DROGA
FINLANDII DO
NIEPODLEGŁOŚCI
Iza Bekisz,
I rok, linia duńska
Republika Finlandii (Suomen Tasavalta), ze względu na swoje położenie geograficzne, uważana jest za najbardziej północne państwo świata. Kraj ten leży na Międzymorzu Fińsko - Karelskim i na przyległej części Półwyspu Skandynawskiego. Graniczy bezpośrednio z 3 krajami: Szwecją (586 km), Norwegia (729 km) i Rosją (1296 km). Powierzchnię 338 000 km kwadratowych zamieszkuje zaledwie 5.2 miliona ludzi (gęstość zaludnienia - 17 osób na metr kwadratowy). Od 1995 r. Finlandia jest członkiem Unii Europejskiej, stanowiąc zarazem jej wschodnia granicę. Dziś należy do najbogatszych państw świata z PKB na poziomie 36.5 euro na jednego mieszkańca. Patrząc na sukces Finlandii w dziedzinie gospodarki i standardów życia, aż trudno uwierzyć, że jako suwerenne państwo istnieje dopiero 88 lat, a jej droga do niepodległości była niezwykle długa i trudna. Warto więc przyjrzeć się historii tego państwa pod kątem działań zmierzających do uzyskania niezależności.
Obecna nazwa kraju - Suomi, powstała prawdopodobnie w IX w., kiedy ludy fińskie i karelskie zaczęły osiedlać się na południowych krańcach dzisiejszego terytorium Finlandii. Plemiona te należały do ludów Ugrofińskich, które w wyniku wędrówek ludów musiały opuścić tereny uralskie i środkowowołżańskie. Podążając szlakiem północnym, dotarły nad jezioro Ładoga i południową część Zatoki Fińskiej. Aby móc tam pozostać, Karelowie od wschodu, a Finowie od południa zaczęli wypierać stamtąd w głąb kraju Lapończyków.
Następny okres 800 - 1300r. wypełniły łupieżcze napady. Najpierw Wikingów z sąsiedniej Norwegii, a potem krzyżowców, wysyłanych na pogańskich Finów przez chrześcijańskich władców Szwecji. Zalążkiem pierwszej stolicy Finlandii - Ǻbo (dziś Turku) był zbudowany w 1200 r. przez króla Eryka IX zamek, będący ośrodkiem, z którego wyruszały dalsze wyprawy na podbój kraju. Ostatecznego podboju ziem fińskich dokonała Szwecja w 1284r., tworząc Księstwo Finlandii, wchodzące jako prowincja w skład królestwa szwedzkiego. Odtąd administracja, sądownictwo, organizacja kościelna i prawo udziału w wyborze królów szwedzkich stanowiły więzy coraz silniej zespalające Finlandię ze Szwecją. Mimo, że nominalnie była odrębną jednostką, z własnym wojskiem i reprezentacja stanową, to tak naprawdę, aż do końca średniowiecza, pozostawała na uboczu wielkiej polityki i handlu europejskiego.
Podobnie jak w całej ówczesnej Skandynawii, na społeczeństwo składały się cztery stany: szlachta - łącznie z magnaterią, duchowieństwo, mieszczanie i wolni chłopi. Ci ostatni stanowili najliczniejszą warstwę ludności, zachowując wolność osobistą, wolność gospodarstw oraz prawo udziału w rządzeniu krajem za pośrednictwem wybieranych z pośród siebie delegatów na sejm. Wśród warstw wykształconych dominowała łacina i język szwedzki, co skutecznie opóźniało rozwój rodzimej kultury fińskiej, która aż do połowy XVI wieku pozostawała wyłącznie kultura ludową.
PANOWANIE WAZÓW
Panowanie dynastii Wazów przyniosło Finlandii normalizację gospodarki, rozwój handlu i żeglugi, a także reformację. Za sprawą biskupa Mikaela Agricoli wprowadzony został luteranizm. Agricolę uważa się za twórcę fińskiego języka literackiego. Jest autorem pierwszego fińskiego elementarza, modlitewnika i przekładu na fiński Nowego Testamentu. Wybitnie przyspieszył rozwój oświaty wśród szerokich mas społeczeństwa.
W 1556r. Gustaw Waza nadał księstwo fińskie swemu synowi Janowi. Ten, już jako Jan III -król Szwecji, za zwycięstwa wojsk szwedzko - fińskich w czasie wojny z Rosją, podniósł Finlandię do godności Wielkiego Księstwa.
Kolejnym „dobrym” okresem dla kraju przypadł na panowanie Karola IX. Król przeprowadził reformę podatków, uwzględniając interesy chłopstwa i ukrócił samowolę
szlachty. Jego następca, Gustaw II Adolf, przyłączył do Finlandii Kexholm i Ingrię, dzięki czemu przestała być kresową prowincją. Ustanowił także odrębny sejm tzw. Stany, złożony z przedstawicieli czterech stanów. Zreformował także sądownictwo i podniósł poziom szkolnictwa. Jednocześnie, wojny prowadzone przez Szwecję, w których przymusowo uczestniczyć musieli Finowie, przerzedzały ludność Finlandii i prowadziły do jej ubożenia.
Za panowania Krystyny , wielkorządca Finlandii - hrabia Per Brahe, nie tylko gruntownie zreformował administrację kraju i usprawnił komunikację, ale założył także w 1640 w Ǻbo pierwszy uniwersytet. Z drugiej strony pod rządami Krystyny drastycznie pogorszyło się położenie chłopów. Monopolistyczny handel uprzywilejowanych, handlowych kampanii szwedzkich doprowadził do klęski ekonomicznej. Do tego doszły straty wojenne, gdyż Finowie, za panowania następcy królowej - Karola X Gustawa, wciągnięci zostali w wojenną ekspansję szwedzką, którą tysiące Finów przypłaciło życiem.
