Diagnoza psychometryczna na przykładzie kwestionariusza MMPI i NEO-FFI

1. Charakterystyka kwestionariuszy MMPI i NEO-FFI

2. Problemy związane z polską adaptacją tych narzędzi

3. Zadania stojące przed diagnostyką psychometryczną w Polsce i na świecie

1. Charakterystyka kwestionariuszy MMPI i NEO-FFI

1.1. Wstępna charakterystyka obu narzędzi

Porównywany aspekt	MMPI	NEO - FFI
Populacja	osoby zaburzone	osoby normalne
Długość kwestionariusza	bardzo długi	stosunkowo krótki
Liczba podskal	10 + 4	5
Normy	Tenowe	Stenowe
Polskie normy	Dyskusyjne	Stosunkowo dobre

1.2. Charakterystyka kwestionariusza MMPI

1.2.1. Historia i charakterystyka oryginalnych wersji MMPI

Pełna oryginalna nazwa: The Minnesota Multiphasic Personality Inventory (Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości).

Polskie nazwy: Zenomena Płużek w tytule swej publikacji (Płużek 1971) umieściła skrót WISKAD - MMPI. Pierwsza część tego skrótu pochodziła od słów: Wielowymiarowa Skala Diagnostyczna. Skrót WISKAD występuje w wielu publikacjach. Mieczysław Choynowski zaproponował w roku 1964 nowe tłumaczenie MMPI, któremu nadał nazwę Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości [WIO] (Paluchowski, 1984, s. 2-5). To ostatnie określenie nie przyjęło się.

a) Pierwsza wersja MMPI (lata czterdzieste XX w)

Twórcy i czas powstania: Starke HATHAWAY i John Charnley McKINLEY z Uniwersytetu Stanu Minnesota, stąd nazwa „Minnesocki...”

Pierwszy artykuł na temat MMPI: 1940 rok (Sanocki,1978, s.64), Marek Matkowski (1992,

s. 3) podaje, że pierwsza wersja MMPI została opublikowana w 1943 r.

Zasada konstruowania MMPI: metoda „empiryczna”: poszukiwanie pytań, na które różnie

odpowiadają pacjenci z rozpoznaniami rozmaitych zaburzeń psychicznych

Pierwotny sposób badania: osoby badane sortują kartoniki z pytaniami do 2 pudełek: do

jednego wkładają pytania, na które odpowiadają „zgadzam się”, do drugiego te, z którymi

nie zgadzają się (Matkowski, 1992, s.3).

Potem powstały wersje „zeszytowe”, magnetofonowe, a w ostatnich dziesięcioleciach

komputerowe.

Liczba pytań: wersja z 1943 r. zawierała 504 pytania, potem zwiększono ją do 566 (Groth-Marnat,1997, s.205). MMPI jest zatem narzędziem, wymagającym długiego badania. Nawet w wersji komputerowej badanie trwa 60 - 75 minut (Kucharski i Gomuła, 1998, s. 5) Stąd, być może, nazwa „inwentarz”.

Opinie na temat znaczenia MMPI:

- „(...) MMPI stał się najczęściej używanym inwentarzem w psychologii klinicznej, a liczba publikacji dotyczących go przekroczyła 10 000” (Groth-Marnat,1997, s.205).

- „ W badaniach klinicznych liczba prac, w których zastosowano MMPI, z każdym rokiem przerasta liczbę analiz, do których użyto metod projekcyjnych, na przykład Testu Rorschacha. Najlepszym wyrazem popularności tego narzędzia wydaje się fakt, że z 550 oryginalnych pozycji MMPI stworzono ponad 450 skal do badania różnych syndromów osobowości [Paluchowski, 1985]” (Zawadzki, 2000, s.485).

b) Współczesne wersje MMPI : MMPI 2 i MMPI-A

b1) 1989: MMPI -2

Nowa wersja MMPI została opracowana jako praca zbiorowa pod kierunkiem prof. Jamesa N.Butchera z Uniwesytetu w Minnesocie (Kucharski 1998, s. . MMPI-2 liczy 567 pozycji, w tym 370 tj. ok. 65 % pochodzi z wersji oryginalnej). Wprowadzono 3 nowe skale kontrolne. Omówienie tej wersji można znaleźć w pracy: Anastasi i Urbina (s.453 - 458).

b 2) 1992: MMPI-A (wersja dla dorastających)

Wersję MMPI dla młodzieży w wieku 14 - 18 lat opublikował w roku 1992 zespół badaczy z udziałem prof. Butchera. . Skala składa się z 478 pytań. Nieco informacji na temat tej wersji podają Anastasi i Urbina (1999, s. 459 - 461).

