J. A. Morsztyn, Utwory zebrane, oprac. L. Kukulski, PIW 1971.

P. Corneille Cyd albo Roderyk

Komedia hiszpańska

TEKST:

PROLOG

Przychodzi Wisła i przedstawia się. Cieszy się, że w zimie nie zamarzła. Chce być oddać się w poddaństwo swemu Panu i Pani. Bardziej cieszy się ze swego bystrego nurtu pod ich rządami niż z tego, że w jej głębinach leży Wanda. Prosi Boga o błogosławieństwo dla nich. Przynosi dobre wieści dla Polski od swych sióstr Dźwiny, Niemna i Wiliji. Widziała skarżącą się na nią Sekwanę. Póki Wisła będzie płynęła szczęśliwie, póty Państwo będą żyć długo. Wychwala Kazimierza i Ludwikę.

PERSONY

Diego - ociec Rodryków

Roderyk - kochający Chimenę

Gomes - ociec Chimeny

Chimena - kochanka Rodrykowa

Sankty - kochający także Chimerę

Elwira - sługa i konfidentka Chimeny

Król kastylijski

Królewna - córka jego

Leonora - ochmistrzyni Królewny

Pacholę Królewny

Arias i Alfons - dworzanie królewscy

Miejsce akcji: Sewilla, miasto stołeczne Kastylii (w rzeczywistości Sewilla leży w Andaluzji)

AKT PIERWSZY

Scena pierwsza - Elwira mówi o Chimenie, która nie może wybrać między Sanktym a Roderykiem. Polega na zdaniu ojca. Faworytem Gomesa jest Roderyk. Prosi Elwirę, by nie mówiąc o jego zdaniu, wypytała Chimenę o niego.

Scena wtóra - Elwira mówi Chimenie, że ojciec nie popiera Roderyka. Chimena nie wierzy.

Scena trzecia - Królewna wysyła Pacholę, by zganiło Chimenę za lenistwo. Chce wiedzieć co dzieje się między Chimeną a Roderykiem - sama jej go podsunęła. Teraz tego żałuje, bo sama się w nim zakochała. Leonora napomina ją - Roderyk nie jest godzien córki króla. Królewna nie chce popełnić mezaliansu, ale podkreśla, że nie jest ważny stan, tylko człowiek. Chce, by jak najszybciej ożenił się z Chimeną, by mogła przestać o nim myśleć. Jest rozdarta. Leonora chwali jej rozumne podejście do sprawy. Przyszła Chimena. Królewna prosi Leonorę, by ją zabawiła, zanim ona się uspokoi.

Scena czwarta - Gomes gratuluje Diegowi stanowiska marszałka. Diego prosi, by Gomes przyjął Roderyka jako zięcia. Gomes uważa, że z tak wysoko postawionym ojcem Roderyk może mierzyć wyżej. Zaczyna się przechwalać - być może bardziej zasłużył na ten urząd. Diego czuje przytyk do swego wieku. Uważa, że Gomes jest niegodny bycia marszałkiem. Gomes policzkuje go, po czym obaj dobywają broni, ale zręczny Gomes odbiera miecz staruszkowi. Diego chce, by Gomes zabił go po tej zniewadze. Gomes każe mu poczekać trzy dni, wtedy umrze sam.

Scena piąta - monolog Diega. Skarży się na swój wiek, brak sił, szwankującą pamięć. Chce by Roderyk go pomścił.

Scena szósta - Diego prosi Roderyka, by ten pomścił go, zabijając ojca Chimeny.

Scena siódma - monolog Roderyka. Cierpi, ponieważ bardzo chce poślubić Chimenę, ale jednocześnie musi bronić honoru swego ojca. Woli umrzeć niż narazić się na niechęć ze strony ukochanej. Z drugiej strony nieważne jest to, kim jest człowiek, który znieważył jego ojca - tak czy owak musi go zabić.

AKT WTÓRY

Scena pierwsza - Gomes przyznaje, że go poniosło. Arias komunikuje mu, że król nakazuje przeprosiny. Gomes jednak woli śmierć. Arias potępia jego upór i nieposłuszeństwo, jednak Gomes jest nieugięty.

