BARDZO WAŻNE DO PODSUMOWANIA

W. Okoń karę uważa za:
„ Sztucznie lub w sposób naturalny wywołaną sytuację przykrą dla osobnika, mającą zahamować ten rodzaj, który ją wywołał. Stosowanie kary w wychowaniu sprowadza się najczęściej do wywołania przykrych konsekwencji związanych z wykonaniem, niewykonaniem lub złym wykonaniem przez daną osobę pewnych czynności w określonych warunkach.”
(W. Okoń 1992, str.121)

Natomiast nagrodę uznaje za „formę jednostkowej lub zbiorowej aprobaty czyjegoś zachowania, sprawiając osobie nagrodzonej satysfakcję i zadowolenie oraz zachęcającą do powtarzania podobnych zachowań a tym samym utrwalającą w niej wzory postępowania akceptowane przez środowisk”
(W. Okoń 1992, str.131)
A. Malewski uważa, że „między nagrodą a karą zachodzi pewien ścisły związek mianowicie, pozbawienie nagrody działa jak kara a uniknięcie kary działa jak nagroda”
(A. Malewski, str.66)

FUNKCJE KAR I NAGRÓD
Kara jest jednym ze świadomie stosowanych zabiegów wychowawczych, ma pełnić funkcję odstraszającą od czynów społecznie niepożądanych oraz wskazywać, co jest uważane za dobre postępowanie, a co za złe.
Kara pełni 3 funkcje w rozwoju moralnym dziecka:
a) Funkcja ograniczająca- kara powstrzymuje od powtórzenia czynów społecznie niepożądanych
b) Funkcja wychowawcza, ponieważ otrzymują karę, gdy popełnią coś złego, a nie są karane, gdy robią rzeczy dozwolone
c) Funkcja motywacyjna- poznanie możliwej konsekwencji złego czynu jest istotnym czynnikiem motywacyjnym, aby go uniknąć muszą się nauczyć decydować same, czy wykroczenie jest warte ceny

Nagroda ma być bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, spełnia następujące funkcje:
· Umacnia w uczniach wiarę we własne wartości
· Realizuje potrzebę uznania i sukcesu
· Zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań
· Dostarcza dodatnich uczuć- radości i dobrego samopoczucia
· Działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania

RODZAJE KAR I NAGRÓD:
I. Jundziłł wyróżnia następujące rodzaje kar
· Kary cielesne i upokarzające kary słowne
- kary fizyczne uznawane są za szkodliwe, powodują urazy psychiczne. Bicie, straszenie likwiduje małe zło, a czyni poważne, trwałe urazy. Poniżają godność ucznia, upokarzają je, czyniąc trwałe spustoszenie w jego psychice. Częstym następstwem bicia są różnego rodzaju nerwice i lęki. Groźnym następstwem bicia jest również wyzwalanie agresywności ucznia. Do kar szkodliwych należą wyzwiska, które poniżają godność ucznia i wywołują niekorzystne następstwa. Obrzucanie niewybrednymi epitetami jest szczególnie groźne, jeśli odbywa się wobec rówieśników. Szkodliwa jest też kara izolacji, wywołująca nerwice lękowe.
Kary tego typu poniżają godność dziecka, przytępiają jego wrażliwość, tłumią uczucia, a często pozostawiają urazy psychiczne. Systematyczne stosowanie takich kar może przyczynić się do przekreślenia miłości do rodziców, wzbudzić nienawiść, gniew, zawziętość, chęć zemsty, wstyd, depresję, rozpacz, poczucie małej wartości, żal do karzącego (M. Grochociński, 1986)
· Kary pedagogiczne- naturalne- nie poniżają godności karanego i karzącego, a ich jedynym celem jest poprawa postępowania. Jest ona bezpośrednim następstwem winy
· Tłumaczenie i wyjaśnianie- wyjaśnianie, na czym polega przekroczenie norm społecznych, mamy na celu doprowadzenia do zrozumienia i zaakceptowania tychże norm.
· Odmawianie przyjemności- w zależności od wieku i usposobienia dziecko różnie przeżywa swoje przyjemności i przykrości. To, co dla jednego jest miłe, drugie może traktować jako poważną przykrość
· Czasowe odebranie przyznanego przywileju- każde dziecko ma swoje obowiązki, a także swoje prawa. Starsze dzieci mogą mieć przywilej zapraszania do siebie koleżanek lub kolegów w czasie na to przeznaczonym, samodzielnego dysponowania kieszonkowym. Odebranie przyznanego przywileju może być dotkliwą karą.
Dobór kar zależy od winy, okoliczności oraz od psychiki tego, kto na nią zasłużył, a więc i od jego wieku.
I. Jundziłł wyróżnia następujące rodzaje nagród i zachęt (I. Jundziłł, 1986):
· Nagradzanie uznaniem i pochwałą- może to być werbalna aprobata postępowania dziecka, podziw, uśmiech, radość.
· Nagradzanie przez sprawianie przyjemności musi sprawić radość dziecku a nie rodzicom
· Darzenie zaufaniem ma wysokie walory wychowawcze- odebranie zaufania jest poważną karą
· Wspólne atrakcyjne spędzenie czasu wolnego- różnego rodzaju wycieczki, wyjścia do kina, teatru pod warunkiem, że jest to atrakcja dla nagrodzonego
· Nagrody rzeczowe

