Metajęzyk
Gr. meta = poza, ponad. Metajęzykiem nazywa się system wyrażeń, dzięki któremu lub w którym opisujemy jakiś język. Jeśli przyjmiemy, że np. dla nauczyciela angielskiego język, którego uczy jest językiem przedmiotowym (tj. odnoszącym się do realnych obiektów), to polszczyzna, za pomocą której lektor uczy studentów, będzie (w tym wypadku) metajęzykiem. Jeśli też np. w teorii poznania nie mówimy o procesach spostrzegania, lecz o zdaniach spostrzeżeniowych, to formułujemy tę teorię w metajęzyku. Wreszcie np. aksjomaty geometrii możemy zaliczyć do języka tejże nauki, natomiast zdania opisujące te aksjomaty, do metajęzyka (czyli do metageometrii).
Użycie metajęzyka, czyli mówienie o innym języku, opisywanie innego języka, wiąże się 1) z metaprzedmiotowym podejściem do określonej dziedziny przedmiotowej, czyli badaniem np. warunków możliwości zaistnienia określonych przedmiotów lub warunków poznania określonych obiektów, oraz 2) z metanaukowym podejściem, tj. badaniem możliwości uprawiania takiej a nie innej nauki oraz ustalaniem odpowiedniego dla niej systemu wyrażeń. O ile wyrażenia „metajęzyk” użył oficjalnie jako pierwszy A. Tarski w swojej pracy Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych (1933) (wcześniej w dwóch referatach opublikowanych w prasie specjalistycznej), o tyle za prekursora podejścia metaprzedmiotowego w filozofii uchodzi Parmenides, zaś metanaukowego I. Kant. Z kolei, mimo że za prekursora podejścia metamatematycznego (rozwijanego w pracach Tarskiego) uchodzi D. Hilbert, który stworzył formalną teorię systemów dedukcyjnych, to tak naprawdę G. Riemann zapoczątkował metanaukowe podejście do teorii matematycznych (w tym wypadku geometrycznych), na co zwrócił uwagę w swoich epistemologicznych pracach H. v. Helmholtz. Ponadto dokonania Tarskiego zostały poprzedzone badaniami G. Fregego, u którego niektórzy doczytują się pierwszej koncepcji m. oraz E. Husserla (koncepcja tzw. kategorii semantycznych). Ponadto, 3) metajęzykowa funkcja języka (nazywana funkcją kodowania) wyróżniona przez R. Jakobsona, występuje także w języku naturalnym (potocznym) w postaci choćby mowy niezależnej (oratio recta). W zdaniach: Tomek powiedział wczoraj: `Ożenię się z Heleną' lub Mój mechanik oznajmił: `Powinien pan zmienić samochód', mamy wyraźne rozróżnienie między zacytowanym zdaniem w języku przedmiotowym, a jego przytoczeniem w metajęzyku.
Tarski (rozwijając koncepcje S. Leśniewskiego i T. Kotarbińskiego), starając się (odmiennie od B. Russella) rozwikłać problem antynomiczności języka naturalnego (wyrażający się zwł. w sformułowanej już w starożytności, prawdopodobnie przez Eubulidesa w IV w. przed Chr., tzw. antynomii kłamcy) i nadać klasycznej, arystotelesowskiej koncepcji prawdy kształt formalnojęzykowy, zaproponował wyróżnianie stopni języka oraz posługiwanie się przy tym odpowiednimi środkami formalnymi (notacją, np. cudzysłowem, który ma świadczyć o niższym stopniu języka). W ten sposób, gdy mamy zapis: Zdanie oznajmujące „Helena mieszka w Oslo” jest w czasie teraźniejszym, to część tego zapisu odnotowana w cudzysłowie jest sformułowaniem zdaniowym języka przedmiotowego, reszta zaś tego zapisu sformułowana jest w metajęzyku. Tarski twierdzi, że zastosowana przez niego metoda, poprzez wskazanie na stopnie języka, pozwala uniknąć paradoksalnych konsekwencji języka przedmiotowego powstających np. w przypadku zapisu: Niniejsze zdanie w Powszechnej Encyklopedii Filozofii jest fałszywe. Mamy tu bowiem, według polskiego logika, wymieszane dwa języki, zapis zatem jest nieprawidłowy, dlatego generuje antynomię semantyczną.
