Temat: Pozycja prawno-polityczna rządu w systemie politycznym Republiki Południowej Afryki.
Republika Południowej Afryki, podobnie jak i inne państwa afrykańskie, nie jest jednolita pod żadnym względem, co wynika to z wielości plemion i ogromnej różnorodności etnicznej, a także z wielu zawiłości historycznych. I tak na przykład RPA jest podzielona na dziewięć prowincji, obowiązuje w niej jedenaście języków urzędowych (afrikaans, angielski, kosa, ndebele, pedi, soto, suazi, tsonga, tswana, venda, zulu), z czego w każdej prowincji wybiera się dwa języki obowiązujące, co jest czynnikiem dezintegracyjnym. Co więcej konstytucja nie przewiduje jednej stolicy -Trybunsł Konstytucyjny znajduje się w Johannesburgu, prezydent i rząd w Pretorii, parlament w Kapsztadzie, a Wyższy Trybunał Administracyjny w . Około 80% ludności stanowi ludność czarna, 12% to ludność pochodzenia europejskiego, a pozostali to ludność mieszana, w tym także hindusi.
Pozwolę sobie opisać w jaki sposób na przestrzeni lat kształtował się ustrój RPA, gdyż tylko w raki sposób można poprawnie zrozumieć obecną pozycję prawno-polityczną rządu.
1. Rys historyczny - kształtowanie się pozycji prawno-politycznej rządu na dwóch frontach: walk brytyjsko-holenderskich i ludności białej z ludnością tubylczą.
Obecna pozycja prawno-polityczna rządu zaczęła kształtować się od około XVII, kiedy to do Południowej Afryki, przez przypadek - poszukując morskiej drogi do Indii, dotarli Holendrzy. W wyniku ekspansji brytyjskiej dochodzi do sporu holendersko-brytyjskiego na tle dążenia do przejęcia władzy nad kolonią, a także i na tle religijnym i tradycjonalnym. Miało to wpływ na zakorzenienie się pewnej kultury politycznej - wynikającej z antagonizmów brytyjsko-holenderskich, a także z dominacji brytyjskiej i zaszczepianiu kultury anglosaskiej. W 1834 roku Brytyjczycy znieśli niewolnictwo, co nie spodobało się holendrom, gdyż ci byli bardzie bezwzględni w stosunku do tubylców i otwarcie traktowali ich jako ludzi gorszej kategorii. W tym samym roku pojawił się także Parlament: Rada Ustawodawczej Izby Zgromadzenia i Senatu, do których wybory były przeprowadzane na zasadach cenzusowych, to jest: wybierała tylko ludność biała spośród ludności białej. W 1873 roku w Kolonii Przylądkowej wprowadzono zasadę odpowiedzialności władzy wykonawczej przed organem ustawodawczym - był to odpowiedni przepis, odstawało to od anglosaskiej kultury politycznej, z tego względu, że ta zasada w Wielkiej Brytanii była wprowadzona poprzez konwenans konstytucyjny. W połowie XIX wieku ludność pochodzenia holenderskiego przemieszcza się na północ zdobywając nowe tereny (tzw. Wielka Wędrówka), w wyniku podporządkowania tubylców powstają nowe kolonie - Natal (w późniejszych latach podbita przez Brytyjczyków), Transwal i Oranie (które w latach 50tych XX w uzyskały niepodległość jako państwa z ustrojem republikańskim). Kolejny problem pojawił się, gdy Brytyjczycy odkryli złoża surowców naturalnych na terenie kolonii holenderskich - rozpoczęły się walki zbrojne (tzw. wojny burskie) i w 1902 roku Wielka Brytania oficjalnie przejęła kolonie holenderskie i utworzyła cztery kolnie brytyjskie o dosyć dużym stopniu autonomii. W 