Scena wtóra - Roderyk wyzywa Gomesa na pojedynek. Gomes docenia jego męstwo i utwierdza się w swoim wyborze. Nie chce się jednak pojedynkować w obawie, że zrobi młodzieńcowi krzywdę. Roderyk nalega.

Scena trzecia - Królewna pociesza Chimenę, że konflikt zakończy się tak szybko jak się zaczął. Chimena uważa, że w takich sporach rzadko dochodzi do zgody. Królewna jest zdania, że ich miłość połączy zwaśnionych ojców, a jedno jej słowo złagodzi gniew Roderyka. Wymyśla sposób, by uniknąć rozlewu krwi i zarazem plamy na honorze - rozkaże uwięzić Roderyka.

Scena czwarta - Królewna każe Pacholęciu zawołać Roderyka. Ten jednak informuje ją, że wyszedł razem z Gomesem. Chimena biegnie do nich.

Scena piąta - Królewna boi się, że gdy Roderyk i Chimena się pokłócą, jej miłość powróci. Przewiduje wielką przyszłość dla Roderyka, jeśli zwycięży. Jednocześnie wie, że nie może dopuścić do walki. Kobiety idą do pokoju Królewny.

Scena szósta - Król nie może uwierzyć, że Gomes sprzeciwia się jego woli. Każe go uwięzić. Sankty próbuje tłumaczyć zachowanie Gomesa, za co gani go król. Następnie wspomina Ariasowi o nieprzyjacielskich wojskach, które mają nadpłynąć znad morza. Na to wchodzi Alfons z informacją, że Roderyk zabił Gomesa. Mimo jego nieposłuszeństwa, śmierć Gomesa jest dla króla wielką szkodą.

Scena siódma - Chimena chce ukarania Rodryka. Diego uważa, że jego syn postąpił słusznie. Dziewczyna lamentuje. Diego tłumaczy postępek syna - był tylko jego rękami. Chce sam przyjąć karę. Król chce rozsądzić sprawę przed radą. Tymczasem każe szukać Roderyka.

AKT TRZECI

Scena pierwsza - Roderyk mówi Elwirze, że nie mógł darować życia Gomesowi. Chce umrzeć z rąk Chimeny. Elwira każe mu wystrzegać się jej niechęci i uciec. Roderyk nie może się na to zgodzić, ale by nie dać powodu do plotek Elwira każe mu się schować.

Scena wtóra - Sankty ofiarowuje Chimenie na pocieszenie swą miłość - będzie jej służył. Chimena zgadza się, by dla obrony jej honoru dobył broni.

Scena trzecia - Chimena żali się Elwirze, że kocha mordercę. Boi się zemsty. Wie, że gdy Roderyk zostanie stracony, sama też będzie musiała umrzeć.

Scena czwarta - Roderyk wychodzi z ukrycia i chce, by Chimena go zabiła. Chimena nie może tego zrobić. Roderyk tłumaczy, dlaczego zabił jej ojca. Chimena rozumie, ale nie może pogodzić się ze stratą. Gdyby kto inny to zrobił, Roderyk byłby jej pocieszycielem. Mężczyzna domaga się śmierci. Chimena każe mu odejść.

Scena piąta - monolog Diega. Jest pełen strachu o siebie i Roderyka.

Scena szósta - Diego cieszy się na widok syna. Roderyk nie żałuje, że pomścił ojca, ale ma do niego żal, że przez to stracił wszystko, co było dla niego najcenniejsze. Diego uważa, że „honor jest powinnością, a miłość zabawą”, owiązkiem Roderyka jest obrona ojczyzny. Jeśli chce umrzeć, powinno się to odbyć na wojnie.

AKT CZWARTY

Scena pierwsza - Chimena dowiaduje się od Elwiry o bohaterskich czynach Roderyka na wojnie. Martwi się o jego zdrowie, lecz Elwira ją uspokaja. Przeklina swoją miłość.