Rozróżnienie metajęzyka i języka przedmiotowego pozwala także na sformułowanie klasycznej koncepcji prawdy, które to w brzmieniu nadanym przez Tarskiego, wygląda następująco: Zdanie „śnieg jest biały” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg jest biały. W formalnym kształcie Zdanie p jest prawdziwe wtw p. Mimo że semantyczne badania polskiego logika spotkały się z olbrzymim aplauzem logików, teoretyków języka i filozofów, to nie brakowało też głosów krytycznych, twierdzących, że wyróżnienie stopni języka jest arbitralne (W. v. O. Quine) oraz że wątpliwa jest konkluzja badań Tarskiego, że niemożliwe jest zdefiniowanie prawdy dla języka naturalnego (np. angielskiego), gdyż wymagałoby ono konstrukcji bogatszego metajęzyka, co wydaje się dość trudne do osiągnięcia (V. McGee). Zdaniem Quine'a, w przypadku semantycznej koncepcji prawdy, mamy do czynienia z tzw. odcudzysłowianiem (prawda jest odcudzysławianiem), nie zaś z rozróżnieniem języków, mającym podstawę w odniesieniu do odmiennych dziedzin przedmiotowych. Quine'owska krytyka Tarskiego jest wprawdzie podyktowana założeniami pewnej szczególnej krytyki języka (by nie rzec „antysemantyki”, przez to, że kwestionowana jest w niej aparatura pojęciowa klasycznej semantyki), jaką można znaleźć w pismach amerykańskiego myśliciela, ale jego generalne zastrzeżenie, co do zasadności rozróżniania języków czy stopni języka ma pewne uzasadnione podstawy, jeśli faktycznie to rozróżnienie miałoby stanowić podstawę teorii prawdy. Można bowiem powiedzieć tak: jeśli nie jesteśmy w stanie podać warunków prawdziwości zdania (języka) przedmiotowego, to warunek prawdziwości sformułowany w metajęzyku narażony jest na lingwistyczny relatywizm (resp. warunek ten staje się składnikiem tzw. koherencyjnej koncepcji prawdy). Ostatecznie, kwestia prawdy nie jest problemem semantyki, lecz epistemologii, czego w pewnej mierze dowiodły już metamatematyczne prace K. Goedla.
R. Carnap, który starał się skonstruować formalną teorię języka (tu tzw. składnię logiczną), proponował mówienie o dwóch trybach jego użycia: trybie formalnym i materialnym. Mimo że współtwórca Koła Wiedeńskiego w późniejszych pismach semantycznych odwoływał się do pewnej wielości języków (koncepcja linguistic frameworks) i aprobował koncepcję polskiego logika, to wspomniane wyżej rozróżnienie trybów użycia języka można potraktować jako alternatywną wobec Tarskiego próbę budowy metasemantyki.
Paweł Przywara
Bibliografia:
K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. I-II, Warszawa 1984,
R. Carnap, Filozofia jako analiza języka nauki, tł. A. Zabłudowski, Warszawa 1969,
D. Davidson, Eseje o prawdzie, języku i umyśle, red. B. Stanosz, Warszawa 1992,
Dyskusje z Donaldem Davidsonem o prawdzie języku i umyśle, red. U. Żegleń, Lublin 1996,
G. Frege, Pisma semantyczne, tł. B. Wolniewicz, Warszawa 1977,
A. Gut, Gottlob Frege i problemy filozofii współczesnej, Lublin 2005,
R. Ingarden, Z teorii języka i filozoficznych podstaw logiki, Warszawa 1972,
Logika i język. Studia z semiotyki logicznej, red. J. Pelc, Warszawa 1967,
J. Lyons, Semantyka, t. I-II, tł. A Weinsberg, Warszawa 1984,
Mała encyklopedia logiki, red. W. Marciszewski, Wrocław 1988,
W.v.O. Quine, Filozofia logiki, tł. B. Stanosz, Warszawa 2002,
jw., Słowo i przedmiot, tł. B. Stanosz, Warszawa 1999,
jw., Od bodźca do nauki, tł. B. Stanosz, Warszawa 1998,
A. Tarski, Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933,
jw., Pisma logiczno-filozoficzne, t. 1, Warszawa 1995,
J. Woleński, Metamatematyka a epistemologia, Warszawa 1993,
jw., Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Warszawa 1985.
3