Przedstawiciele pedagogiki średniowiecznej
Pedagogika średniowieczna oparła się na niektórych tradycjach wychowawczych starożytności oraz na Piśmie Św. i pismach Ojców Kościoła. Przedstawiciele teorii wychowania musieli zużytkować zdobycze poprzedników i korzystać z własnych obserwacji. Znajdujemy w ich pismach poglądy na wiele zagadnień, jak rola domu rodzinnego, sprawa wychowania fizycznego, moralnego, intelektualnego, wychowania małego dziecka, a nawet znajdujemy wskazówki jak wychowywać dla starości. Znajdujemy rady dotyczące wychowania różnej płci, znaczenia temperamentu i zdolności wychowania, kształcenia samodzielności; wymieniają oni też różne środki wychowawcze.
Św. Bernard (1091-1153)
Był pierwszym opatem klasztoru Cystersów w Clairvoux przedstawicielem mistyki średniowiecznej, który poznanie prawd nadprzyrodzonych widział kontemplacji. Pedagog asceta polecał samodzielne i poglądowe nauczanie i uczenie się. Efekty uczenia się i nauczania zależą od należytego porządku nauki, silnej chęci uczenia się i czystego zamiaru. Uważał że nauka, wiedza, talent prowadzą do poznania siebie o ile idą w parze z charakterem moralnym, a przez to poznanie do uświadomienia sobie swego najwyższego celu którym jest poznanie i pozyskanie Boga. Wykształcenie i charakter są podstawą dobrego życia. Ono zaś według Św Bernarda wówczas dobre, jeśli żyje się pokornie i umiarkowanie i towarzysko: pokornie względem Boga, umiarkowanie względem siebie, towarzysko względem bliźnich.
Hugo od Św Wiktora (1096-1141)
Był augustyńskim kanonikiem regularnym w klasztorze Św. Wiktora koło Paryża. Uważał że skuteczność nauczania zależy nie tylko od metody nauczania i nauczyciela, ale i od ucznia, który powinien współpracować z nauczycielem. Od ucznia wymaga: zadatków wrodzonych- uzdolnień, ćwiczenia i dyscypliny życia. Według Hugona uczeń czynniki wrodzone powinien własną pracą ujawniać, doskonalić i utrwalać. W procesie nauczania powinno się podążać od znanego do nieznanego, od prostego do złożonego zagadnienia. Według Hugona proces nauczania i uczenia się wspomaga kontemplacja. Jako przeszkodę w nauczaniu widzi uleganie namiętnością, skrajne ubóstwo, choroby, brak książek. A nauce sprzyja pokora, zapał, życie wolne od zbytnich trosk, nawyk częstego rozmyślania, miłość do Boga i stosowanie różnych metod nauczania.
Wincenty z Beauvais (ok. 1194-1264)
Wincenty dominikanin z klasztoru Beauvais jest autorem encyklopedii „ Zwierciadło większe ”, w którym zamieścił całość ówczesnej wiedzy: teologię, sztuki piękne, językoznawcze, filozoficzne, ekonomikę, prawo itp. W dziele tym pomieścił wiele maksym pedagogicznych różnych autorów. Podkreśla wszechstronność i indywidualizm. Dziełem ściśle pedagogicznym była rozprawa „O wykształceniu dzieci królewskich albo szlacheckich”(1248). Omawia tu wychowanie i nauczanie dzieci i młodzieży obu płci. Punktem wyjścia jego poglądów pedagogicznych było założenie o upadłej naturze ludzkiej. Wychowanie zaś miało na celu dźwignięcie natury ludzkiej z upadku od najwcześniejszych chwil życia, przez oświecenie rozumu i karność poprawiającą obyczaje. Według Wincentego każdy człowiek nosi w sobie zdolności i skłonności podatne na rozwój i kształcenie, które potrzebują wsparcia i kierowania, czyli wychowania. Powinno ono odbywać się pod kierunkiem odpowiednio wybranego nauczyciela, od pierwszych lat życia dziecka. Nauczyciel ten ma być wzorcem dla swego ucznia, wyposażony w bystry i krytyczny umysł, talent i umiejętność wyboru najlepszych treści i wymowę. Powinien prowadzić uczciwe życie, pokorę w przekazywaniu wiedzy oraz doświadczenie, znajomość praktycznych zasad nauczania: jasność prezentowania materiału, zwięzłość, wzbudzanie przydatności i przyjemności zdobywania wiedzy. Według Wincenta lekcje powinny motywować ucznia do własnego myślenia i samodzielnej