Polska scena polityczna w latach 1922 - 1926 - główne partie prawicy, centrum i lewicy oraz ich przywódcy.
Prawica:
Związek Ludowo Narodowy: przywódcy, główni działacze: S. Głąbiński, S. Grabski, M. Seyda, S. Kozicki, J. Zdziechowski, S. Rymar, W. Staniszkis, M. Trajdos.
Centrum:
PSL "Piast": W. Witos, J. Bojko, M. Rataj, W. Kiernik.
Narodowa Partia Robotnicza: Michejda Tadeusz, Dubiel Paweł, Ciszak Antoni, Jankowski Jan
Chadecja: ksiądz S. Adamski, J. Chaciński, W. Korfanty.
Lewica:
PSL "Wyzwolenie": S. Thugutt, J. Poniatowski, T. Nocznicki, I. Kosmowska, M. Malinowski.
Stronnictwo Chłopskie: J. Dąbski, W. Dobroch, A. Pluta, A. Waleron
Wybory do Sejmu i Senatu I kadencji.
Najważniejszą ustawą uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy w okresie 28.VII.1922r. była ordynacja wyborcza. Zmianie uległ cenzus wieku przy prawie biernym, podniesiono go do 25 lat. Prawo wyborcze do izby wyższej uzyskały osoby, które ukończyły 30 (czynne) i 40 (bierne),a dodatkowo zostało ono obwarowane obowiązkiem rocznego zamieszkania na terenie okręgu wyborczego.
Najistotniejsza zmiana polegała na wprowadzeniu list państwowych. Zgodnie z postanowieniami ordynacji wyborczej w okręgach wybierano 372 posłów oraz 93 senatorów. Pozostałe mandaty rozdzielono na zasadzie proporcjonalnej między listy państwowe. Listy te zgłaszane były na ręce Generalnego Komisarza Wyborczego nie później niż 40 dni przed wyborami. Zgłoszenie takie musiało być poparte podpisami 5 posłów lub senatorów z ustępującego sejmu lub senatu albo minimum 1000 wyborców z dwóch okręgów wyborczych. Listy otrzymywały numery zgodnie z kolejnością złożenia. Listy okręgowe otrzymywały ten sam numer.
Wybory do parlamentu I kadencji wyznaczono na 5.XI. (sejm) i 12.XI. (senat) 1922r. Miały one objąć po raz pierwszy terytorium całego kraju.
Ostatecznie zgłoszono 18 list państwowych oraz 164 dalsze, nie przyłączone do państwowych.97 list zgłoszonych w okręgach unieważniono. ZLN,PSChD i Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe utworzyły wspólny blok wyborczy - Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (ChZJN),często używający uproszczonej nazwy Chrześcijańska Jedność Narodowa (ChJN).Ochrzczono go nazwą "Chjena". Lista ta otrzymała nr.8.
Centrum było reprezentowane przez 7 list. Najważniejsze z nich wystawiły PSL "Piast" i NPR.W centrum znalazła się także lista bloku Unii Narodowo-Państwowej. Narodowe Zjednoczenie Ludowe połączyło się z Polskim Stronnictwem Katolicko-Ludowym i wystawiło listę Polskiego Centrum.
Lewica reprezentowała 5 list. Największe szanse miały dwie listy: PPS oraz PSL "Wyzwolenie i Lewica Ludowa", powstałe z połączenia PSL "Wyzwolenie" i secesjonistów z PSL Lewica.
W Sejmie Ustawodawczym został utworzony Blok Mniejszości Narodowych (BMN),który objął Żydów, Niemców, Białorusinów oraz Ukraińców z Wołynia i Lubelszczyzny.
Wybory zakończyły się zwycięstwem prawicy. Lista ChZJN zdobyła 163 mandaty.
Jeśli chodzi o lewicę, to lista PSL "Wyzwolenie", PSL Lewica, Chłopskie Stronnictwo Radykalne, PPS i komuniści zdobyli 98 mandatów.
Partie centrowe: PSL "Piast" otrzymało 70 mandatów i NPR 18. W sumie mniejszości dysponowały 89 mandatami.
Wybory do senatu odbyły się tydzień później. ChZJN zdobył 43% mandatów, mniejszości narodowe 24% mandatów. Wybory marszałków sejmu i senatu odbyły się 28.XI.1922r. Marszałkiem sejmu został Maciej Rataj, marszałkiem senatu Wojciech Trąmpczyński.