1.2.2. Opis skal MMPI

a) Skale kontrolne MMPI

1. „Skala `?' ” „Nie umiem powiedzieć” (Cannot say)

Wynik w tej skali to liczba pozycji, na które badany nie odpowiedział lub dał podwójną odpowiedź (tak i nie). Gdy ? ≥ 30 wartość wyników jest wątpliwa. Można prosić o ponowne przeczytanie tych pytań, gdzie brak odpowiedzi, i o wybranie odpowiedzi najbliższej prawdy. Typowe przyczyny wysokiego wyniku „?” to: obawa przed negatywną oceną, nieufność, trudność podejmowania decyzji, słaba umiejętność czytania.

2. „Skala L” („Skala `kłamstwa' ” ) [lie]

Skala ma 15 pozycji. Mówią, o wadach i słabostkach, do których przyznaje się większość ludzi (np. „Myślę czasem o rzeczach, o których nie wypada mówić”). Wysokie wyniki wskazują na tendencję obronną.

3.„Skala F” („Skala `rzadkich odpowiedzi' ”) [infrequency]

[Anastasi, 1999, s. 455: Infrequency score - wskaźnik niskiej częstotliwości]

Skala ma 64 pozycje. „Zgodnie z kluczem” odpowiada do 10 % osób.

Wysokie wyniki F mogą wskazywać, że:

- jest błąd w obliczaniu (źle „przyłożony” klucz),

- odpowiedzi są przypadkowe, byle jakie,

- o.b. ma negatywny stosunek do badania,

- chce przedstawić się „w gorszym świetle”,

- ma ostre objawy psychotyczne,

- „woła o pomoc”.

4. „Skala K” [correction] (Skala `korekty')

[Anastasi, 1999, s. 456: Correction score - wskaźnik korekcyjny]. Skala ma 30 pozycji

Skala wykrywa osoby dążące do przedstawienia się w dobrym świetle, ale w sposób bardziej subtelny niż osoby, które uzyskują wysokie wyniki w skali L. Wyniki skali K służą do korekty wyników surowych kilku skal klinicznych przez podwyższenie ich o całość lub część wyniku K.

Wynik skali 1 (Hipochondrii -Hd) = Hd + 0,5 K

Wynik skali 4 (Psychopatii - Pd) = Pd + 0,4 K

Wynik skali 7 (Psychastenii - Pt) = Pt + 1 K

Wynik skali 8 (Schizofrenii - Sc) = Sc + 1 K

Wynik skali 9 (Manii -Ma) = Ma + 0,2 K

Poprawkę „K” zaproponowali Meehl i Hathaway w 1946 r. (Matkowski, 1992, s.28).

Ostatnio bywa kwestionowana. W wersji MMPI-2 pozostawiono do uznania psychologa, czy ją zastosuje. W MMPI-A nie ma poprawki K (Groth-Marnat 1997, s.237).

a1) Przykład profilu MMPI uznanego za „zafałszowany”

Przykład zafałszowania profilu w kierunku „gorszego przystosowania”

Źródło: Matkowski (1992) s. 33

Uwaga: Inny przykład profilu zafałszowanego (profil „symulanta”) można znaleźć w pracy: Matkowski (1992), s.34

b) Skale kliniczne MMPI

Poniżej podaję: numery skal, ich nazwy, skrótowe oznaczenia, liczbę pozycji w tych skalach oraz cechy osób z wysokimi wynikami w tych skalach (T ≥70)

Skala 1. Hipochondria (Hd lub Hs - Hypochondriasis)

Skala ma 33 pozycje. Wysokie wyniki wskazują na: przesadne zainteresowanie się

i zamartwianie własnym zdrowiem, skargi na dolegliwości fizyczne.

