Republika Południowej Afryki (RPA, afrikaans Republiek van Suid-Afrika, ang. Republic of South Africa), państwo w pd. Afryce, nad O. Atlantyckim i O. Indyjskim; 1,2 mln km²; 45,9 mln mieszk. (2003), ludy Bantu (76%), Afrykanerzy (Burowie), Brytyjczycy; 70% chrześcijan (gł. protestanci), animiści; stol. konst. Kapsztad, siedziba rządu Pretoria, ważne m.: Johannesburg; j.u.: afrikaans, ang.; republika; od 1994 dzieli się na 9 prow.: Gauteng, KwaZulu-Natal, Mpumalanga, Pn. (od 2002 Limpopo), Pn.-Zach., Przylądkowa Pn., Przylądkowa Wsch., Przylądkowa Zach., Wolne Państwo. Na wsch. strefa wyżyn Weld i G. Smocze (do 3375 m), na pd. Karru i G. Przylądkowe; na wybrzeżu wąskie niziny; klimat zwrotnikowy kontynent., na zach. — wybitnie suchy (półpustynie, pustynie), na wsch. — wilgotny (sawanny, stepy); na pd. klimat i roślinność śródziemnomor.; Park Nar. Krugera; gł. rz.: Oranje, Limpopo. Najlepiej rozwinięty kraj Afryki; liczne surowce miner., wydobycie gł. złota, rud chromu, platyny, wanadu (1. miejsca w świecie), tytanu, antymonu, uranu, manganu, diamentów (4. miejsce), węgla kam.; górnictwo i przemysł przetwórczy (metalurg., maszyn., stoczn., elektron., chem.) skoncentrowane w okręgu przem. Witwatersrand i miastach portowych (Durban, Kapsztad, Port Elizabeth); w rolnictwie dominuje hodowla bydła i owiec; uprawa zbóż, orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej, tytoniu, na pd. winorośli, drzew cytrusowych; rybołówstwo; dobrze rozwinięta sieć komunik., zwł. w części wschodniej. — Pierwotnymi mieszkańcami Buszmeni i Hotentoci; w XVI w. napływ ludów Bantu; osadnictwo eur. od XVII w., gł. hol. — tzw. Burów (pierwsza kolonia Kapsztad), po 1685 napływ fr. hugenotów, 1795 — Brytyjczyków; od 1806 bryt. kolonia Kraj Przylądkowy; 1834-37 migracja Burów na pn. i utworzenie republik, opanowanych następnie przez Brytyjczyków (Natal — 1844, Transwal i Orania — 1902); 1910 utworzenie z 4 kolonii (Kraju Przylądkowego, Natalu, Oranii i Transwalu) Związku Pd. Afryki, dominium bryt.; w I i II wojnie świat. udział po stronie aliantów; 1948 dojście do władzy afrykanerskiej Partii Nar. i początki polityki apartheidu; 1949 aneksja Afryki Pd.-Zach. (ob. Namibia); 1961 wystąpienie z bryt. Wspólnoty Narodów, proklamowanie RPA; od lat 60. tworzenie bantustanów dla ludności afryk.; w latach 70. i 80. wspieranie białych mniejszości w koloniach portug. i w Rodezji; rozruchy na tle rasowym; z powodu apartheidu i aneksji Namibii międzynar. sankcje polit. i gosp.; 1989-94 prezydentem F. de Klerk; rywalizacja gł. ugrupowań tubylczych, ANC i Inkathy i krwawe walki ich zwolenników; 1991 ustawowe zniesienie apartheidu; 1994, 1999 i 2004 wybory powszechne, zwycięstwo ANC, prezydentami: N. Mandela (1994-99), T. Mbeki; od 1994 RPA czł. OJA (od 2002 Unii Afryk.) i (ponownie) bryt. Wspólnoty Narodów.

---