Gabriel Narutowicz - Prezydent RP.
W wyborach prezydenckich wysunięto 5 kandydatur: Maurycego Zamoyskiego, Stanisława Wojciechowskiego, Gabriela Narutowicza, Ignacego Daszyńskiego i Jana Niecisława Baudouina de Courtenay.
Prezydentem został Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej pochodził ze Żmudzi, gdzie ur.się w 1865r.Większość życia spędził na emigracji. W latach I wojny św. był założycielem i prezesem Polskiego Komitetu Samopomocy oraz członkiem utworzonego z inicjatywy Henryka Sienkiewicza Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce (tzw.Komitet z Vevey). Ministrem spraw zagranicznych był w 1922r.
14.XII.1922r. odbyła się w Belwederze uroczystość przekazania władzy G.Narutowiczowi przez Naczelnika Państwa. W tym też dniu przepisy konstytucji marcowej weszły w życie.
Jedynym aktem zrealizowanym przez głowę państwa było zastosowanie prawa łaski wobec osoby skazanej na śmierć. Nastąpiło to 16.XII. W tym samym dniu 3 strzały oddane w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych zakończyły życie pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej. Władzę, zgodnie z konstytucją, przejął Maciej Rataj. Powołał on rząd "silnej ręki" z Władysławem Sikorskim na czele (16.XII.1922r.).Jedynym z pierwszych pociągnięć nowego premiera było wprowadzenie stanu wyjątkowego w Warszawie, mające na celu opanowanie sytuacji.
Ubocznym elementem tego procesu stała tzw. sprawa Eligiusza Niewiadomskiego, zabójcy G.Narutowicza. Niewiadomski został skazany na śmierć, a prezydent nie znalazł podstaw do ułaskawienia. Zabójca został rozstrzelany 31.I.1923r. na stokach Cytadeli Warszawskiej.
Pakt Lanckoroński i rząd Chjeno-Piasta.
Pakt lanckoroński - porozumienie partii centrowych i prawicowych: PSL "Piast", Związku Ludowo-Narodowego i Chrześcijańskiej Demokracji, zawarte 17 maja 1923 w Warszawie w mieszkaniu jednego z przywódców ZLN Juliusza Zdanowskiego (a nie jak niekiedy się błędnie podaje - w Lanckoronie. Nazwa paktu pochodzi od tego, iż negocjowano go w posiadłości senatora Ludwika Hammerlinga, reprezentującego okręg wyborczy Lanckorony), w sprawie utworzenia większości sejmowej przez partie-sygnatariuszy paktu.
Pakt przewidywał, że:
Państwo i samorząd powinny odzwierciedlać narodowy charakter II Rzeczypospolitej, a rząd winni tworzyć wyłącznie Polacy
Większą niż dotychczas rolę w państwie uzyska Kościół katolicki
Nastąpi wzmożona polonizacja Kresów Wschodnich
Przyspieszona zostanie parcelacja rolna (przynajmniej 200 tys. hektarów rocznie)
W wyniku Paktu Lanckorońskiego rząd Władysława Sikorskiego podał się do dymisji, a 28 maja 1923 prezydent Stanisław Wojciechowski powierzył misję utworzenia nowego gabinetu Wincentemu Witosowi. Ministrem skarbu w tym rządzie został Władysław Grabski. W skład rządu Witosa weszli przedstawiciele endecji, chadecji i "Piasta".
Chjeno-Piast- nazwa rządów stworzonych w drodze porozumienia stronnictw endeckich: Związku Narodowo-Ludowego, Chrześcijańskiej Demokracji - Chjeny oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast. Rządy Chjeno-Piasta zbiegły się w czasie z kryzysem ekonomicznym, który doprowadził do znacznego pogorszenia sytuacji społeczeństwa, a w konsekwencji do fali wystąpień, strajków robotniczych i krwawych zamieszek w Krakowie i Tarnowie. Po ogłoszeniu przez PPS strajku generalnego, premier W. Witos podał się do dymisji. Po raz drugi rząd Chjeno-Piasta został zaprzysiężony w maju 1926, co spotkało się ze sprzeciwem lewicy. W efekcie J. Piłsudski dokonał przewrotu wojskowego, znanego jako przewrót majowy.