1909 roku kolonie zdecydowały się na współpracę - została utworzona Unia Południowej Afryki wchodząca w skład Dominium Brytyjskiego - tak oto narodził się zalążek Republiki Południowej Afryki z tradycją federacyjną. UPA formalnie została powołana do życia przez ustawę Parlamentu Brytyjskiego i potwierdzona aktem monarchy brytyjskiego, oficjalną głową państwa był monarcha brytyjski, a faktyczną władz sprawował gubernator, który powoływał administratorów w poszczególnych prowincjach. Od początku istnienia państwa wytworzył się dualizm, jeżeli chodzi o siedzibę władz. Po pierwsze uznano, że władze UPA mogą same modyfikować swój ustrój - ale był to tylko przywilej pozorny, bo faktycznie taką zmianę można było dokonać jedynie ustawą parlamentu brytyjskiego. Formalnie więc zwierzchnią władzę pełnił parlament brytyjski, ale tak naprawdę to władze Unii przejęły kontrolę nad swoim terytorium i uznała się za państwo unitarne i w poszczególnych prowincjach wprowadziła odmienne ustawodawstwo w zakresie prawa wyborczego wynikające z rozbieżności w traktowanie ludności białej i kolorowej. Władzę ustawodawczą pełniły: monarcha brytyjski, Senat (składający się z ośmiu członków wybieranych przez gubernatora i ośmiu wybieranych przez przedstawicieli prowincji), Izba Ustawodawcza, a władzę wykonawczą gubernator i rząd. W 1909 roku wprowadzono także Sąd Najwyższy, który był najwyższą władzą sądowniczą, ale nie wywalczył sobie prawa do kontrolowania zgodności ustaw z konstytucją. W 1936 roku nieznacznie zwiększono prawa ludności czarnej, która mogła wybierać kilku swoich senatorów. Z kolei przed I wojną światową pojawiło się ustawodawstwo czysto dyskryminacyjne, co przyczyniło się do powstania Afrykańskiego Kongresu Narodowego, czyli opozycji ludności tubylczej. Po przejęciu władzy przez ludność pochodzenia holenderskiego wprowadzono w 1948 roku typowe ustawy apartheidowe - rozgraniczono pola aktywności poszczególnych wspólnot, np. pojawił się zakaz zawierania związków mieszanych, zakaz korzystania z tych samych urządzeń, ustalono ściśle kryteria przynależności do poszczególnych grup - starano się tubylców odseparować od ludności białej. W 1934 roku UPA ogłosiła pełną niepodległość i niezależność od Dominium, a w 1961 roku przeprowadzono referendum konsultacyjne, w którym postanowiono o przekształceniu UPA w republikę, co też uczyniono. W 1961 roku nastąpiła ostateczna emancypacja Republiki Południowej Afryki. W tym okresie prezydent był wybierany przez elektorów z dwóch izb, sprawował władzę za pomocą Rady Wykonawczej (Rządu), a egzekutywa ponosiła odpowiedzialność przed parlamentem, izby parlamentu były kadencyjne, ale ciągle nie rozwiązano problemu kompetencji Sądu Najwyższego. Konstytucja z 1961 roku nie rozwiązała oczywiście żadnych konfliktów - chociażby dlatego, że nie zawierała katalogu praw i wolności. Zaczęły się tworzyć bantustany - terytoria, w których koncentrowała się ludność czarna. Jeden bantustan uzyskała nawet suwerenność, ale nie został zaakceptowany przez społeczność międzynarodową. W latach 70tych i 80tych doszło do krwawo tłumionych konfliktów zbrojnych, które przyczyniły się do uchwalenia nowej konstytucji w 1983 roku.