KARZEMY BO:

· Zabrakło inicjatywy i pomysłu, jak inaczej zorganizować pracę grupy lub klasy, by proces wychowania przebiegał w sposób bardziej spokojny i bezkonfliktowy, a kara, jeżeli jest stosowana była przemyślanym środkiem
· Zabrakło cierpliwości na wyjaśnienia, tłumaczenia potrzeby i sensu wymagań, nie możemy doczekać się efektów
· Jesteśmy zmęczeni i zdenerwowani,
· Mieliśmy przykrości, jesteśmy w złym nastroju i bierzemy odwet na dziecku.

Kara często pogarsza wychowawczo niepożądane zachowanie się zamiast je wyeliminować. Bezpośrednie traktowanie takiego postępowania rzadko oparte jest na jakiejś prawdziwej próbie zrozumienia motywów i zachowania dziecka.Ponadto powiększa ono lęk, jaki odczuwają dzieci wobec starszych, a u dzieci w okresie młodzieńczym może pogłębić agresywne, buntownicze zachowanie.
Ponieważ kara jest metodą, która nie uczy żadnych nowych zachowań, może jedynie uczyć powstrzymywania się od ujawniania niektórych zachowań, przeto jej stosowanie w wychowaniu dzieci agresywnych powinno być raczej ograniczone.Ignorowanie zachowań agresywnych, przy możliwie pełnym zaspokajaniu potrzeb dziecka i jednocześnie nagradzanie zachowań pożądanych stanowi drogę lepszą, bardziej skuteczną.Zbyt częste stosowanie kar, za nieodpowiednie wykonywanie pewnych czynności, może zniechęcić dziecko do tych czynności w ogóle. Np. zbyt ostre krytykowanie podczas nauki gry na instrumencie, może spowodować zupełną niechęć do dalszych ćwiczeń.
Niewłaściwe skojarzenie może dotyczyć także osoby wychowawcy. Np. zbyt częste spotykanie się z surową krytyką ze strony wychowawcy może doprowadzić do ujemnej postawy wobec niego w ogóle i do tendencji unikania go.
Pamiętać należy, że kara nie może być nigdy odwetem, nigdy też nie powinna być wymierzona w złości z uczuciem satysfakcji, bo w takich przypadkach jej wartości wychowawcza po prostu przestaje istnieć.
Funkcja nagradzania wychowawczego polega na zaspakajaniu określonych motywacji wychowanka w następstwie przejawiania przez niego pożądanych wychowawczo i konstruktywnych wysiłków. Nagradzanie powinno być stosowane w formach symbolicznych , gdzie zachodzi potrzeba skłonienia wychowanka do określonej aktywności. Działania nagradzające powinny następować bezpośrednio po konstruktywnym zachowaniu się dziecka oraz powinny być połączone z odpowiednim wyjaśnieniem, co w tym zachowaniu wzbudziło uznanie wychowawcy. Główny cel nagradzania to wytwarzanie w dziecku pożądanych postaw zachowania i utrwalenie ich. Są sytuacje kiedy dziecko robi coś tylko po to , żeby dostać nagrodę. W sytuacji kiedy dziecko uczy się tylko po to by otrzymać dobre oceny, sama edukacja traci sens. Dla dziecka przestaje być ważna zdobywana wiedza , liczą się tylko oceny, a sposób ich zdobywania nie jest ważny np. ściąganie.
W celu zapewnienia skuteczności stosowania kar i nagród konieczne jest spełnienie pewnych podstawowych warunków:
· Dziecko musi potrzebować nagrody na tyle silnie, aby powtarzać pewne nagradzane zachowania czy postawy w celu ponownego jej otrzymania
· Nagroda jaką otrzymuje dziecko musi rzeczywiście zaspakajać pewne konkretne potrzeby dziecka może to być zaspakajanie tak elementarnych potrzeb, jak potrzeba akceptacji, którą osiągamy np. za pomocą pochwał
· Dziecko musi być uzależnione od osoby która ja nagradza, tzn, nie może mieć możliwości samodzielnego zaspakajania tych potrzeb. Przykładem może być nieskuteczne nagradzanie dziecka tabliczką czekolady w sytuacji gdy posiada ono cała torbę słodyczy otrzymaną wcześniej.