Zamach majowy - przebieg i konsekwencje.
Przewrót majowy - zamach stanu dokonany przez Józefa Piłsudskiego 12 maja - 14 maja 1926 r.
10 maja 1926 utworzono rząd Chjeno-Piasta, jednocześnie Józef Piłsudski udzielił wywiadu Kurierowi Porannemu, w którym powiedział m. in. że: staje do walki ze złem (tzn. z sejmokracją), zapowiedział również sanację życia politycznego. Gazeta została skonfiskowana. W nocy z 11 na 12 maja w warszawskim garnizonie ogłoszono alarm, część oddziałów wymaszerowała do Rembertowa i oddała się pod dowództwo Piłsudskiego. 12 maja wyruszyły one na stolicę i zajęły mosty na Wiśle, a w mieście legalny rząd ogłosił stan wyjątkowy.
Około godziny 17 na moście Poniatowskiego doszło do spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Marszałek chciał ustąpienia gabinetu Witosa, prezydent żądał natomiast kapitulacji przeciwnika. Po załamaniu się pertraktacji około godziny 19 rozpoczęły się pierwsze walki. Dzień później próbę mediacji podjęli arcybiskup Aleksander Krakowski oraz marszałek Sejmu Maciej Rataj. Rozmowy te również nie przyniosły efektu. 14 maja PPS udzielił poparcia buntownikom i ogłosił strajk generalny poparty przez Związek Zawodowy Kolejarzy. Strajk ten odciął stolicę od reszty kraju i znacznie utrudnił sprowadzenie wiernych rządowi oddziałów. Nie chcąc kontynuować walki, która mogła się przerodzić w wojnę domową Wojciechowski i Witos podali się do dymisji.
W czasie walk zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów, a łączna liczba rannych wyniosła 900 osób.
W wyniku zamach powstał gabinet Kazimierza Bartla, w którym Piłsudski został ministrem spraw wojskowych. 31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego na prezydenta, ten jednak nie przyjął funkcji, ostatecznie głową państwa został Ignacy Mościki.
Nowelizacja konstytucji z 1926 roku i wybór nowego Prezydenta RP.
Zgodnie z postulatami Marszałka, Sejm uchwalił 2 sierpnia 1926 r. nowelizację Konstytucji z 1921 r., tzw. "Nowelę sierpniową" wzmacniającą pozycję władzy wykonawczej, a szczególnie Prezydenta RP. Mościcki, korzystając z dopiero co uzyskanych kompetencji wydał dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych (również zawierający zmiany od dawna postulowane przez Piłsudskiego). Powołano instytucję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (w czasie wojny Wodza Naczelnego), który miał odpowiadać tylko przed Prezydentem. Funkcje tę objął oczywiście Piłsudski, który będąc jednocześnie ministrem spraw wojskowych, sprawował pełną kontrolę nad armią. Poprawkę tę przyjęła zdecydowana większość posłów. Nie zmieniała ona systemu politycznego państwa, natomiast znacznie usprawniała rządy.
Nowela sierpniowa:
-wzmocniła władzę wykonawczą w Polsce
- zezwalała prezydentowi na rozwiązanie parlamentu i wydawanie dekretów i rozporządzeń z mocą ustawy
-rząd miał prawo wprowadzenia własnego budżetu,jeżeli parlament nie uchwalił go w wyznaczonym terminie
- wotum nieufności dla rządu nie mogło być poddawane pod głosowanie w dniu złożenia takiego wniosku
Powstanie Centrolewu i Kongres w Krakowie.
Centrolew - sojusz partii centrowych i lewicowych zawiązany w 1929 r. w celu zwalczania systemu rządów sanacji obozu Józefa Piłsudskiego.
W skład Centrolewu weszły: PSL "Wyzwolenie", PSL Piast, Narodowa Partia Robotnicza, PPS, Stronnictwo Chłopskie i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji.
Centrolew, dążył do obalenia rządów autorytarnych i przywrócenia w Polsce rządów parlamentarnych. W czerwcu 1930 koalicja Centrolewu na Kongresie Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie, proklamowała m.in. "walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego, aż do zwycięstwa" oraz chciała powołania "rządu zaufania" sejmu i społeczeństwa.