2. Za rządów konstytucji z 1983 roku.
Nowa konstytucja wprowadziła oficjalny podział społeczeństwa na różne grupy. Wprowadzono trzyizbowy parlament, w którym przewidziano reprezentację Białych, Hindusów i Kolorowych (czyli ludności mieszanej i Azjatów). W żaden sposób nie uznano jednak ludności czarnej - stwierdzono, że są reprezentowani przez prezydenta. Race stanu podzielono na sprawy ogólne i wspólnotowe - o sprawach ogólnych decydowały wszystkie trzy grupy, gdy sprawa dotyczyła konkretnej grupy - to jej pozostawiono możliwość podjęcia decyzji. Prezydent był wybierany przez elektorów z trzech izb parlamentarnych, ale w wyniku niesprawiedliwych proporcji głosu, i tak decyzję podejmowała grupa ludności białej. Co więcej, po raz pierwszy wprowadzono zapis o nadrzędności konstytucji, kontrolę Sądu Najwyższego, a także zrezygnowano z suwerenności parlamentu. Taki podział władz doprowadził do niezadowolenia ludności czarnej, walk a także wprowadzenia stanu wyjątkowego. Coraz większe znaczenie zaczęli odgrywać opozycjoniści - np. Nelson Mandela, a także wspomniany już Afrykański Kongres Narodowy.
W latach 90tych rząd podjął rozmowy z opozycją (ale nie toczyły się one zbyt gładko), ustalono:
zniesienie ustaw apartheidowych
zmianę stosunków wewnętrznych
uwolnienie Nelsona Mandeli
W 1994 roku przyjęto konstytucję o charakterze tymczasowym, która ukształtowała system władzy ostatecznie przyjęty w 1996 roku, przewidywała pełny demokratyzm ustalania składu parlamentu, co więcej przewidziała ona, że każda partia, która w parlamencie umieści dwudziestu członków będzie mogła obsadzić swojego ministra. Ustalono również pewną blokadę - ludność biała przeczuła kres swoich rządów, więc ustaliła 34 zasady, które miały ograniczać w rządzeniu ludność czarną. Co więcej, utworzono w końcu Trybunał Konstytucyjny, który miał czuwać nad przestrzeganiem owych 34 zasad w nowej konstytucji (której ostatecznie nie przyjęto).
3. RPA dzisiaj - zasady
I. Obecnie RPA jest państwem demokratycznym opartym na pluralizmie politycznym, suwerenności ludu i swobodzie tworzenia partii politycznych, które są wspierane przez państwo (jedna z zasad zapisanych w konstytucji). Jeżeli chodzi o wybory do Zgromadzenia Narodowego, to połowa miejsc jest obsadzana w wyborach w prowincjach, a druga połowa poprzez głosowanie na listy wyborcze, a nie na poszczególne osoby. Co więcej - deputowani mogą utracić mandat, jeżeli w trakcie kadencji postanowią zmienić partię, z której się wywodzą.
II. Nadrzędność konstytucji - jest ona najwyższym prawem Republiki (co łączy się z zasadą państwa prawa i rządami prawa), wszystkie organy władzy muszą respektować prawo w niej zawarte, a katalog praw i wolności zmusza wszystkich polegających konstytucji do przestrzegania praw nie tylko wertykalnie, ale i horyzontalnie, czego gwarancja jest rozbudowany system kontroli konstytucyjnej i możliwość kontrolowania prawa na drodze sądowej. Ta zasada wyraża ograniczenie swobody działań rządu, który wcześniej podlegał tylko władzy i woli prezydenta, a teraz musi podporządkować się także przepisom zawartym w konstytucji.
III. Federalizm (który jest kwestionowany) - suwerenność prowincji jest bardzo rozbudowana, ale gwarancje tej suwerenności są wątpliwe. Nie ma w konstytucji domniemania kompetencji na rzecz podmiotów federacji, tak jak jest to np. w RFN, ale jest domniemanie na rzecz władz centralnych. Co więcej szanuje się zasadę korelatu, czyli współdziałanie władz centralnych z władzami prowincji, ale także i z władzami na poszczególnych poziomach podziału administracyjnego. Organy te mają dążyć do harmonijnego współdziałania, ale sądy nie rozstrzygają w sprawach spornych, jeżeli chodzi o kompetencje.