Po kilkudziesięciu latach względnie spokojnych lat, w 1700r. Finlandia wciągnięta została do Wielkiej Wojny Północnej. Po zajęciu w 1721r. przez wojska rosyjskie Helsinek, rozgromieniu armii fińskiej pod Napue i zajęciu południowej Finlandii, nastąpił ośmioletni okres walk partyzanckich, nazywany przez Finów „ison vihan aika”. Traktat pokojowy kończący konflikt okazał się bardzo niekorzystny dla Finlandii, która utraciła Karelię. W zrujnowanym wojną kraju wzmagał się ruch narodowościowy i oburzenie na ustępstwa Szwecji wobec Rosji.
Po dwudziestu latach rozgorzały nowe wojny szwedzko - rosyjskie, które przyniosły kolejne niekorzystne dla Finlandii zmiany terytorialne oraz wzrost separatystycznych tendencji Finów w stosunku do Szwecji.
FINLANDIA POD BERŁEM ROSYJSKIM
Nowe, nieoczekiwane zmiany przyniosła epoka napoleońska. Napoleon zawarł w roku 1807 porozumienie z carem rosyjskim Aleksandrem I i w zamian na zmuszenie Szwecji do podporządkowania się polityce Francji obiecał mu cała Finlandię. Armia rosyjska po zaciętych bitwach złamała opór wojsk fińsko - szwedzkich. Dnia 7 IX 1809r. zawarty został pokój we Fredrikshamm, na mocy którego Szwecja utraciła Finlandie i Wyspy Alandzkie na rzecz Rosji. W marcu 1809r. w Porvoo zwołano Zgromadzenie Krajowe. Zebrali się tam reprezentanci stanów Wielkiego Księstwa Finlandii by podpisać z wielkim księciem (taki tytuł przyznał sobie car Aleksander I) „traktat rządowy”. Jednym z głównych jego punktów było złożenie przysięgi wierności nowemu władcy. Zgromadzenie w Porvoo kładło podwaliny pod podporządkowanie Wielkiego Księstwa Finlandii pod berło Rosji. Car zapewnił zachowanie „ustaw podstawowych” oraz „praw zgodnych z konstytucją”, co nie zostało do końca sprecyzowane i rodziło różne interpretacje. Jednym z głównych celów owego zgromadzenia było m.in. zapewnienie reprezentantom stanów możliwości przedstawiania swoich życzeń carowi. Według ustaleń, stany miały przekazywać Aleksandrowi I rady dotyczące wojska, podatków i pieniądza. Zamierzeniem Finów było także doprowadzenie do utworzenia komitetu rządowego, zwanego Konsylium. Przewodniczącym Konsylium był Fabian Steinhal, który oprócz tej funkcji sprawował także urząd generalnego gubernatora. Ugodowa polityka cara doprowadziła do tego, że uczestnicy zgromadzenia uważali, że nowy wielki książę dał im większy zakres wolności niż królowie szwedzcy. Pojawiła się również teoria, według której naród fiński wyemancypował się i wyszedł z dawnego związku opartego na podporządkowaniu innemu państwu, podpisał z Rosją pokój o separacji i stał się samodzielnym państwem, posiadającym własny, postępowy system i odrębny rząd. Początkowo pogląd ten uważany był za fantazję, ale z czasem zyskał powszechną akceptację. W końcu grudnia 1808 postanowiono, że sprawy fińskie będą referowane bezpośrednio carowi z pominięciem ministrów, a zadanie to powierzono głównemu referentowi cesarstwa, Michaiłowi Michaiłowiczowi Speranskiemu. Z czasem na jego wniosek utworzono specjalny urząd sekretarza stanu do spraw Finlandii. Dzięki temu oddzielono kwestie dotyczące Finlandii od pozostałych, związanych z Imperium. Wszystkie te operacje sprawiły, że Wielkie Księstwo Finlandii przekształciło się w odrębne „państwo” z własna administracją i prawodawstwem, a co najważniejsze zachowało swoją odrębność. Ukazy Senatu rosyjskiego nabierały mocy w Finlandii dopiero wtedy, gdy sekretarz stanu ds. fińskich zreferował je ponownie carowi, zwłaszcza po uwzględnieniu warunków fińskich oraz możliwości egzekwowania ich na terenie Finlandii. W efekcie Finowie zostali bezpośrednimi poddanymi cara, nad którymi centralna machina rządu rosyjskiego nie miała władzy. W kręgach Komitetu ds. Fińskich zaczęto rozwijać i umacniać tzw. „ideę fińską”, czyli tezę dotyczącą powstania nowej politycznej całości, noszącej nazwę Finlandia. W rzeczywistości idea ta stanowiła część propagandy Petersburga, której celem było utrwalenie więzów łączących zagarnięte tereny z cesarstwem - nową ojczyzną. Nowe światło na stosunek Imperium do Finlandii rzuca list skierowany do Fabiana Steinheila po pokoju w Haminie. Władca nakazuje w nim zorganizowanie wewnętrznego ustroju Finlandii tak, żeby należące do cesarstwa Rosji naród fiński posiadał nieporównanie więcej swobody niż podczas panowania Szwecji. Finlandia otrzymała „byt polityczny” po to, aby nie czuła się zniewolona przez Rosję, lecz z nią połączona dzięki ogromnym przywilejom, wśród których oprócz ogólnospołecznych, były też prawa polityczne. Szlachta i dowódcy wojskowi otrzymywali takie przywileje, jakich Szwecja nigdy im nie mogła dać, a kupców zwolniono z monopolu handlowania w pierwszym rzędzie ze Szwecją. Przywódcy Finlandii uważali, że związek z nowym państwem mógł być dla kraju bardzo korzystny pod względem gospodarczym i zapewnić bezpieczeństwo polityczne. Twierdzili ponadto, że urzędnicy fińscy bezwzględnie powinni nauczyć się języka rosyjskiego.
W pierwszych dziesięcioleciach autonomii Finlandii w państwie carskim coraz bardziej budziła się świadomość narodowa. Zaczęto coraz większą uwagę zwracać na ludowy język fiński oraz zwyczaje i obyczaje ludu. We wrześniu 1827r. przeniesiono uniwersytet z Åbo do Helsinek. Duże znaczenie miało opublikowanie w 1835r. przez Eliasa Lönnrota zbioru legend i pieśni fińskich pt. „Kalewala”. Wywarła ona ogromny wpływ na pisarzy, zachęcając do posługiwania się rodzimym językiem fińskim, inspirowała muzyków i plastyków.
