Literatura polska w czasie II wojny światowej
Planowe niszczenie kultury polskiej przez hitlerowskich okupantów
Losy literatury polskiej w czasie II wojny światowej były ściśle związane z sytuacją historyczną narodu. Mimo bohaterskiego oporu, jaki Polska stawiła nazistom we wrześniu 1939 roku, kraj znalazł się pod okupacją.
Natychmiast po zajęciu Polski (12 października 1939 roku) Adolf Hitler powierzył najwyższą funkcję gubernatora - w tworzonym wówczas Generalnym Gubernatorstwie - swojemu poplecznikowi: Hansowi Frank, który za swą siedzibę wybrał Wawel. Frank miał precyzyjną koncepcję, co do sposobu zdegradowania narodu polskiego do roli zasobu siły roboczej III Rzeszy, a po jego wykorzystaniu do całkowitej jego eksterminacji (zgodnie
z założeniami realizowanej ideologii): „Polakom należy pozostawić tylko takie możliwości kształcenia się, które okażą im beznadziejność ich położenia. Dlatego w rachubę wchodzić mogą takie filmy, które stanowią przed oczami wielkość i siłę Rzeszy Niemieckiej. Będzie rzeczą konieczną podawać Polakom pewne wiadomości za pomocą wielkich megafonów”. Władze hitlerowskie nie ukrywały swego programowego dążenia, by uczynić z Polaków naród niewolniczo zależny i pozbawiony wartości duchowych, toteż ogromną ilość wśród ofiar hitleryzmu stanowili ludzie szczególnie zasłużeni dla kultury, która niejednokrotnie kształtowała i wzmacniała, osłabiane na przestrzeni wieków, więzi narodowe Polaków. Ponadto pastwą płomieni i świadomej akcji niszczycielskiej okupanta padło w Polsce około 85 % zbiorów bibliotecznych; systematycznie wywożono zbiory muzealne. Do bezpowrotnej utraty wielu dzieł sztuki, zabytków architektury, pomników i pamiątek narodowych niewątpliwie przyczyniła się również dewastacja wynikła z samego przebiegu działań wojennych.
W listopadzie 1939 roku podstępnie zwabiono kilkudziesięciu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego na odczyt w gmachu czytelni, gdzie zostali zaaresztowani
i wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.
W 1940 roku w ramach „nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej A-B” pod kierunkiem Franka w Generalnym Gubernatorstwie zamordowano około 3500 polskich przedstawicieli nauki, kultury i sztuki. Na rozkaz gubernatora przesiedlono 2 miliony Polaków, zamknięto wyższe uczelnie i średnie szkoły ogólnokształcące oraz polskie instytucje i placówki kulturalne.
Zlikwidowano wydawnictwa, prasę, teatry, stowarzyszenia i związki artystyczne. Uważano, że Polakom powinna wystarczyć umiejętność liczenia i podpisywania się. Prasę zastąpiono kilkoma gazetami w języku polskim, będącymi bezpośrednim narzędziem hitlerowskiej propagandy.
Plany Hansa Frank dotyczące likwidacji narodu polskiego i żydowskiego nie powiodły się. Po klęsce Niemiec nazista ukrywał się w Berchtesgarden, gdzie został zaaresztowany podczas próby samobójstwa. Za zbrodnie przeciwko ludzkości, planową eksterminację narodu polskiego i żydowskiego, zniszczenie dóbr materialnych i kultury Polski sądzony był
w Norymberdze, gdzie został skazany na śmierć.
Konspiracyjna działalność kulturalna
Życie kulturalne narodu, ze względu na ścisłą kontrolę niemiecką, związane było
z działalnością patriotycznych organizacji podziemnych. Powstał rozbudowany system tajnego nauczania, obejmujący zarówno szkolnictwo średnie jak i trzy tajne uniwersytety: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Ziem Zachodnich. Wydawano około 40 nielegalnych pism kulturalnych i literackich oraz kilka konspiracyjnych publikacji książkowych (np. antologię „Słowo Prawdziwe”). Jedną z najpowszechniejszych form kulturalnej działalności były konspiracyjne wieczory literackie i spektakle teatralne.