IV. Obowiązuje hybrydalny system rządów, tzn. egzekutywa, na którą składa się rząd i prezydent, podlega odpowiedzialności przed parlamentem.
V. Poszanowanie praw człowieka i rozbudowany katalog praw i wolności. W RPA obowiązuje kolektywistyczne podejście do praw i wolności, jak i horyzontalne (o czym już wspominałem). Republika w swoich działaniach kieruje się zasadami wolności, równości i godności. Kieruje się także prawem międzynarodowym i, co zaskakujące, ze względu na brak własnej tradycji i własnych precedensów - precedensami i orzeczeniami sądów innych państw. Wprowadzono również zasadę actio populis - tzn. każdy może skarżyć się na łamanie praw człowieka bez wykazywania interesu własnego.
Źródłami prawa są:
Prawo zwyczajowe - czyli reguły prawa rodzinnego, cywilnego, które sąuzanwane, pod warunkiem, że są zgodne z konstytucją.
Prawo stanowione - tworzone przez organy władzy państwowej.
Common Law - prawo powszechne, pewne reguły przyjęte i powszechnie przestrzegane.
W przypadku, gdy jakaś kwestia dotyczy obydwu władz - pierwszeństwo ma prawo centralne nad prawem prowincjonalnym.
PARLAMENT:
składa się z dwóch izb wybieranych na pięcioletnie kadencje
I. Zgromadzenie Narodowe:
w jego skład wchodzi 400 członków
pracuje w systemie sesyjnym
nie może być rozwiązany przez żaden organ
może ulec samorozwiązaniu zwykłą większością głosów swoich członków po upływie minimum trzech lat kadencji lub gdy nie jest ono w stanie wybrać prezydenta w ciągu trzydziestu dni od wyboru Zgromadzenia Narodowego
II. Krajowa Rada Prowincji:
Ów organ składa się z: reprezentacji poszczególnych prowincji - po dziesięciu członków z każdej, premiera, trzech członków parlamentu wyłanianych z jego składu, którzy mogą być zmieniani w trakcie kadencji, a także sześciu stałych członków parlamentu, którzy są wybierani na początku kadencji i nie mogą być z mienieni w trakcie jej trwania. Do najważniejszych kompetencji należą:
Udział w zmianie konstytucji - bo to sześć z dziewięciu prowincji wchodzących w skład Krajowej Rady Prowincji, a także ¾ Zgromadzenia Narodowego musi wyrazić zgodę na zmianę najistotniejszych artykułów, to jest pierwszego i siedemdziesiątego czwartego. Jeżeli kwestie zmiany dotyczą rozdziału drugiego konstytucji, to potrzebna jest zgoda 2/3 liczby członków Zgromadzenia i w dalszym ciągu sześciu prowincji. Jeżeli kwestie zmian nie dotyczą całej Republiki, a tylko poszczególnych prowincji to wymagane jest 2/3 większości w zgromadzeniu a także przyjęcie tych zmian przez legislatywę prowincjonalną. A dla pozostałych spraw wymagana jest tylko większość 2/3 głosów w Zgromadzeniu. Jak więc widzimy - żadna istotna zmiana nie może zostać podjęta bez zgody rządu.
Udział w procesie ustawodawczym - wymagana jest zwykła większość głosów w Zgromadzeniu Narodowym i albo większość sześciu z dziewięciu prowincji albo w zwykłym procesie ustawodawczym, gdzie każdemu członkowi KRP przypada jeden głos.