Scena wtóra - Chimena z Królewną rozmawiają o wyczynach Roderyka. Stał się bohaterem. Królewna uważa, że w tej sytuacji karanie go śmiercią będzie stratą dla królestwa. Gniew Chimeny będzie dla niego wystarczająco srogą karą.

Scena trzecia - Król mianuje Roderyka Cydem (panem). Roderyk uważa, że jego zasługi są tylko zapłatą za wyrządzone krzywdy. Opisuje swoje walki. Król przyznaje, że nie chce go karać.

Scena czwarta - Alfons informuje o przybyciu Chimeny, na co król każe oddalić się Roderykowi. Słyszał, że Chimena kocha Roderyka.

Scena piąta - Chimena nie akceptuje takiego zadośćuczynienia, ponieważ Roderyk przelał krew jako bohater a nie jako morderca. Król twierdzi, że to Gomes pierwszy złamał prawo, co stawia Roderyka w korzystniejszym świetle. Radzi jej iść za głosem serca. Chimena jest wstrząśnięta. Ogłasza, że wyjdzie za tego, kto przyniesie jej głowę Roderyka. Król unieważnia to postanowienie, mimo że jest to ważny zwyczaj w królestwie. Wzbudza to protest Diega - Roderyk musi zrzucić z siebie ciążące na nim brzemię. Król każe Chimenie wybrać jednego mężczyznę, który ma walczyć z Roderykiem. Sankty zgłasza się na ochotnika i zostaje zaakceptowany. Kto wygra zostanie mężem Chimeny.

AKT PIĄTY

Scena pierwsza - Roderyk mówi Chimenie, że nie zamierza walczyć - idzie na egzekucję. Chimena wyrzuca mu, że gdy zabijał jej ojca nie zależało mu na miłości do niej. Roderyk tłumaczy się. Dziewczyna nie chce wyjść za Sankty, dlatego każe wygrać mu pojedynek i „zamknąć jej gębę”. Wstydzi się tego, że tak myśli.

Scena wtóra - monolog Królewny. Rozpacza nad swą miłością do Roderyka.

Scena trzecia - Leonora pociesza Królewnę - dziś jej rozpacz zniknie, bo Roderyk albo zginie, albo poślubi Chimenę. Leonora myśli, że Chimena specjalnie wybrała dla Roderyka tak słabego przeciwnika, by mogła potem mówić, że nie wyszła za niego z własnej woli, ale została wygrana. Wg Królewny argument dotyczący jej pochodzenia nic nie znaczy - ona nie kocha prostego Roderyka ale szlachetnego Cyda.

Scena czwarta - Chimena żali się Elwirze - cokolwiek się wydarzy, okupi to łzami. Elwira widzi w tym dobre strony - albo Chimena dostanie Roderyka, albo zemstę. Wg Chimeny każdy z walczących będzie splamiony czyjąś krwią. Elwira widzi w sytuacji dobrą monetę.

Scena piąta - Sankty przynosi Chimenie zakrwawioną broń. Chimena histeryzuje, wyzywa go od morderców, nie dopuszcza do słowa.

Scena szósta - Chimena prosi króla o cofnięcie postanowienia, by mogła opłakiwać ojca i Roderyka w klasztorze. Król uspakaja Chimenę, Sankty tłumaczy nieporozumienie - Roderyk żyje, zwyciężył, lecz nie chciał zabijać przeciwnika. Król dowodzi, że zemsta się dopełniła, ponieważ Chimena często narażała życie Roderyka. Nie musi wstydzić się swojej miłości.

Scena siódma - Królewna prosi Chimenę, by już się nie smuciła i odebrała z jej rąk swego ukochanego. Roderyk pada na kolana przed Chimeną i błaga o wybaczenie. Chimena podkreśla, że zanim wezmą ślub, muszą pochować ojca. Król daje Chimenie rok żałoby, zanim poślubi Roderyka. W tym czasie każe młodzieńcowi dalej walczyć z Murzynami, by poprzez swoje męstwo mógł być godnym jej mężem.

1

---