Większość spośród pisarzy pozostałych w kraju brała udział w podziemnym życiu kulturalnym - tworzyli utwory literackie i udostępniali je podziemiu, a także gromadzili materiały, które mogły umożliwić po wojnie oddanie świadectwa prawdy całemu światu odnośnie przeżyć narodu polskiego podczas wojny
Wojenne losy pisarzy:
1 IX 1939r.
mobilizacja Juliusza Kadena - Badrawskiego, Konstantego I. Gałczyńskiego
i Stanisława Młodożeńca;
3 IX 1939r.
na wschód wyruszyli Julian Przyboś, Ignacy Fik i Wilhelm Szewczyk. Wyemigrowali: Józef Czechowicz, Czesław Miłosz, Tadeusz Broniewski, Maria Pawlikowska - Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Tedeusz Boy-Żeleński, Adam Ważyk i Kazimierz Wierzyński;
9 IX 1939 r.
na skutek bombardowania zginął Józef Czechowicz;
17 IX 1939 r.
Konstanty Ildenfons Gałczyński napisał wiersz p.t. „Żołnierze z Westerplatte”;
17-18 IX 1939 r.
do Rumuni przybyli: Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska - Jasnorzewska, Czesław Miłosz, Julian Tuwim, Antoni Słonimski
i Kazimierz Wierzyński;
28 IX 1939 r.
kapitulacja Warszawy;
2 X 1939 r.
kapitulacja Helu;
10 X 1939 r.
redakcja pierwszego pisma podziemnego pod redakcją Witolda Kulewicz p.t. „Polska Żyje” (Warszawa);
6 XI 1939 r.
zaaresztowano i zesłano do obozów koncentracyjnych 183 profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wśród nich znajdowali się m.in. Stanisław Estreicher (rektor UJ i historyk prawa), Pigoń i Chrzanowski (historycy literatury);
6 XII 1939 r.
Karol Wojtyła i Wojciech Żuchowski rozpoczęli pracę w kamieniołomach;
Antoni Słonimski ogłosił w radiu „Alarm do miasta Warszawy”;
1940 r.
18 stycznia umarł w szpitalu polowym Kazimierz Przerwa - Tetmajer;
22 stycznia na podstawie fałszywych zeznań zaaresztowano Tadeusza Peipera, Antoniego Sterna i Tadeusza Broniewskiego;
22 czerwca wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, natomiast do Wielkiej Brytanii - Maria Pawlikowska - Jasnorzewska;
na przełomie czerwca i lipca Czesław Miłosz wyemigrował z Rumunii do Wilna, stamtąd zaś nielegalnie przedostał się do Generalnej Gubernii;
we wrześniu kierownikiem konspiracyjnej pomocy materialnej dla pisarzy z ramienia Delegatury Rządu został Jarosław Iwaszkiewicz;
we wrześniu Czesław Miłosz wydał „Wiersze” (wśród nich „Poemat wrześniowy”);
12 października utworzono w Warszawie dzielnicę żydowską;
10 listopada ukazał się tomik poezji, w którym zadebiutował Krzysztof Kamil Baczyński;
1941 r.
w Sosnowcu zmarł Emil Zagadłowicz;
zamordowano Witolda Kulewicza, Tadeusza Boya - Żeleńskiego, Jerzego Putkamera i Adama Ważyka;
1942 r.
w Warszawie powstało podziemne czasopismo młodych „Sztuka i naród” pod redakcją Bronisława Onyka Kopczyńskiego;
ukazała się antologia „Pieśń niepodległa. Poezja czasów wolnych” oraz „Duch wolnych pieśni” - zbiór poezji następujących poetów: Jerzego Andrzejewskiego, Czesława Miłosza, Władysława Broniewskiego, Antoniego Słonimskiego, Leopolda Staffa i Juliana Tuwima (fragmenty „Kwiatów polskich”);
wydrukowano pierwszy numer pisma polski podziemnej p.t. „Przełom”
i „Kultura jutra”
wyszło drukiem konspiratorski tom poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego „Wiersze wybrane” pod pseudonimem: Jan Bugaj;
1943 r.
Tadeusz Borowski został wywieziony do obozu koncentracyjnego (jego numer to 119198);
powstanie w getcie warszawskim;
w czterysetną rocznicę śmierci Mikołaja Kopernika pod jego pomnik przybyli m.in. Tadeusz Gajcy i Wacław Woławski (został zamordowany);
druk pierwszego numeru pisma p.t. „Dźwigawy” pod redakcją Romana Mularczyka (pseudonim „Bratny”) i „Droga”;
1944 r.
zamordowano w Łodzi podporucznika Armii Krajowej i poetę - Janusza Różewicza (brata Tadeusza Różewicza);
1 VIII - wybuch powstania warszawskiego, którym uczestniczyli m.in.: Krzysztof Kamil Baczyński, Roman Mularczyk, Jan Brzechwa, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Strojiński;
4 VIII - w pałacu Blancz zginął Krzysztof Kamil Baczyński;
16 VIII - śmierć ponieśli Tadeusz Gajcy („Strzelec Topór”) i Zdzisław Strojiński („Podchorąży Chmura”);
IX - zebranie Związku Zawodowego Literatów Polskich - na czele zarządu stanął Julian Przyboś;
zginął Zenon Przesmycki i Teodor Bujnicki (ojciec Czesława Miłosza);
1945 r.
wydano antologię „Z lat wojny. Poezja polska 1939-1945”, opracowaną przez Kazimierza Wykę.