Wyraża zgodę na interwencję rządu centralnego w prowincji
PREZYDENT:
może zawetować ustawę - zwrócić ją Zgromadzeniu Narodowemu za niezgodność z konstytucją, później tę samą ustawę może oddać pod Trybunał Konstytucyjny
ponosi odpowiedzialność polityczną i konstytucyjną
Do jego kompetencji należy:
podpisywanie ustaw
powoływanie składu gabinetu
zarządzanie referendum ogólnokrajowego
tworzenie komisji śledczych
dokonywanie nominacji sędziowskich (sędziowie mogą być odwoływani gdy opowie się za tym Komisja Służby Sędziowskiej)
SĄDOWNICTWO:
Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne, reaguje na zaniechania ze strony egzekutywy i legislatywy, dokonuje abstrakcyjnej kontroli konstytucyjnej
Obowiązuje domniemanie kompetencji na rzecz sądów wyższych
Konstytucyjnie potwierdzono także rolę przywódców społecznych, to jest przywódców plemiennych, którzy maja największy wpływ na społeczności, w których cieszą się szacunkiem. Na szczeblu prowincji mogą być powoływane Izby Tradycyjne, składające się z tychże wodzów plemiennych, a na szczeblu centralnym Rady Tradycyjne Przywódców - które są organami opiniodawczymi.
I na koniec sprawa najistotniejsza - rząd RPA. Wspominam o nim na końcu, aby podkreślić jego marginalne znaczenie, co przejawia się nawet jego określeniem w konstytucji jako ogólnokrajowa władza wykonawcze - pisana z małych liter, w przeciwieństwie do innych konstytucyjnych organów władzy. To prezydent w tym hybrydalnym ustroju pełni najważniejszą funkcję, a rząd, chociaż istnieje nie odgrywa żadnej większej roli, przemawia to za przeważaniem prezydencjalizmu nad parlamentaryzmem tego ustroju. Nie ominę jednak kwestii z nim, z rządem, związanych - omówię więc sześć krótkich artykułów, które odnoszą się w do tworzenia składu i działalności gabinetu. Prezydent jako głowa państwa reprezentuje RPA w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, a jako władza wykonawcza - jest rzeczywistym szefem i trzonem egzekutywy. Do niego należy w szczególności prowadzenie polityki państwa, w oczach obywateli uosabia władzę państwową i jest postrzegany jako ten, który rządzi krajem. To prezydent decyduje o składzie ekipy rządowej, powołuje i odwołuje wiceprezydenta oraz ministrów (art. 91) i wiceministrów (art.93). Wiceministrowie są powoływani spośród członków Zgromadzenia Narodowego, jedynie dwóch ministrów może pochodzić spoza Zgromadzenia. Prezydent, wiceprezydent oraz ministrowie tworzą Gabinet, który pełni jedynie funkcje pomocnicze w zakresie realizacji funkcji rządzenia oraz kierowania administracją rządową. Prezydent przewodniczy posiedzeniom Gabinetu, określa też zakres kompetencji poszczególnych jego członków i wyznacza jednego z ministrów do kierowania sprawami rządowymi w Zgromadzeniu Narodowym. Konstytucja nie wyposaża Gabinetu w uprawnienia władcze wobec obywateli, a sam Gabinet i jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed Zgromadzeniem. Decyzje podejmuje Prezydent w formie pisemnej, jeżeli są podejmowane na podstawie aktu prawodawczego lub wywołują skutki prawne. Te pisemne akty SA jedynie kontrasygnowane przez jednego z członków Gabinetu, jeżeli dotyczą zadania powierzonego temu członowi.
Jak się okazuje rząd ma on niewiele do powiedzenia, co wynika z kompetencji pozostałych organów i roli jaką odgrywają. I chociaż to organy państwa powinny dbać o spajanie społeczeństw Republiki, to w praktyce kierują się one pobudkami rasistowskimi, co nie wpływa na łagodzenie konfliktów i zmniejszanie problemów społecznych - sukcesywnie wzrasta więc emigracja ludności białej i udziału w ogólnej liczbie mieszkańców ludności czarnej.
Bibliografia:
Wojtaszczyk A., Wojtyczek K, Systemy polityczne wybranych państw , Wydawnictwo Elipsa
Wojtyczek-Bonnand A., Wojtyczek K. (tłumaczenie), Konstytucja Republiki Południowej Afryki, Wydawnictwo Sejmowe
Wykłady monograficzne dr Ewy Popławskiej