Skala 2. Depresja (D - Depression)

Skala liczy 60 pozycji. Wyniki T ≥70 uzyskują osoby, które cechuje przygnębienie, zły nastrój, pesymizm, spowolnienie psychoruchowe, poczucie niższości, winy.

Skala 3. Histeria (Hy - Hysteria)

Skala ma 60 pozycji.

Wysokie wyniki sugerują, że osoba badana skarży się zazwyczaj na krótkotrwałe dolegliwości fizyczne. Skargi te przynoszą osobie badanej „wtórne korzyści”. Osoby takie oczekują od innych zainteresowania, opieki, wsparcia.

Skala 4. Psychopatia (Pd -Psychopathic deviate = ktoś z odchyleniem psychopatycznym)

Na skalę składa się 50 pozycji.

Osoby z wysokimi wynikami charakteryzuje impulsywność, agresja, bunt, obwinianie innych, niecierpliwość, egoizm

Skala 5. Męskość - kobiecość (polski skrót: Mk od Męskość - ang. Skrót: MF od masculinity

femininity)

Uwaga: są oddzielne klucze dla mężczyzn i kobiet !

W zachowaniu osób z wysokimi wynikami mogą występować cechy właściwe płci przeciwnej (u mężczyzn - bierność, ustępliwość, u kobiet - dominacja, rywalizacja).

Skala 6. Paranoja (Pa - Paranoia)

Skala ma 40 pozycji.

Dla osób z wysokimi wynikami charakterystyczne są: myśli prześladowcze, przewrażliwienie, podejrzliwość, poczucie krzywdy z powodu niesprawiedliwego traktowania.

Skala 7. Psychastenia (Pt - Psychasthenia)

Skala jest złożona z 48 pozycji.

Wysokie wyniki uzyskują osoby, które odczuwają napięcie wewnętrzne, wyolbrzymiają swoje problemy, , mają trudności z podejmowaniem decyzji, stawiają sobie duże wymagania, starają się być wytrwałe i sumienne.

Skala 8. Schizofrenia (Sc - Schizophrenia)

Najdłuższa skala: 78 pozycji. Wysokie wyniki mają osoby przejawiające brak zainteresowania kontaktami społecznymi i najbliższym otoczeniem, zamykające się we własnym świecie, pogrążone we własnych nierealistycznych myślach, fantazjach.

Skala 9. Mania (Ma - Hypomania)

46 pozycji. Cechy osób z wysokimi wynikami: duża aktywność, gonitwa myśli, gadatliwość, trudność koncentracji.

Skala 0. Introwersja społeczna (Si - Social introversion)

70 pozycji. Osoby o wysokich wynikach cechuje nieśmiałość, wycofywanie się, wąskie grono znajomych, silna samokontrola.

b1) Podskale skal klinicznych

Jako przykład ilustrujący rozwój skal dodatkowych opartych na MMPI przytaczam nazwy 40 skal, które są uszczegółowieniem skal klinicznych (za: Matkowski, 1992).

Podskale skali 2 (Depresja) - [ 5 podskal: D1 do D5]

D1. Subiektywne poczucie depresji

D2. Spowolnienie psychoruchowe

D3. Ogólne dolegliwości fizyczne

D4. Stępienie psychiczne

D5. Pogrążanie się w smętnych rozmyślaniach

Podskale skali 3 (Histeria) - [5 podskal: Hy1 do Hy5]

Hy1. Zaprzeczanie lękom społecznym

Hy2. Potrzeba kontaktu emocjonalnego

Hy3. Zmęczenie - złe samopoczucie

Hy4. Skargi somatyczne

Hy5. Hamowanie agresji

Podskale skali 4 (Psychopatia) -[5 podskal: Pd1- Pd4B]

Pd1. Konflikty rodzinne

Pd2. Postawa wobec autorytetów

Pd3. Niewzruszoność społeczna

Pd4A. Poczucie alienacji społecznej

Pd4B. Autoalienacja

Podskale skali 5 (Męskość-kobiecość) - [6 podskal: Mf1-Mf6]