· Karanie jako metoda wychowawcza również wymaga przestrzegania pewnych zasad oraz unikania pewnych sytuacji. W przeciwnym wypadku przynoszą one same złe skutki przy całkowitym braku pożądanych rezultatów.
Podstawowe zasady jakie należy stosować to:
· Zachowanie , jakie uważamy za szkodliwe, czy niepożądane raz ukarane, musi być karane zawsze
· Karać tylko wtedy gdy jest to konieczne
· Dziecko musi wiedzieć za co jest karane
· Kara nie może poniżać godności, dyskryminować
· Kara powinna być wymierzona zaraz po wystąpieniu zachowania niepożądanego
· Nie wolno odraczać kary, ani kumulować kar
· Kara zapowiedziana duża jest mniej skuteczna od niezapowiedzianej małej
· Kara nie może być zbyt częsta, ani zbyt surowa, gdyż może prowadzić do bardzo negatywnych skutków, jak uraz fizyczny czy psychiczny dziecka
· Kara musi być sprawiedliwa, trzeba karać zachowanie a nie wychowanka
Stosując kary należy uważać, by nie wywołać u dziecka niepożądanych zachowań, czy postaw. Karanie może wywołać u dziecka agresję lub przemoc, uczy także dziecko występować z pozycji siły.

KARA I NAGRODA
W RÓŻNYCH KONCEPCJACH WYCHOWANIA

Nie ulega wątpliwości, że chociaż wychowanie pełni wiele funkcji, to jego funkcja powszechną, najogólniejszą jest dokonywanie zmian, przekształcanie, wywieranie wpływu. Przedmiot zaś tego oddziaływania stanowi człowiek i grupa społeczna.
-wzmacnianie pozytywne-oddziaływania te mogą przybrać formę pochwały i uznania pod adresem zachowań(reakcji} pożądanych, jak również nagradzania materialnego lub innych sposobów gratyfikacji czy satysfakcji np. koncentracji uwagi na dziecku, - mówi się o wzmacnianiu pozytywnym.
-wzmacnianie negatywne-gdy pozbawia się jednostkę nieprzyjemnych dla niego bodźców np. w chwili przejawiania zachowań pożądanych, lub udziela się nagany czy kary za zachowanie niepożądane.
Najogólniej można powiedzieć, iż wzmacnianie jest odpowiednim manipulowaniem w procesie uczenia się nagrodami i karami, przy czym preferuje się zdecydowanie nagrody( wzmocnienie pozytywne} Stosowanie wzmocnień spełnia 2 funkcje:
1. informuje ucznia o poprawnym wykonaniu przez nich danych mu poleceń
2. są czynnikiem motywującym do zachowań pożądanych ze społecznego i pedagogicznego punktu widzenia
Wzmocnienia pozytywne odgrywają duża rolę w przypadku przejawianych przez uczniów poważnych zaburzeń w zachowaniu i nauce. Szczególnie tym uczniom są one wyjątkowo potrzebne, a nawet konieczne dla prawidłowego rozwoju. Siła tego rodzaju wzmocnień zależy od ich jakości, od stopnia wrażliwości na nie, poszczególnych uczniów. Nauczyciel powinien poznać wartości, jakie dany uczeń przypisuje różnym wzmocnieniom pozytywnym. Jednemu uczniowi wystarczą same tylko pochwały i wyrazy uznania, inny zadawala się okazaną życzliwością, a inny reaguje korzystnie tylko na nagrodę.
Należy się liczyć również z nasyceniem określonych wzmocnień pozytywnych w wyniku wielokrotnego ich powtarzania. Tracą one wówczas atrakcyjność i stają się mniej skuteczne. Uczeń stale chwalony lub nagradzany za wykonanie jakiegoś zadania może nigdy nie przeżyć radości z powodu samego wykonania, jest skłonny traktować powierzone mu zadania instrumentalnie, a więc jedynie jako środek zaspokojenia osobistej potrzeby uznania lub bycia dostrzeganym przez dorosłych. Z tego powodu zaleca się stosowanie techniki bezpośredniej gratyfikacji, zwłaszcza w krytycznej fazie przezwyciężania zaburzeń w zachowaniu i nauce, aby uczeń przekonał się- że na pochwałę , czy uznanie trzeba dobrze zasłużyć, aby być z tego powodu naprawdę zadowolony.