Zmiany przyszły pod koniec kadencji Steinhala jako generalnego gubernatora. Polityka Rosji poszła w kierunku pacyfikowania i korumpowania ludności fińskiej. Po Imperium rozeszła się pogłoska o dążeniach Finów do oderwania się od Rosji i ich wrogim stosunku do cesarstwa. Zlikwidowano Komitet ds. Finlandii i urząd senatora stanu, przekazując kompetencje obu instytucji generalnemu gubernatorowi. Senat nadal mógł się jednak zajmować kwestiami budżetu, prawa i przywilejów. Dalsze zmiany nastąpiły w 1825r. po objęciu tronu przez Mikołaja I. W związku z powstaniem dekabrystów i powstaniem listopadowym w Polsce, zaostrzono wszelkiego rodzaju kontrolę i nadzór, a administracja została zmilitaryzowana. Car chciał kierować swoim krajem, wykorzystując do tego rozmaite kancelarie, komitety tymczasowe i namiestników. W kancelarii carskiej utworzono II departament, który zajmował się kodyfikacja praw, także w Finlandii. III departament przekształcono w policję państwową, której podlegał urząd żandarmerii. Zaostrzono cenzurę, a pod koniec 1850 zakazano całkowicie publikacji w języku fińskim, wyłączając literaturę religijną.
SYTUACJA PO WOJNIE KRYMSKIEJ
Życie w Finlandii tuż po wojnie krymskiej, przebiegało pod znakiem zmagań narodowościowych. Dążono do wyegzekwowania od władz carskich przyrzeczeń zachowania konstytucji, reprezentacji stanowej i jej kompetencji, a także do rozszerzenia uprawnień języka fińskiego. Zwolennicy języka fińskiego, zwani finomanami, domagali się wprowadzenia go do korespondencji sądowej i całego toku rozpraw. Powstanie styczniowe na ziemiach polskich przyśpieszyło decyzje cara w tej sprawie. W dniu 1 sierpnia 1863r. Aleksander II ogłosił równouprawnienie języka fińskiego i szwedzkiego, ale to ten ostatni miał być językiem urzędowym. Polityka ustępstw ze strony caratu, połączona ze zmniejszeniem wpływów szwedzkich, zyskała poparcie fińskich grup liberalnych. Drugim problem - poza językowym - obecnym w społeczeństwie fińskim była kwestia reformy służby wojskowej. Odczuwano potrzebę wprowadzenia powszechnej służby, ale przeciwstawiano się włączeniu do armii carskiej i likwidacji wszelkich krajowych odrębności. W grudniu 1878r. przyjęto projekt uchwały o powiększeniu armii do 5600 żołnierzy, ale nie utworzono artylerii ani innych broni specjalnych, co nadawało armii charakter jedynie posiłkowy.
Główną platformą życia politycznego Finlandii pozostawał parlament stanowy - Eduskunta. Obrona konstytucyjnej odrębności Finlandii, prawa jej parlamentu do corocznego rozpatrywania budżetu, przestrzegania wysłuchiwania jej głosu przed wprowadzeniem ważnych ustaw łączyły grupy liberalne, które w miarę wzrastania nacisku ze strony władz carskich szukały umocnienia swojej pozycji w przyjęciu reformy partii politycznej.
Na przełomie wieków XIX i XX dochodziło do napięć między Finlandia a caratem. Celem Aleksandra II było zrównanie Finlandii z innymi prowincjami Imperium. W grudniu 1889r. car zawiesił projekt parlamentu fińskiego, dotyczący bardziej humanitarnego kodeksu karnego. Z kolei w czerwcu 1890r. zniesiono odrębność organizacyjną poczty Finlandii. Równocześnie powołano komisje do przygotowania podobnych likwidacji odrębności monetarnych i celnych. W maju 1891r. rozwiązano Komitet Fiński w Petersburgu i zaostrzono cenzurę. Niepokój wzbudziło powołanie komisji do kodyfikacji prawa pod kątem ujednolicenia z resztą Imperium. Po zmianie na tronie carskim i objęciu rządów przez Mikołaja II zwiększyły się naciski rusyfikacyjne w Finlandii. Nowym generalnym gubernatorem został gen. Mikołaj Bobrikow Uzyskał on od cara specjalne pełnomocnictwa i otrzymał rozkaz likwidacji odrębności wojska fińskiego. Dalsze ataki, tym razem na odrębność konstytucyjna nastąpiły w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Zdecydowanie ograniczono wolność prasy, na co odpowiedzią była szeroka sieć kolportażu potajemnych pism fińskich, drukowanych w Sztokholmie. Wprowadzono zakaz używania znaczków fińskich w korespondencji z zagranicą i rozwiązano fińskie oddziały wojskowe.
Reakcja w społeczeństwie była natychmiastowa. Pisano petycje , studenci bojkotowali powołania do służby woskowej, organizowano manifestacje na ulicach Helsinek, w których udział brali także robotnicy. Wkrótce potem nastąpiły aresztowania i deportacje w głąb państwa carskiego wobec klęsk w walce z Japonią. Po krótkim czasie represji, carat poszedł na pewne ustępstwa. Oczywiście były one niewielkie i ograniczały się do zwołania parlamentu na podstawie zmienionego prawa wyborczego. Nowe prawo, zatwierdzone 20 lipca 1906r., przewidywało powszechne, proporcjonalne wybory, dla wszystkich obywateli (mężczyźni i kobiety!), którzy ukończyli 24 rok życia. Parlament miał być jednoizbowy. Reforma bardzo szybko zatwierdzona została przez cara. Inaczej było w przypadku ustawy o wolności druku i zebrań oraz odpowiedzialności służbowej członków rządu. Po dwóch latach okresu „pseudokonstytucjonalizmu”, w kwietniu 1908r. rozpoczęły się na nowo ataki władz carskich. Ze strony Trzeciej Dumy decyzje zmierzające do likwidacji odrębności Finlandii, nie napotkały na żaden sprzeciw. Polegały one m.in. na zarządzeniach carskich dot. finansów Finlandii, czy praw dzierżawców do zagród.