pracy duchowej. Warunkiem prawidłowego uczenia się jest pokora, spokój wewnętrzny i zewnętrzny, który pozwala na logiczne przemyślenie wiedzy. Realizacje nauczania proponuje Wincenty poprzez słuchanie (na najniższym poziomie nauczania), czytanie łącznie z pisaniem, przemyślenia o przyczynie i źródle korzyści i dyskusję wiodącą do jasności, prawdy i umocnienia wiary. Każdy udział w lekcji to całkowite podporządkowanie się nauczycielowi na podłożu miłości. Uczeń i nauczyciel muszą się wielopłaszczyznowo rozumieć. Poddanie się nauczycielowi uczeń się uzewnętrznia uwagą, pilnością i przychylnością do pouczeń. Dla lepszego zapamiętania usłyszanego materiału należy go formułować własnymi słowami i utrwalać ćwiczeniami. Nauka pośpieszna i bezmyślne kodowanie, bez selekcjonowania i klasyfikowania danych nie sprzyja trwałości wiedzy. Przez dłuższy czas dzieło Wincentego było źródłem inspiracji i wiedzy pedagogicznej dla następnych myślicieli.
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Najobszerniejszym i najważniejszym dziełem Tomasza była „Summa teologiczna”, której poświęcił siedem lat pracy. Tomasz rozważając życiową rolę człowieka stwierdza, że każdy człowiek musi mieć jakiś cel w życiu, gdyż w przeciwnym razie nie mógłby działać. Św. Tomasz rozróżnia także sprawności, czyli zdolności czynne duszy nabyte i wlane, dzięki którym człowiek wykonuje swoje działania. Sprawności dobre lub złe tworzą drugą naturę. Raz nabyte trudne są do usunięcia. Sprawności dobre nazywano w języku scholastyki cnotami, złe wadami. Do cnót teologicznych zaliczył wiarę, nadzieję i miłość, zaś do kardynalnych: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i powściągliwość. Uważał on że pierwszorzędnym środowiskiem wychowawczym dziecka jest dom rodzinny, w którym główną wychowawczynią jest matka, której pedagogikę serca powinna uzupełniać dyscyplina szkoły ojcowskiej. Wszelkie nauczenie i uczenie się wspiera się z jednej strony na doświadczeniu zewnętrznym, zaś z drugiej strony- na subiektywnych doznaniach. W nauczaniu punktem wyjścia jest poznanie zmysłowe, ale wewnętrzny akt umysłu jest w stosunku do poznania zmysłowego dominujący. Z zewnątrz uczeń doznaje tylko bodźców, zachęt, upomnień i pomocy do zainteresowania się przedmiotem nauki. Proces nauki porównuje Św. Tomasz do zabiegów lekarza w stosunku do chorego. Do zdrowia doprowadza go lekarz przez aktualizowanie w chorym dyspozycji, zadatków zdrowia. Tak i nauczyciel przez budzenie i aktualizowanie w uczniach potencjalnego rozumu doprowadza do samodzielnej aktywności. Do poznania prawdy człowiek dochodzi dwiema drogami:
przez pouczenie przez innych,
przez własne badanie i osobiste studium.
Jego nauczycielem może być zarówno człowiek, jak i Bóg. Dla otrzymania nauki od Boga potrzebna jest modlitwa, od człowieka- słuchanie żywego słowa lub pisanego. Do samodzielnego ucznia się niezbędna jest kontemplacja i logiczne rozumowanie. Św. Tomasz wymagał od ucznia intensywnego współdziałania z nauczycielem w procesie nauczania. Z tego powodu nauczycielowi przypadła tylko rola pomocnicza, ale musi poznać dokładnie wychowanka. Wielką rolę w procesie wychowania i nauczania się spełnia według Tomasza, poddanie się ucznia i nauczyciela działaniu łaski Bożej, od której zależy skuteczność wszystkich wysiłków. Nauczyciel powinien posiadać niezbędną wiedzę, ale ma przenikać go pokora, życie cnotliwe, wymowność i znajomość metod nauczania. Nauczycielowi powinien zawsze przyświecać cel:
wzbogacaniu umysłu ucznia w pożyteczną wiedzę,
pociągania serca ucznia, aby ukochał to co jest przedmiotem miłości nauczyciela,
takie ukształtowanie ucznia, aby nienawidził tego, czemu sam się sprzeciwia. W ten sposób wpłynie nauczyciel na ukształtowanie woli ucznia ku dobru, na uświęcenie jego życia, zgodnie z ostatecznym i najwyższym celem nauczania.