Mf1. Narcyzm - nadwrażliwość

Mf2. Stereotypowe zainteresowania kobiece

Mf3. Zaprzeczanie stereotypowym zach. męskim

Mf4. Dyskomfort heteroseksualny - pasywność

Mf5. Introspektywność - krytycyzm

Mf6. Nieśmiałość społeczna

Podskale skali 6 (Paranoja) - [3 podskale: Pa1 do Pa3]

Pa1. Idee prześladowcze

Pa2. Przewrażliwienie

Pa3. Naiwność

Podskale skali 8 (Schizofrenia) - [ 6 podskal: Sc1A do Sc3]

Sc1A. Alienacja społeczna

Sc1B. Alienacja emocjonalna

Sc2A. Utrata panowania Ego w sferze poznawczej

Sc2B. Utrata panowania Ego w sferze wolicjonalnej

Sc2C. Utrata panowania Ego w sferze kontroli

Sc3. Dziwaczne doznania sensoryczne

Podskale skali 9 (Mania) - [ 4 podskale: Ma1 do Ma3]

Ma1. Amoralność

Ma2. Niewzruszoność

Ma3. Inflacja Ego [nieadekwatnie wysoka samoocena i związany z nią opór wobec wymagań innych]

Podskale skali 0 (Introwersja społeczna) - [ 6 podskal: Si1 do Si6]

Si1. Poczucie niższości - dyskomfort osobisty

Si2. Poczucie dyskomfortu z innymi

Si3. Stałość - sztywność

Si4. Nadwrażliwość

Si5. Nieufność

Si6. Problemy somatyczne

c) Sposób przedstawiania wyników MMPI

c1) Skala T

Wyniki surowe w MMPI zamienia się na wyniki przeliczone wyrażone w tzw. skali T.

Skala T to teoretyczna skala wyników oparta na rozkładzie normalnym, w którym wynik średni wynosi 50, a odchylenie standardowe wynosi 10. Jerzy Brzeziński (2000, s. 413) używa określenia „skala tenowa”.

c 2) Jak mają się wyniki w skali T do tzw. wyników standaryzowanych (z) ?

Wynik standaryzowany (z) to wynik surowy ujęty jako jego odległość od średniej zbioru wyników, wyrażona w jednostkach odchylenia standardowego tego zbioru wyników.

z = (Wynik surowy - Średnia) /odchylenie standardowe

z = ( X - M) / s

Wyniki w skali T odpowiadają matematycznej transformacji „wyników z” według wzoru:

T = 50 + 10 z (Brzeziński, 2000, s. 413)

Poniższy rysunek, oparty na badaniach Matkowskiego (1992), obrazuje relację między wynikami surowymi polskich kobiet w skali Depresji a ich wynikami wyrażonymi w skali T.

Wynik surowy pani B. w Skali Depresji wynosił 22 punkty. Stąd wynik przeliczony w skali T wynosił, przy odniesieniu go do wyników Matkowskiego:

Wynik pani B. w skali Depresji MMPI : T = 50 + 10 [(22-25) / 5] = 50 + 10 (- 0,6) = 44

Uwaga: obraz zależności między wynikami wyrażonymi przy pomocy różnych typów skal znaleźć można m.in. w takich źródłach, jak np. Anastasi i Urbina (1999) s.100; Brzeziński (2000) s. 413.

c3) Kodowanie profilu

Sposób kodowania profilu według jednego z przyjętych sposobów (autor: Welsh) przedstawiam poniżej.

Dane na ten temat można znaleźć także w następujących źródłach:

Kobylińska (1984), s. 21 - 27,

Matkowski (1992), s. 12 - 14,

Paluchowski (2001), s. 108 - 110.

Uwaga: W praktyce korzysta się często z tzw. kodów wysokopunktowych (Matkowski, 1992, s. 87 - 104) to znaczy ograniczonych do kombinacji numerów dwu skal o najwyższych wynikach. Takim kodom, łączonym w pary ( np. 12 / 21, co oznacza, że albo najwyższym wynikiem jest wynik w skali 1 - Hipochondria, a kolejnym wysokim wynikiem jest wynik w skali 2 - Depresja, albo na odwrót: najwyższy wynik ma skala 2, a kolejny skala 1), przypisuje się na zasadzie wstępnej hipotezy określone charakterystyki osób badanych, które uzyskują wyniki odpowiadające danej parze kodów wysokopunktowych.