WYBUCH I WOJNY ŚWIATOWEJ
Wybuch I wojny światowej oznaczał dla Finlandii, nie mającej ani obowiązkowej służby wojskowej, ani własnej armii, tylko podnoszenie zwiększonych ciężarów finansowych. Oczywiście istniała pewna grupa Finów, biorąca bezpośredni udział w działaniach zbrojnych już od początku wojny. Byli to zawodowi oficerowie armii rosyjskiej, m.in. K. G. Mannerheim. W późniejszym okresie do walki przyłączyli się również tzw. aktywiści - głównie studenci wywodzący się z ziemiaństwa, bogatszego chłopstwa i wolnych zawodów. Z nimi łączyła się grupa polityków, która w przeciwstawianiu się Rosji widziała możliwość poprawienia w przyszłości sytuacji Finlandii. Początkowo szukali dla siebie patrona w Szwecji, ale tamtejsi politycy za bardziej pożyteczna uznali zasadę neutralności. Postulaty aktywistów nie znalazły poparcia również ani w Wielkiej Brytanii ani w Stanach Zjednoczonych, od których uzyskali jedynie zapewnienia o życzliwości bez żadnych konkretów. Generalnie Ententa nie była zainteresowana stwarzaniem trudności swojemu potężnemu sojusznikowi jakim była Rosja i pozostawiała jego sprawy wewnętrzne, a do takich zaliczano sprawę Finlandii, wyłącznej regulacji przez rząd rosyjski. Na ustosunkowanie się zagranicznych polityków do aktywistów fińskich duży wpływ miał także fakt ich słabości liczebnej.
Skoro nie udało znaleźć się sprzymierzeńca w Entencie, spróbowano po drugiej stronie. Jeszcze w listopadzie 1914r. aktywiści zwrócili się do Niemiec, walczących z Rosją i zainteresowanych jej osłabieniem. Zainteresowanie władz niemieckich starała się uzyskać niewielka kolonia Finów zamieszkująca ten kraj, min. Fritz Wetterhof. Efektem tych starań było rozpoczęcie przez oficerów niemieckich w lutym 1915r. przeszkolenia militarnego grupy młodych Finów. Do maja 1916r. grupę tę zwiększono dziesięciokrotnie do ok. 2000 i nadano jej nazwę 27 Królewsko - Pruskiego Batalionu Jegrów (Strzelców). Wojskowe władze niemieckie chciały jak najszybciej wykorzystać ją na froncie. Batalion fiński przeniesiono na front wschodni, do Kurlandii. Wzbudziło to niezadowolenie wśród Finów, którzy oczekiwali, że będą użyci do walk jedynie na terytorium własnego kraju i nie chcieli tracić sił na innych frontach.
Wydarzenia rewolucyjne w Rosji przede wszystkim ośmieliły Finów do ostrzejszych sformułowań. własnego programu. Oczywiście inne znaczenie miała rewolucja dla proletariatu przemysłowego i rolnego Finlandii, otwierając drogę do stawiania wyzwolenia społecznego na pierwszym miejscu i tworząc dla niego potężnego sprzymierzeńca, a inne dla ugrupowań burżuazyjnych, które musiały zrewidować swoje podstawowe założenia, opierając się dotychczas na zachowaniu cara i jego ustępstwach. Objęcie władzy przez Rząd Tymczasowy w Rosji przyniosło ważne zmiany personalne w Finlandii. Zmieniono generała-gubernatora, odwołano szereg zarządzeń graniczących autonomię, wypuszczono Finów z więzień i pozwolono wrócić z zesłania. W odróżnieniu od tego czego oczekiwał naród fiński, memoriały składane przez nowe władze nie głosiły postulatu oddzielenia Finlandii od Rosji, a jedynie zwiększenia jej autonomii. Chociaż wśród komunistów zdążały się również głosy krytyki dla Rządu Tymczasowego i poparcia dążeń Finlandii do niepodległości.
Wobec abdykacji Mikołaja II posiedzenia parlamentu przejęło uprawnienia najwyższej władzy, wcześniej należące do cara. Odtąd parlament miał decydować o programie obrad, o swoim zwoływaniu się i rozwiązaniu, ale pozostawiał w ręku rządu rosyjskiego politykę zagraniczną, sprawy wojskowe oraz powoływanie rządu. Uchwała o „władzy najwyższej” była różnie rozumiana przez polityków. Yrjö Mäkelin nawoływał do podjęcia przez Senat decyzji uchwały niepodległości. Natomiast Otto Wilhelm Kuusinen doradzał sprzymierzenie się z rosyjskimi rewolucjonistami i przeprowadzenie przede wszystkim reformy socjalnej. Z kolei Väino Tanner opowiadał się za rewizjonizmem. Jednak sama uchwała o najwyższej władzy nie została zaakceptowana przez Rząd Tymczasowy, który nie tylko jej nie przyjął, ale rozwiązał parlament i zarządził nowe wybory na październik 1917r. Na uchwały nowozebranego w listopadzie 1917r. parlamentu znamienny wpływ miało objęcie władzy w Rosji przez bolszewików. W wyniku Rewolucji Październikowej do władzy w Rosji doszła partia, która nie raz deklarowała respektowanie prawa narodów do samostanowienia. Na jej czele stał Lenin, który nie tylko dobrze znał Finlandię ale często analizował jej problemy i popierał dążenia Finów do niepodległości. Jednak rządzące wówczas Finlandią ugrupowania burżuazyjne planowały utwierdzenie swojej władzy bez pomocy bolszewików i nie chciały rozszerzenia rewolucji socjalnej na swój teren, gdyż naruszyłaby ona ich stan posiadania. W dniu 15 XI 1917r. parlament podjął uchwałę o czasowym przejęciu przez siebie władzy. Nie było w niej mowy o pozostawieniu polityki zagranicznej i spraw wojskowych rządowi rosyjskiemu. Jednak jeszcze 9 XI 1917r. socjaldemokraci utworzyli 35-osobową Centralną Radę Rewolucyjną. Ogłosili strajk generalny, który trwał od 13 do 20 listopada. W trzecim dniu strajku ogłoszono gotowość przejęcia władzy w kraju, ale nie podjęto żadnych dalszych, konkretnych kroków. Natomiast partie niesocjalistyczne przekształciły się w zwarty blok, którego celem było przeciwstawienie się socjaldemokratom. W miarę umacniania się rządów bolszewików w Rosji zrezygnowały z programu autonomii i coraz silniej stawiały na niepodległość polityczną. W czasie strajku parlament powołał nowy rząd pod przewodnictwem P. E. Svinhufvuda. Do głównych zadań rządu należało oderwanie Finlandii od Rosji i pozyskanie międzynarodowej akceptacji dla niepodległości kraju. Na przełomie listopada i grudnia rząd postanowił nie zwlekać już z ogłoszeniem niepodległości. Senatorzy nie chcieli jednak zwracać się z tym do rządu bolszewickiego, ponieważ przedstawienie prośby o uznanie niepodległości Finlandii Radzie Komisarzy Ludowych oznaczałaby w praktyce uznanie nowej władzy w Rosji. Eduskunta zebrała się 6 grudnia w celu rozpatrzenia tej kwestii. Pojawiły się dwa projekty. Pierwszy, przedstawiony przez socjaldemokratów, zakładał ustanowienie fińsko - rosyjskiej komisji, która opracowałaby projekt uregulowania stosunków między oboma państwami, w kwestii niezawisłości Finlandii. Drugi projekt, przedstawiony przez ugrupowania burżuazyjne, zakładał żądanie od Rosji zapewnienia wolności Finlandii i uznania przez nią ustawy o sprawowaniu najwyższej władzy ustanowionej przez Eduskunte w lipcu. Stosunkiem głosów 100 - 88 przeszedł projekt ugrupowań mieszczańskich.