Władze sanacyjne zaczęły zdecydowanie przeciwdziałać. 25 sierpnia 1930 powołano nowy rząd którego premierem został sam Piłsudski. 30 sierpnia prezydent Ignacy Mościcki rozwiązał Sejm i Senat i zarządził nowe wybory, wskutek czego parlamentarzyści opozycyjni zostali pozbawieni immunitetu. 10 września nastąpiły aresztowania aktywnych polityków opozycji, oraz dalsze represje. Miało to wpływ na wybory, które przyniosły Centrolewowi dotkliwą porażkę. Spowodowało to całkowity rozpad Centrolewu. Aresztowanych działaczy osadzono w twierdzy brzeskiej nad Bugiem. Proces brzeski odbywał się w Warszawie od 26 października 1931 do 13 stycznia 1932.
Wybory parlamentarne z 1930 r.
Wybory brzeskie - popularna, ironiczna nazwa wyborów do Sejmu RP z 16 listopada oraz senatu III kadencji z 23 listopada 1930, używana przez przeciwników sanacji.
(W wyborach do Sejmu BBWR zdobył 55,6% głosów (247 posłów) (76 senatorów), SCh, PSL "Wyzwolenie" i PPS 13% (79 posłów) (13 senatorów), PSL "Piast", NPR i ChD 9% (14 posłów) (2 senatorów), Mniejszości 7% (33 posłów) (7 senatorów) komuniści 1% (5 posłów) (5 senatorów). Frekwencja w wyborach wynosiła 75% do Sejmu i 63,4% do Senatu)
Rząd, pod zarzutem wywoływania zamieszek, aresztował przywódców opozycyjnego Centrolewu (PPS, PSL "Piast", PSL "Wyzwolenie"), posłów Narodowej Demokracji (Aleksander Dębski) i ukraińskich posłów UNDO i osadził ich w twierdzy w Brześciu. Aresztowań dokonano bez nakazu sądowego, a jedynie na polecenie ministra spraw wewnętrznych F. Sławoja-Składkowskiego.
Uwięzionych przywódców zwolniono za kaucją po zakończeniu wyborów do parlamentu w listopadzie 1930 roku. Po procesie, który odbywał się w Warszawie (nazwanym w konsekwencji jego genezy procesem brzeskim), w którym sądzono jedenastu podsądnych, zapadło dziesięć wyroków skazujących, utrzymanych w drugiej instancji. Pięciu skazanych odmówiło podporządkowania się wykonaniu kary, udając się na emigrację. Ścigano ich listem gończym. Adam Pragier powrócił do kraju w 1935 i odbył kilkumiesięczny okres z zasądzonego wyroku. Wincenty Witos, Władysław Kiernik i Kazimierz Bagiński powrócili do kraju na wiosnę 1939 (po aneksji Czech przez III Rzeszę). Herman Lieberman pozostał na emigracji we Francji. Wszystkich skazanych objęła ostatecznie amnestia Prezydenta Rzeczypospolitej Władysława Raczkiewicza w październiku 1939.
Proces brzeski.
3.01.1932 roku Sąd Okręgowy w Warszawie wydał wyrok w tzw. procesie brzeskim (proces rozpoczął się 26.10.1931 roku). Było to polityczne rozprawienie się władz sanacyjnych z przeciwnikami politycznymi, z tzw. Centrolewem. Na ławie oskarżonych zasiadło 11 osób:
Władysław Kiernik z PSL „Piast”;
Wincenty Witos z PSL „Piast”;
Norbert Barlicki z PPS;
Adam Ciołkosz z PPS;
Stanisław Dubois z PPS;
Herman Lieberman z PPS;
Mieczysław Mastek z PPS;
Adam Pragier z PPS;
Kazimierz Bagiński z PSL „Wyzwolenie”;
Józef Putek z PSL „Wyzwolenie”;
Adolf Sawicki z SCh.
