skarga porównuje organizm państwowy z ciałem ludzkim - jedne członki pełnią funkcję kierownicze, drugie są im podległe.
KAZANIE IV i V (o tolerowaniu herezji)
* podstawa potęgi państwa: jedność wiary i poszanowanie dla jej kapłanów
* wiarą powinno być podporządkowane papieżowi chrześcijaństwo
* herezja niszczy jedność wiary, podkopuje zgodność w sprawach świeckich, przyjaźń, zaufanie między ludźmi
KAZANIE VI (nieszczęścia wynikające z ograniczenia władzy królewskiej)
* monarcha = najlepsza forma rządów
* szlachta swe przywileje zawdzięcza dobrej woli królewskiej, ale z czasem zaczęła jej nadużywać
* dochody z królewszczyzny służą dzierżawcom szlacheckim, a nie wpływają do skarbu RP
* złe funkcjonowanie sejmu:
- posłowie naradzają się wiele dni a i tak nic nie uchwalają
- żądają pełni władzy nie licząc się z opinią króla i doświadczeniu senatorów
- rządy winny spoczywać w rękach monarchy wspieranego radą senatorów.
KAZANIE VII (niedobre prawa)
* prawa powinny mieć na uwadze dobro obywateli oraz interes państwa
* o przydatności prawa decyduje sprężysta egzekucja wyroków
* dobre prawo ludzkie nie może stać w sprzeczności z boskim
KAZANIE VIII (bezkarność mnożących się w RP występków)
*tolerancja
* zagarnianie kościołów katolickich przez protestantów
* zniesienie egzekucji wyroków sądów duchownych
PRZESTĘPSTWA NARUSZAJĄCE NORMY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO:
- brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości
- ucisk chłopów
- rozpanoszenie się lichwy
- marnotrawienie pieniędzy na zbytkowne szaty, przyjęcia.