STARANIA O UZNANIE NIEPODLEGŁOŚCI
Początkowo Senat próbował namówić do uznania niepodległości Finlandii kraje północne oraz Niemcy, Francję, Wielką Brytanie i Stany Zjednoczone, przy czym chodziło głównie o postawienie nowych przywódców Rosji przed faktem dokonanym. Jednak, ani Szwecja. ani Niemcy, ani żadne inne państwo zachodnie nie były gotowe uznać niezawisłości Finlandii, zanim nie zrobi tego Rosja. Finowie byli świadomi, że nie uda im się także pozyskać żadnej pomocy militarnej. Kraje północne radziły Finlandii, by ta poprosiła Radę Komisarzy Ludowych o uznanie fińskiej państwowości, gdyż bolszewicy byli jedynym ugrupowanie w Rosji, które miało jakiekolwiek możliwości zawierania umów. Dnia 27 grudnia Senat postanowił wysłać do Piotrogrodu Carla Enckella i Karla Gustafa Idmana, aby sprawdzili jakie stanowisko ma w tej sprawie rząd Lenina. Uprzedzili ich jednak fińscy socjaliści - Karl Harald Wiik, Edvard Gylling i Kullervo Manner już 27 XII spotkali się z Leninem. Zapewniali oni Rosjan, że wszyscy Finowie popierają ideę niepodległości państwa. Lenin uznał, że niepodległa Finlandia może pomóc klasie robotniczej w rozpoczęciu rewolucji i obiecał uznać ja za suwerenną. W zasadzie już 28 XII 1917 Komitet Centralny uznał niepodległość Finlandii. Pisemna akceptacja rządu radzieckiego niezawisłości Finlandii dotarła do Svinhufvuda 31 grudnia 1917r, a 4 stycznia decyzje Rady Komisarzy Ludowych zatwierdził Komitet Centralny Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Jednak mylnie mogłoby się wydawać, że Leninowi zależało na powstawaniu małych, niepodległych państw narodowych. Wprost przeciwnie, poprzez „swobodne wystąpienie” rozumiano stworzenie podstaw dla późniejszego „dobrowolnego zjednoczenia”. Lenin wierzył, że Finowie znajdą się w gronie pierwszych państw, dążących do zjednoczenia zaraz po tym, jak rewolucja rozprzestrzeni się z Rosji na Zachód.
Uznając niepodległość Finlandii inne państwa również nie kierowały się sentymentem. We wszystkich przypadkach decyzje podejmowano na podstawie politycznych kalkulacji. Dnia 4 I 1918r. suwerenność Finlandii uznały Francja i Szwecja. Dla Szwecji była to dość trudna decyzja, ponieważ nowo powstałe państwo mogło spowodować trudne do przewidzenia zmiany w równowadze sił w obszarze nadbałtyckim. Z drugiej strony aktualna stała się sprawa Wysp Alandzkich, a Szwedom zależało na zachowaniu neutralności. Francja była w zasadzie za uznaniem niepodległości Finów już 8 grudnia 1917r., gdyż zależało jej na tym, aby Finlandia nie dostała się pod kuratele Niemców. Odwlekała jednak swoją decyzję, starając się w tym czasie przekonać Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone do swojego stanowiska. Oba państwa czekały na obalenie władzy bolszewików i w efekcie uznały niezawisłość Finlandii dopiero dwa lata później. Z kolei Niemcy stwierdzili już jesienią 1917r., że powstanie suwerennego pastwa fińskiego jest bardzo potrzebne i zachęcali Finów do ogłoszenia deklaracji niepodległości. Ich strategiczne palny przewidywały wykorzystanie terenów fińskich do izolacji Rosji w Europie. Ważne były dla nich także interesy gospodarcze. Opóźniali jednak swoja decyzję, ze względu na negocjacje pokojowe z Rosją, które bardzo powoli posuwały się do przodu. Niemcy uznały Finlandie za niepodległą 6 stycznia 1918r., ale niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych oznajmiło, że de facto, nastąpiło to już dwa dni wcześniej, czyli w czasie ogłaszania decyzji przez Francje i Szwecję.
10 stycznia uznały niepodległość Finlandii Dania i Norwegia, 13 stycznia Austro-Węgry, a 23 stycznia - Holandia.