W.J.Paluchowski zwraca uwagę, że systematyzacja wszystkich teoretycznie możliwych pełnych kodów w MMPI jest praktycznie niewykonalna. Autor podaje (Paluchowski, 1983, s. 109), że gdyby operować kodami uwzględniającymi wszystkie 10 skal, wchodziłoby w grę 3 628 000 potencjalnych permutacji. Zaletą kodów wysokopunktowych jest to, że korzystając z nich, bierzemy pod uwagę tylko 45 kombinacji (0,001 % możliwych).

Kodowanie profilu MMPI według Welsha

Uwaga: Pod symbolami skal podane zostały przykładowo wyniki pewnej osoby badanej.

Te wyniki służą do ilustracji działań w poszczególnych fazach kodowania profilu.

? L F K Hd D Hy Pd MF Pa Pt Sc Ma Si

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

(T) 50 46 66 62 72 99 86 93 73 75 87 77 73 52

1. Uporządkuj wyniki T dla skal klinicznych od najwyższego do najniższego

Hd D Hy Pd MF Pa Pt Sc Ma Si

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

(T) 72 99 86 93 73 75 87 77 73 52

Miejsce wyniku IX I IV II VII/VIII VI III V VII/VIII X

2. Odpowiednio do tej kolejności zapisz w szeregu od lewej do prawej numery skal klinicznych

(jeśli wyniki są identyczne, piszemy numery skal w takiej kolejności, w jakiej są w profilu).

Miejasce wyniku I II III IV V VI VII/VIII VII/VIII IX X

Numer skali 2 4 7 3 8 6 5 9 1 0

3. Poodzielaj numery skal znakami w zależności od wielkości wyniku T:

90-99 wstaw znak *

80-89 wstaw znak ''

70-79 wstaw znak '

60-69 wstaw znak *

50-59 wstaw znak /

40-49 wstaw znak :

30-39 wstaw znak #

Wynik T 99 93 87 86 77 75 73 73 72 52

Numer skali 2 4 * 7 3 '' 8 6 5 9 1 ' 0

4. Jeśli dwa wyniki T są takie same lub różnica wynosi 1, podkreśl numery ich skal

99 93 87 86 77 75 73 73 72 52

2 4 * 7 3 '' 8 6 5 9 1 ' 0

5. Gdy brakuje wyników w danym przedziale,

wstaw znak tego przedziału.

60-69 znak *

99 93 87 86 77 75 73 73 72 . . 52

2 4 * 7 3 '' 8 6 5 9 1 ' * 0

6. Na prawo od profilu klinicznego, po odstępie koduj skale kontrolne

? L F K

Wynik T 50 46 66 62

Miejsce III IV I II

Tak jak poprzednio: 90-99 znak * 80-89 znak '' 70-79 znak '

60-69 znak * 50-59 znak / 40-49 znak : 30-39 znak #

24 * 73 '' 86591 ' * 0 FK* ?L: #

7. Na końcu kodu zostaw tylko jeden znak wyników brakujących

FK*?L: # pomijamy znak #

Ostateczny kod (dla omawianego profilu): 24*73''86591'-0 FK-?L:

1.3. Charakterystyka kwestionariusza NEO FFI (Inwentarz „wielkiej piątki”)

Dane na temat kwestionariusza NEO-FFI można znaleźć w artykule Zawadzkiego, Szczepaniaka i Strelaua (1995) oraz w podręczniku do tego kwestionariusza (Zawadzki i in., 1998). Nazwa wywodzi się od pierwszych liter nazw trzech wymiarów badanych kwestionariuszem (Neuroticism, Extraversion, Openess to experience) i od pierwszych liter słów Inwentarz Pięciu Czynników (Five Factor Inventrory).