-Technika zawierania kontraktu -jako jedna z technik wzmacniania pozytywnego- polega na robieniu zakładu między wychowawcą i wychowankiem. Jest to zakład dwustronny, współcześnie znajduje coraz szersze uznanie i praktyczne wykorzystanie w procesie nauczania i wychowania. Umowa z uczniem w formie pozytywnej zobowiązuje ucznia,, przemawia mu do ambicji i jest zarazem aktem poszanowania jego podmiotowości oraz godności. Uczeń łatwiej akceptuje stawiane mu warunki, zaczyna bardziej ufać nauczycielowi i respektować jego zalecenia uczniem w formie pozytywnej zobowiązuje ucznia

Technika sukcesywnej gratyfikacji - polega na pozytywnym wzmacnianiu pożądanych zachowań lub osiągnięć szkolnych. Wzmacnia się je najpierw za pomocą punktacji , a dopiero później w formie w formie nagradzania materialnego lub funkcjonalnego. Np. uczeń ma za każdorazowe starannie odrobienie lekcji otrzymuje po jednym punkcie, a w wyniku 10 lub 20 punktów odpowiednio się go nagradza. Nagradzani uczniów z tytułu stosowania techniki sukcesywnej gratyfikacji ma najczęściej charakter funkcjonalny
, jest to np. udzielenie publicznej pochwały, wpis jej do dziennika lekcyjnego, powiadomienie rodziców. technika ta nadużywana przez nauczycieli, może przynieść więcej szkody niż pożytku, zwłaszcza wtedy, gdy nie spełnia się danych uczniowi obietnic, co do czasu i wysokości nagrody.

Technika szybkiej interwencji-, która stanowi próbę natychmiastowego oddziaływania nauczyciela na uczniów sytuacjach uniemożliwiających normalny tok lekcji. Nauczyciel wówczas posługuje się różnymi sygnałami niewerbalnymi, które wcześniej są ustalone z uczniami, są one równoznaczne z prośbą o spokój, porządek czy dyscyplinę. Nauczyciela obowiązuje konsekwencja w postępowaniu .Jeżeli spełnia się wszystkie warunki jej powodzenie, zalicza się do bardziej skutecznych technik wzmacniania negatywnego.

Godna polecenia jest technika słownego napomnienia , która polega na dyskretnym i w miarę serdecznym zwracaniu uczniowi uwagi na jego niestosowne zachowanie.
Stosując technikę chwilowej izolacji, która jest jedną z najbardziej dosadnych technik wzmacniania negatywnego, wydaje się jednak łagodna w porównaniu z mającymi jeszcze tu i ówdzie miejsce jak drastycznymi oddziaływaniami na uczniów , jak stosownie kar cielesnych, wpisywanie skarg do dzienniczka ucznia bez względu na dramat , jaki może go spotkać ze strony rodziców lub opiekunów, zlecane za karę prace do wykonania na rzecz szkoły, a czasami zadania bezużyteczne jak przepisywanie niektórych wyrazów lub zdań reguły wyrządzają uczniowi więcej szkody niż pożytku. Ujemną stroną tak rozumianego wychowania jest przesadne kierowanie zachowaniem młodzieży oraz bezkrytyczne podporządkowanie ich wymaganiom dorosłych. , a tym samym uniemożliwienie im ich aktywności i samodzielności