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ
W kraju narastał konflikt między lewicą i prawicą. Zgłaszanie coraz to nowych wzajemnych pretensji spowodowało organizowanie przez jedną i drugą stronę własnych sił zbrojnych dla poparcia swoich racji. Już od połowy listopada 1917r. powstawały samorzutne oddziały zbrojne, najczęściej nawiązujące do Czerwonej Gwardii z 1905r. w przypadku lewicy. W noszących różne nazwy oddziałach prawicy znaleźli się m.in. żołnierze rozwiązanego w Niemczech 27 Batalionu Jegrów, młodzi działacze partii niesocjalistycznych oraz studenci. „Białe” oddziały utrzymywały bliskie kontakty z Niemcami i to od nich otrzymywali broń, „czerwone” zaś sympatyzowały z zrewolucjonizowanymi oddziałami rosyjskimi. Zaostrzenie wewnętrznej sytuacji zmierzało do rewolucji socjalnej i przybrało formę podziału społeczeństwa na dwa wrogie sobie obozy. Dowództwo nad „białymi” oddziałami, zwanymi również gwardią cywilną, objął Karol Gustaw Mannerheim. W dniu 25 stycznia 1918r. Senat uznał je za siłę rządową. Trzy dni później Komitet Centralny Partii Socjaldemokratycznej powołał do życia Komitet Ludu Finlandzkiego, który objął funkcje rządu.
Lewica posiadała pod swoją władzą najbardziej zaludnione regiony Finlandii i jej pozycja była początkowo silniejsza. Osłabiały ja jednak spory wewnętrzne i niezdecydowanie kierownictwa. W dniu 18 lutego 1918r. fińscy socjaldemokraci zwrócili się do tzw. Komisji Zimmerwaldzkiej w Sztokholmie, międzynarodowego proletariatu i jego organizacji o poparcie. Dnia 1 marca 1918r. podpisali układ radziecko - fiński. Zgodnie z jego postanowieniami Finlandia otrzymywała od Rosji dostęp do Morza Barentsa poprzez półwysep Pieczengę, wraz z fortyfikacjami, gazowniami i elektrowniami. Jednak na terytorium zarządzanym przez Komitet Ludu Finlandzkiego zwiększały się trudności wobec biernego oporu administracyjnego, którego sympatie były zdecydowanie po stronie „białych”. Cały czas toczyła się walka zbrojna. Od 15 marca 1918r. trwało oblężenie „czerwonego” Tempere, w którym socjaldemokraci stracili ok. 13 tyś. ludzi. Już od 5 marca na pomoc „białym” ruszyły lądowe oddziały niemieckie. Walki trwały do 29 kwietnia, a ostatnim broniącym się punktem był fort Ino. Część oddziałów czerwonych przedarła się do Rosji Radzieckiej, ale dziesiątki tysięcy osób dostało się do niewoli. Przeprowadzano masowe egzekucje, a ślady specjalny wydawały bardzo surowe wyroki. Wojna domowa przyniosła też ogromne straty ludnościowe.
PIERWSZY POWOJENNY PARLAMENT
Parlament, który zebrał się 15 maja 1918r. miał charakter kadłubowy. Wzięło w nim udział 108 posłów (na 200), w tym tylko jeden (z 92) poseł socjaldemokratyczny. Jako głowę państwa wybrano na czas nieokreślony regenta, powierzając te funkcję Svinhfvudowi, którego miejsce jako przewodniczącego senatu zajął J. K. Paasokivi. Błędnie oceniając ówczesną sytuację i licząc na dalszy patronat Niemiec, politycy postanowili zmienić ustrój na monarchiczny, oferując tron któremuś z książąt niemieckich. Zwolennikami takiej zmiany był Senat i większość parlamentu kadłubowego, brakowało jednak kwalifikowanej większości. Ostatecznie posłużono się wybiegiem prawnym, stosując art. 38 z ustawy zasadniczej z 1772r., który dotyczył postępowania w razie wymarcia dynastii. Na jego podstawie parlament uchwalił niewielką, zwykła większością głosów zwrócenie się o objęcie tronu do książąt niemieckich. Koronę oddano w ręce Fryderyka Karola Haskiego, szwagra Wilhelma II.
W samym państwie istniały również 2 inne palące problemy. Pierwszym z nich było wojsko. Svinhufvud uważał, że reorganizacje należy przeprowadzić przy pomocy ekspertów niemieckich i dążył do bardzo szybkiego jej przeprowadzenia. Chciał ją wykorzystać jeszcze w pierwszej wojnie światowej, celem współdziałania w ekspansjonistycznych planach Niemiec, co miało z kolei zapienić ich poparcie dla podobnych planów Finlandii. Natomiast gen. Mannerheim reprezentował odmienną koncepcję, która przewidywała powolniejszą budowę silnej armii i jej wykorzystanie w dalszej przyszłości. Tak naprawdę o dalszych dziejach tworzenia armii zadecydowała zmiana sytuacji ogólnoeuropejskiej.
Drugim problemem była Karelia, od kilku wieków związana z państwem rosyjskim. W społeczeństwie fińskim już od drugiej połowy XIX wieku pojawiały się postulaty jej przyłączenia w ramach Wielkiej Finlandii. Svinhufvud prosił Niemców o włączenie Finów do delegacji uczestniczącej w rokowaniach w Brześciu Litewskim, gdzie mieli przedstawić uzasadnione pretensje do Karelii. Strona rosyjska odmówiła jakichkolwiek rozmów na ten temat. Stosunki z tym państwem stały się wrogie, ale kierownictwo polityczne cały czas liczyło na przyłączenie Karelii.
Finlandia cały czas kontynuowała politykę opierania się na Niemcach. Podpisała z nimi układ gospodarczy. Jego tajne klauzule uzupełniające zapewniały Niemcom faktyczny monopol handlu zagranicznego z Finlandią, oddanie na ich usługi floty fińskiej, a nawet prawo do tworzenia baz, co przekształcało kraj w satelitę Niemiec. Wobec takiego postępowania Francja odwołała swoje uznanie niepodległości. Klęska Niemiec w I wojnie światowej spowodowała, że 14 grudnia 1918r. Fryderyk Karol sam zrezygnował z korony. W czasie jego nieobecności ustąpił monarchiczny rząd. Svinhufvud złożył prośbę o zwolnienie z funkcji regenta, a na jego miejsce powołano gen. Mannerheima.