Idzi z Colonny (1234-1316)
Augustynianin, uczeń Św. Tomasza, prof. Uniwersytetu Paryskiego, jego twórczość była bardzo znana w Polsce. Napisał m.in. dzieło: „O wychowaniu książąt” będąc wychowawcą króla Francji, Filipa IV. Treść dzieła osnuta jest na podstawie Pisma Św. i literatury chrześcijańskiej ale wyłącznie na racjonalnych dedukcjach, tezach zaczerpniętych od Arystotelesa. Rozważa m.in. o stosunku rodziców do dzieci, obowiązku dobrego wychowania dzieci obu płci. Uwzględnia wykształcenie intelektualne, moralne i fizyczne, co odróżnia go od innych pedagogów średniowiecznych, którzy nie doceniali kwestii wychowania fizycznego. Pragnął uzupełnić kanon siedmiu sztuk wyzwolonych naukami bardziej szlachetnymi jak: filozofia natury, metafizyka, teologia, nauki moralne, perspektywa, medycyna, prawo. Uważał że każda wiedza jest praktyczna, o ile dąży do celów praktycznych.
Jan Gerson (1363-1429)
Kanclerz Uniwersytetu Paryskiego. Najważniejszym dziełem pedagogicznym jest „Rzecz o prowadzeniu dziatek do Chrystusa”, w którym korzystał z myśli starożytnych autorów, Pisma Św i z własnego doświadczenia. W swoich dziełach podkreśla ważność starannego wychowania religijnego, zwolennik języka ojczystego w nauczaniu, był przeciwnikiem kar cielesnych, a za łagodnością i środkami pozytywnymi, bo młode umysły wolą się dać prowadzić niż ciągnąć, wolą słyszeć pochwały niż doznawać ostrych kar. Sposób nauczania opiera się na różnych dziełach pedagogicznych, zwłaszcza na Hugonie (Didacalium). Z oryginalnych jego myśli jest ta, że spowiedź uwydatnił jako dźwignię wychowania i włączył ją w system pedagogiki.
Ks. Konrad Bitschin (ok. 1400)- z Chełmna.
Jego najważniejsze dzieło to „O życiu małżeńskim”. W swoim dziele przypomina rodzicom o obowiązkach względem swych przyszłych dzieci. Wychowanie dziecka powinny brać na siebie oboje rodzice, chociaż wychowanie macierzyńskie jest tu na pierwszym miejscu. Obowiązek wychowania religijnego i duchowego rozciąga się na wszystkie fazy rozwojowe. Powinno się tworzyć dobre przyzwyczajenia i nawyki do życia moralno-religijnego. Przyjmując założenie o wrodzonym wyposażeniu człowieka Konrad chciał, aby wychowanie ujawniło i rozwijało te wrodzone potencjalne uzdolnienia i zadatki dobra, inteligencji, umiejętności i sprawności. Ponadto wychowawca powinien chronić dziecko przed niebezpieczeństwem regresu rozwojowego. Jednak niewiele miejsca Konrad poświęcił kwestii metod nauczania, ale szeroko omawia program siedmiu sztuk wyzwolonych oraz związaną z nim literaturę. Trochę uwagi zwrócił na kształcenie dziewcząt. Konrad wiele zaczerpnął z dzieła Wincentego z Beauvais.
Do trwałych wartości pedagogiki wieków średnich należy idealizm życiowy oparty na wiarę i zasady etyczne, którego wyrazem byłem zainteresowanie się życiem wiecznym, przy równoczesnym zdyscyplinowaniu życia doczesnego.