KONCEPCJA FENOMENOLOGICZNA

Jednym z podstawowych problemów , jakie stawia się w tej koncepcji, jest pytanie o istotę człowieka, sens jego egzystencji i samodzielności. Odrzuca się degradowanie człowieka do roli przedmiot i to bez względu na jego stopień przystosowania lub nieprzystosowania społecznego, poziom dojrzałości umysłowej, pochodzenie społeczne czy poglądy.
Przedstawiciele koncepcji fenomenologicznej są zdania, iż o wartości człowieka decyduje nie to, czym był on w przeszłości, lub czym stać się może w przyszłości, lecz to czym jest aktualnie.
Innym nurtem koncepcji fenomenologicznej jest psychoterapia. Proponuje się takie techniki jak
-Terapia grupowa, trening wrażliwości, psychodrama. Psychogimnastyka przeprowadzona w formie pracy grupowej zarówno werbalnie jak i niewerbalnie.
· Wychowanie bez porażek-Gordon twórca , opowiada się za demokratycznym , partnerskim modelem stosunków międzyludzkich, nie tylko w rodzinie ale również i w szkole. zdaniem Gordona wady metody wychowawczej wynikają z samej definicji nagrody i kary , inaczej kontrolującego i kontrolowanego Jeżeli uczeń sam nie może zaspakajać swoich potrzeb, jesteśmy w stanie sprawować nad nim kontrolę metodą kar i nagród. Stosowanie kar i nagród wg Gordona jest przyczyną późniejszych buntów młodzieży i problemów wychowawczych. Autor uważa, iż pochwały są szkodliwe, gdyż prowadzą do uzależnienia dziecka od zdania rodziców, powodują Ze dziecko robi to co chcą rodzice, a zapomina z czasem o własnych potrzebach, wstrzymuje u dziecka proces usamodzielniania.
Bardzo ważną rolę w skuteczności oddziaływań wychowawczych odgrywa autorytet nauczyciela.
Budowanie autorytetu nauczyciela jest przede wszystkim kształtowaniem relacji między nauczycielem a uczniem, opartych na autonomii obu podmiotów. Jednocześnie autorytet nauczyciela -Mistrza, Przewodnika- wymaga przestrzegania zasad poszanowania godności ucznia, a tylko taki nauczycie, który jest odpowiedzialny, otwarty, słuchający- nie krytykujący, konsekwentny, może liczyć na szacunek uczniów.
MIARĄ AUTORYTETU NAUCZYCIELA JEST POSTAWA UCZNIÓW WOBEC NICH.
Podsumowanie -
15 rad dla nauczyciela budującego swój autorytet:
1.Pamiętaj, że fakt bycia nauczycielem nie gwarantuje ci tego, że będziesz dla uczniów autorytetem. Musisz na to zapracować!
2.Zawsze traktuj dzieci z należytym szacunkiem - niezależnie od ich wieku. Nie poniżaj, nie wypominaj, nie używaj sarkazmu, ale też stawiaj wyraźne granice.
3.Pokazuj swoje mocne strony, swoje umiejętności, wiedzę. “Zarażaj" dzieci swoim zapałem do działań realizujących ważne dla ciebie cele i wartości. Nie zmuszaj ich jednak, by je podzielali. Możesz jedynie pokazywać, jak są one dla ciebie ważne.
4.Nie walcz o utrzymanie autorytetu za wszelką cenę, bo - paradoksalnie - obniża to Twój autorytet. Przyznaj się, gdy coś ci się nie uda, gdy popełnisz błąd. Pokazujesz wówczas swoją ludzką twarz. Ukrywając błąd, możesz rzeczywiście stracić autorytet.
5.Bądź autentyczny, komunikuj się w sposób otwarty, jednoznaczny, bez uciekania się do gier międzyludzkich.
6.Nie wymagaj okazywania wdzięczności, nie wymuszaj podporządkowania i zgody. Po prostu nie używaj władzy, którą jako nauczyciel w pewnym sensie dysponujesz w stosunkach z uczniami.
7.Przyjmuj odpowiedzialność za relacje z uczniami. Nie możesz stać się ich kumplem, nie możesz też się na nich jak kumpel obrazić. Za rodzaj kontaktów uczeń - nauczyciel odpowiedzialny jest nauczyciel, ponieważ jest dorosły i taka jest jego rola.
8.Bądź przewidywalny, w najszerszym znaczeniu tego słowa, ale nie bądź sztywny. Dotrzymuj obietnic.
9..Okazuj ciepło, ale w sposób dostosowany do oczekiwań uczniów. Nie narzucaj bliskości tym, którzy tego od Ciebie nie oczekują, ale dawaj ją tym, którzy tego od Ciebie chcą. Szanuj przy tym swoje granice i nie rób tego wbrew sobie, bo przestaniesz być autentyczny.
10.Pomagaj uczniom, gdy im trudno, ale słuchaj uważnie, jakiej pomocy od Ciebie oczekują. Nie narzucaj im własnych rozwiązań.
11..Wybaczaj. Przebaczanie jest w istocie utrzymywaniem kogoś pod wpływem tego, który przebacza. Prawdziwe autorytety wybaczają.
12..Bądź lojalny i sprawiedliwy na tyle, na ile potrafisz.
13.Daj sobie prawo do błędu. Życie składa się z wielu epizodów i zawsze masz szansę go naprawić.
14.Dostrzegaj w uczniach to, co najlepsze. Budujesz sobie tym depozyt emocjonalny.
15.Bądź spójny - postępuj zgodnie z zasadami, które głosisz.