Klęska Niemiec nie spowodowała zaniechania myśli o Karelii. Ententa zorganizowała zbrojną interwencję w Rosji. Rokowania z południowym sąsiadem trwały dość długo. Traktat pokojowy regulujący stosunki między oboma państwami podpisano 14 października 1920r. Zobowiązywał on Finów do opuszczenia granicznych gmin Repola i Porajärvi. Przyznawał im Pieczengę, a oby dwie trony deklarowały poparcie dla neutralizacji Zatoki Fińskiej i całego Bałtyku.
KONSTYUCJA
Dążąc do normalizacji życia wewnętrznego Kraju, przeprowadzono w marcu 1919r. wybory do parlamentu, w którym większość mandatów (80 na 200) przypadło socjaldemokracji. Głównym zadaniem nowego parlamentu było uchwalenie konstytucji. Komisja do przygotowania jej projektu powstała dużo wcześniej, bo już w 1917r. Prace nad ustawą zakończono w maju 1919r., a uchwalono ją 21 czerwca 1919r. Konstytucja była wynikiem w pewnym sensie kompromisowym miedzy zwolennikami republiki a monarchistami, bo tworzyła ośrodek silnej władzy w funkcji prezydenta, wybieranego na 6 lat. Obawiając się nawrotu rewolucji, przyznano mu daleko idące uprawnienia. Ponadto umocniono jego stanowisko odrębnym wyborem przez ogół narodu. Tylko pierwszy prezydent miał być wybrany przez parlament, a każdy następny w dwustopniowych wyborach ogólnokrajowych. Prezydent posiadał największą władzę wykonawczą, był wodzem naczelnym sił zbrojnych, sprawował nadzór nad administracją, miał prawo wykonywania rozporządzeń wykonawczych, prawo łaski, choć z obowiązkiem wysłuchania opinii Sądu Najwyższego. Kierował także stosunkami z innymi państwami, ograniczony obowiązkiem zatwierdzania niektórych traktatów przez parlament oraz uzyskania jej zgody w przypadku wypowiedzenia wojny lub zatwierdzenia pokoju. Mógł zwoływać parlament na nadzwyczajne sesje, mógł go rozwiązać, wyznaczał wybory, otwierał i zamykał sesje. To on powoływał ministrów, mianował najwyższych funkcjonariuszy państwowych (kanclerza sprawiedliwości i jego zastępcę, kanclerza uniwersytetu, arcybiskupa i biskupów, prezesa Sądu Najwyższego, profesorów, sędziów, itp.). Przysługiwało mu prawo inicjatywy ustawodawczej oraz weta zawieszającego.
Władza zwierzchnia należała do narodu, który jest reprezentowany przez Eduskuntę. Miał być wybierany na 3-letnia kadencję, a władze wykonawcza miał sprawować wspólnie z prezydentem. Prawo głosowania mieli wszyscy obywatele (i kobiety i mężczyźni), którzy ukończyli 24 rok życia. Przewidywano wybory bezpośrednie, tajne i proporcjonalne.
Dużo miejsca poświęcono prawom obywatelskim i zachowaniu legalności życia w kraju. Ustanowiono wolność wyboru miejsca zamieszkania, wolność słowa i gromadzenia, wolność stowarzyszania się, nienaruszalności mieszkania i ochrony tajemnicy pocztowej i telefonicznej. Nie pominięto też regulacji religijnych. Przyznano swobodę praktyk religijnych. Przynależność do wyznania lub jej brak nie mógł wpływać na uszczuplenie praw i obowiązków obywatelskich, ale nie usunięto wyznaniowych ograniczeń przy powierzaniu stanowisk publicznych. Wynikało z tego, że zachowano wyłączność wyznania ewangelicko - luterańskiego dla starających się o taką posadę. Zatwierdzono, że język szwedzki i fiński są językami narodowymi.
Dla kontroli legalności przewidywano 2 instytucje: kanclerza sprawiedliwości przy Radzie Ministrów oraz parlamentarnego delegata sprawiedliwości. Kanclerz ma obowiązek występowania jako oskarżyciel publiczny przed Sadem Najwyższym i Najwyższym Trybunałem Administracyjnym. Zobowiązany był do opiniowania prezydenta, był przewidziany jako oskarżyciel w wypadku postawienia prezydenta w stan oskarżenia o zdradę stanu, lub zdradę zwykła przed Sądem Najwyższym. Parlamentarny delegat sprawiedliwości, wybierany przez Eduskunte, miał podobne kompetencje, ale w większej mierze reprezentował on interesy poszczególnych obywateli. Miał uprawnienia prokuratorskie i sam mógł inspirować lub wnosić oskarżenia o błędy i niedbalstwo służbowe.
W konstytucji zawartą został również artykuł o nie nadawaniu w republice żadnych tytułów szlacheckich.
Konstytucja uchwalona w 1919r. obowiązywała aż do roku 1988.
W lipcu 1919 parlament wybrał pierwszego prezydenta Republiki Fińskiej. Walka rozegrała się właściwie między dwoma kandydatami: K. J. Ståhlbergiem i gen. K. G. Mannerheimem. Zwyciężył ten pierwszy.
Podsumowując, Finlandia, mimo, że niepodległość uzyskała dopiero w 1917r., jest krajem o ponad 1000-letniej historii. Sytuacja polityczna Finów przez wieki zależała od dwóch państw - do 1908r od Szwecji, a potem od carskiej Rosji. Śledząc historie tego państwa pod katem dążeń niepodległościowych można wysnuć wniosek, że Finowie po prostu wykorzystali sytuację. Rewolucje rosyjskie 1917r., które przyniosły ze sobą hasła o samostanowieniu się narodów, były impulsem do podjęcia konkretnych działań w tym kierunku. Oczywiście nie przyszło im to łatwo. Trudna sytuacja międzynarodowa, spory wewnętrzne i wojna domowa nie ułatwiały tego zadania. Wydaje mi się, że uzyskanie niezależności politycznej nie byłoby możliwe, gdyby nie świadomość narodowa Finów. Jak już wspominałam, poczucie tożsamości budziło się w społeczeństwie już w renesansie. Nie chodzi tu jedynie o sam język fiński, który dopiero w XIX w. wszedł do powszechnego użycia w literaturze, nauce itp., ale także o kulturę ludową, która zawsze była ważnym elementem życia Finów.