Do aresztowań byłych posłów doszło w nocy z 9 na 10 września 1930 roku, kiedy wygasł im immunitet poselski - po rozwiązaniu Sejmu 30.08.1930 roku. Do publicznej wiadomości podano, że do aresztowań doszło z powodu przestępstw kryminalnych, a przede wszystkim oszustw i kradzieży. Politycy opozycyjni zostali umieszczeni w twierdzy brzeskiej - głównodowodzącym był tam płk Wacław Kostek-Biernacki. Prokuratorami oskarżającymi zostali: Witold Grabowski i Robert Rauze. Oskarżeni usłyszeli zarzuty, że w okresie od 1928 roku do 9 września 1930 roku "po wzajemnem porozumiewaniu się i działając świadomie, wspólnie przygotowywali zamach, którego celem było usunięcie przemocą członków sprawującego w Polsce władzę rządu i zastąpieniu ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego ustroju państwowego". Nie udało im się tego dokonać z powodu udaremnienia ich akcji przez władzę. Ani jeden z oskarżonych nie przyznał się do winy. W sumie odbyło się 55 rozpraw. Tylko Adolf Sawicki został uniewinniony, pozostali opozycjoniści zostali skazani na kary od 18 miesięcy do 3 lat więzienia. Wszystkich obciążono kosztami sądowymi. Norbert Barlicki, Adam Ciołkosz, Stanisław Dubois, Mieczysław Mastek, Józef Putek podporządkowali się orzeczeniu sądu i zgłosili się do odbycia kary. Pozostali uciekli z kraju. Skazani odbywający karę zostali przedterminowo uwolnieni. Adam Pragier powrócił do Polski i poddał się zasądzonej karze, którą odbył w latach 1935-1936. Dopiero po wybuchu II wojny światowej, na mocy dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej - Władysława Raczkiewicza - z dnia 31.10.1939 roku wszystkich skazanych w procesach brzeskich objęła amnestia. Do dnia dzisiejszego skazani w procesie brzeskim nie zostali zrehabilitowani, pomimo interpelacji posłów z PSL i SLD.
Ruch chłopski w latach 1926 - 1939.
W okresie międzywojennym ruch ludowy był głównym obrońcą polskiej demokracji oraz praw i wolności ludu. Powstałe w marcu 1931 roku w wyniku zjednoczenia stronnictw chłopskich - Stronnictwo Ludowe - było jednym z głównych reprezentantów interesów wsi. Było najliczniejszą opozycyjną partią polityczną, łącznie z organizacją młodochłopską - Związkiem Młodzieży Wiejskiej RP "Wici" - u schyłku II RP liczącą ponad 200 tysięcy członków. W sierpniu 1937 roku ludowcy wystąpili przeciwko łamaniu praw obywatelskich i demokratycznych przez rządy sanacji w Wielkim Strajku Chłopskim.
Strajk chłopski 1937 (Wielki Strajk Chłopski) - masowa, polityczna manifestacja rolników, która miała miejsce w dniach 16-25 sierpnia 1937 kierowana przez Stronnictwo Ludowe.
Polegała na blokadzie dróg do miast i wstrzymaniu dowozu żywności. Strajkujący żądali m.in. przywrócenia Konstytucji marcowej z 1921, demokratycznych wyborów do parlamentu, wzmocnienia obronności kraju, rezygnacji z władzy obozu piłsudczykowskiego.
Koncepcję strajku chłopskiego popierał przebywający na emigracji przywódca SL Wincenty Witos, przeciwny jej był kierujący w kraju pracami stronnictwa Maciej Rataj. Strajkiem w całym kraju z ramienia SL kierował Stanisław Mikołajczyk. Najsilniejszego poparcia ruchowi udzielili chłopi w Małopolsce. Kierownictwo SL bezskutecznie usiłowało skorelować wystąpienia chłopskie z powszechnym strajkiem robotniczym. PPS nie zdecydowała się jednak na współdziałanie.
Strajk chłopski 1937 był największą manifestacją polityczną okresu międzywojennego. Strajk nie wywarł większego wpływu na politykę rządu. Mimo tego oraz mimo braku formalnego współdziałania PPS strajk poważnie zaniepokoił władze państwowe. Za natężeniem walki strajkowej agitowała KPP. Przeciwko wypowiedziało się SN. Niezależne środowiska inteligenckie stanęły w obronie aresztowanych chłopów.
W strajku wzięło udział kilka milionów osób, głównie polskich chłopów. Doszło do zamieszek; policja otworzyła ogień, zginęło 44 chłopów, 5 tysięcy aresztowano, 617 uwięziono.