Podsumowując warto pamiętać, że wychowaniem jest zawsze takie oddziaływanie, które ma na uwadze ogólne dobro i normalny rozwój dziecka, a najbardziej elementarnym celem wychowania jest nie szkodzić tym, których się wychowuje. Nagradzanie musi stymulować do dalszego dobrego postępowania Większość rodziców i wychowawców przypadku , gdy nagrody nie przynoszą oczekiwanych rezultatów stosują kary. karanie jest metoda wychowawczą również wymaga przestrzegania pewnych zasad . W przeciwnym wypadku przynoszą one same złe skutki przy całkowitym braku pożądanych rezultatów. Karanie może wywołać u dzieci agresję lub przemoc, uczy także dziecko występować z pozycji sił.
Nauczyciel powinien być osobą kompetentną, dobrze przygotowaną do pracy, mającą chęć i wewnętrzną możliwość egzekwowania określonych przez siebie wymagań. Ukształtowanie takiego przekonania u uczniów powinno stać się podstawą budowania autorytetu osobowego przez każdego nauczyciela.
Nauczyciel swoja postawą i zachowaniem powinien dawać świadectwo zasadom o , których mówi.
Nauczycie stosując metody kar i nagród uzyska efekt, jeżeli:
- karany ma pozytywny stosunek do karzącego,
kara jest skuteczna,
-natomiast gdy ma stosunek negatywny, kara jest nieskuteczna.
Podporządkowanie nauczycielowi nie wynika z jego władzy, dominacji, ale z uznania , zaufania i podziwu przez uczniów.
Z badań E. Bandury wynika , że uczniowie cenią sobie nauczyciela, który:
· zna i rozumie możliwości ucznia, uwzględnia je
· jest serdeczny, szczery i życzliwy
· zwraca się do uczniów ze spokojem i opanowaniem
· nie poniża, nie wytyka złego postępowania
· odnosi się z szacunkiem
· wprowadza pogodny nastrój na lekcji
· nie daje odczuć, że kogoś bardzo nie lubi
· jest jak przyjaciel, do którego można zwrócić się ze sprawami

· współczuje i pomaga, gdy jest trudno
· umie wybaczać, nie jest mściwy
· jest prostolinijny w postępowaniu
· wysłuchuje zdania ucznia.

Opracowała Bożena Reszke
Samorządowe Gimnazjum w Bolszewie