Zdaje się, że Finowie bardzo dobrze wykorzystali swoja suwerenność. Dzięki sprawnej polityce wewnętrznej i gospodarcze Finlandia jest dziś jednym z najbogatszych państw świata. W 1995 roku Finlandia przystąpiła do Unii Europejskiej. W 2000 prezydentem Finlandii została Tarja Halonen. Wtedy przyjęto też nową konstytucję. W 1998 roku Finlandia zakwalifikowała się do strefy euro i w 2002 roku przyjęła nową walutę.
BIBLIOGRAFIA
Cieślak Tadeusz „Historia Finalndii”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983r.
Cieślak Tadeusz „Zarys Historii Najnowszej Krajów Skandynawskich”, PWN, Warszawa 1978r.
Osmo Jussila, Seppo Hentilä, Jukka Nevakivi “Historia polityczna Finlandii 1809 - 1999”,
Wydawnictwo Universitas, Kraków 2001r.
Walczak Wojciech „Finlandia”, PWN, Warszawa 1973r.
www.wikipedia.pl
Walczak Wojciech „Finlandia”
dane: www.virtual.finland.fi
nazwa pochodzi prawdopodobnie od fińskiego słowa suo - bagno i oznaczała „bagnisty kraj” jakim była wówczas Finlandia
1570 - 95
panował w latach 1599 - 1611
panował w latach 1611 - 1632
ziemie zdobyte od Rosji na mocy traktatu w Stołbowie w 1617r.
panowała w latach 1632 - 1654
panował w latach 1654 - 1660
„okres wielkiej nienawiści”
1721r., Nystad (Uusikaupunki)
w latach 1741-43 i 1788-99
7 VII 1807r. - traktat tylżycki
dzisiaj Hamina
Walczak Wojciech „Finlandia”
Osmo Jussila, Seppo Hentilä, Jukka Nevakivi “Historia polityczna Finlandii 1809 - 1999”
Cieślak Tadeusz „Zarys Historii Najnowszej Krajów Skandynawskich”
car rosyjski w latach 1825-1855
Osmo Jussila, Seppo Hentilä, Jukka Nevakivi “Historia polityczna Finlandii 1809 - 1999”
car rosyjski panujący w latach 1894-1917
nazwa parlamentu rosyjskiego; I Duma zebrała się w 1906r, II Duma zebrała się w lutym 1907r, III obradowała w latach 1907-1912, IV w latach 1912-1917; rewolucje 1917r. zakończyły jej istnienie
Cieślak Tadeusz „Zarys Historii Najnowszej Krajów Skandynawskich”
państwa walczące w czasie I wojny światowej z Państwami Centralnymi (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja Bułgaria); do Ententy należały m.in. Anglia, Francja, Rosja, Włochy, Stany Zjednoczone).
Rewolucja lutowa (1917r), rewolucja Październikowa (1917r.)
takie stanowisko wyraziła m.in. rosyjska rewolucjonistka Aleksandra Kołłontaj na konferencji Fińskiej Partii Socjaldemokratycznej w Helsinkach 17 VI 1917r.
syn krawca wiejskiego, ukończył studia historyczne na Uniwersytecie w Helsinkach (1905); już w czasie studiów znalazł się wśród członków lewego skrzydła socjaldemokracji, tzw. Siiltasaari; na jesieni 1905r. dowodził oddziałem Czerwonej Gwardii i od 1908r. był wybierany do kierownictwa partyjnego, sprawując równocześnie funkcje redakcyjne w różnych czasopismach socjaldemokratycznych
reprezentant prawego, reformistycznego skrzydła socjaldemokracji; w czasie pobytu w Niemczech zetknął się z bersteinowskim rewizjonizmem, pogłębionym następnie współpracą z grupą kierowniczą Hjalmara Brantinga w szwedzkiej socjaldemokracji; jeden z czołowych działaczy spółdzielczych, posiadających w tej dziedzinie duże wpływy
kierunek ideologiczny w ruchu robotniczym powstały w XIX w.; Postulował zmianę podejścia do zasad marksizmu - w istocie kwestionował jego główne idee: rewolucję społeczną oraz dyktaturę proletariatu.
socjaldemokracja uzyskała tylko 92 mandaty i znalazła się w mniejszości w stosunku do partii burżuazyjnych
w lutym 1918r. król Szwecji otrzymał petycje podpisana przez 7000 mieszkańców wysp tego regionu, w której prosili oni o przyłączenie do Królestwa Szwecji
nazwa fińska: Woina Liitto; robotnicza gwardia narodowa, powołana do życia w październiku 1905 dla utrzymania porządku w czasie strajków
potomek arystokratycznej rodziny finlandzkiej pochodzenia szwedzkiego, karierę robił w wojsku rosyjskim, osiągnął w nim stopień generała porucznika; brał udział w wojnie japońsko - rosyjskiej; po upadku caratu, w połowie grudnia 1917r. wrócił do Finlandii
23 stycznia 1918r. w Tempere zebrali się socjaldemokraci, by ustalić program restytucji parlamentarnych
Eino Jutikkuala w „History of Finland” podaje liczbę 70 tyś. jeńców.
wg historyka J. O. Hannula zginęło 12 600 białych i 7500-8500 czerwonych; L. A. Puntila szacuje, że w obozach zmarło 10 000 osób, 1650 ludzi zabiły wojska czerwone, a białe rozstrzelały 9000, a ogólne straty wyniosły 31500 osób; z kolei Viljo Rasila podaje, że w wojnie zginęły 26 064 osoby - 20 567 po stronie czerwonych, 4778 po stronie białej i 719 nieokreślonych
król Prus i cesarz Niemiec w latach 1888-1918
po zerwaniu 24 sierpnia 1918r. rozmów fińsko - radzieckich dotyczących Karelii, Finlandia zajęła te gminy
źródło: http://countrystudies.us/finland
Cieślak Tadeusz „Historia Finlandii”