NEO-FFI ma normy stenowe (liczba pojedyńcza: sten; liczba mnoga: steny) oddzielne dla obu płci i różnych grup wiekowych.

1.3.1. Skala stenowa jako sposób wyrażania wyników w NEO-FFI

Źródło wykresu: Lyman (1963)

Poniżej przedstawiam charakterystyki osób uzyskujących wysokie i niskie wyniki w poszczególnych pięciu wymiarach badanych kwestionariuszem NEO-FFI.

1. Neurotyczność

Duża neurotyczność: podatność na irracjonalne pomysły; mała zdolność kontrolowania swoich popędów i zmagania się ze stresem; reagowanie silnym lękiem, napięciem, zamartwianie się ; częste doświadczanie stanów wrogości i gniewu ; łatwe zniechęcanie się i załamywanie się w trudnych sytuacjach; niskie poczucie wartości, wstydliwość, poczucie zmieszania w obecności innych.

Mała neurotyczność: „Osoby z małą neurotycznością są emocjonalnie stabilne, spokojne, zrelaksowane i zdolne do zmagania się ze stresem, bez doświadczania obaw, napięć i rozdrażnienia.” (Zawadzki i in., 1998, s. 86-87)

2. Ekstrawersja

Silna ekstrawersja: przyjacielskość, serdeczność; towarzyskość, rozmowność ; skłonność do zabawy i poszukiwania stymulacji; tendencja do dominowania w kontaktach społecznych; życiowa aktywność i wigor; optymizm życiowy i pogodny nastrój

Silna introwersja: „Osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałość.” (Zawadzki i in., 1998, s.88-89)

3. Otwartość na doświadczenie

Duża otwartość na doświadczenie: ciekawość intelektualna, kreatywność, żywa i twórcza wyobraźnia, wrażliwość estetetyczna, niekonwencjonalność, kwestionowanie autorytetów, niezależność w sądach, dążenie do nowych idei

Mała otwartość na doświadczenie: konwencjonalność w zachowaniu, konserwatyzm w poglądach, uznawanie tradycyjnych wartości, pragmatyczne zainteresowania, preferowanie uznanych społecznie sposobów działania (Zawadzki i in., 1998, s. 90-91)

4. Ugodowość

Duża ugodowość: sympatyczność, pomaganie innym, altruizm, przypisywanie innym podobnych postaw do własnych, prostolinijność, prostoduszność, szczerość, łagodność, skromność, uczuciowość

Mała ugodowość: egocentryzm, powątpiewanie w dobre intencje innych, rywalizacja, agresywność, oschłość (Zawadzki i in., 1998, s. 92-93)

5. Sumienność

Duża sumienność: silna wola i motywacja, wytrwałość, skrupulatność, obowiązkowość, punktualność, rozważność, rzetelność, osiągnięcia w nauce i pracy, pracoholizm, porządek, perfekcjonizm

Mała sumienność: mała skrupulatność w obowiązkach, słaba motywacja do osiągnięć, hedonizm, brak jasnych celów życiowych, rozleniwienie, impulsywność w decyzjach, spontaniczność w działaniu (Zawadzki i in., 1998, s. 94-95)

Wybrane artykuły polskiego Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa

Wybierając artykuły Kodeksu kierowałam się między innymi występowaniem w nich słów związanych z pojęciem DIAGNOZY. Słowa te zaznaczyłam tłustym drukiem.

[Wstęp]

(...)

[Relacje psychologa z innym człowiekiem mają charakter niesymetryczny co wynika z „przewagi kompetencji interpersonalnych po stronie psychologa” - ma on specjalistyczną wiedzę i umiejętności poznawania ludzi i oddziaływania na nich]

(...) „NACZELNĄ WARTOŚCIĄ dla psychologa jest DOBRO DRUGIEGO CZŁOWIEKA”

(...) „Mimo różnych porządków moralnych i światopoglądowych istnieje zespół podstawowych wartości humanistycznych, które znalazły wyraz w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. W swoich czynnościach zawodowych [psycholog zawsze powinien respektować te PODSTAWOWE WARTOŚCI, zwłaszcza GODNOŚĆ OSOBY LUDZKIEJ, PODMIOTOWOŚĆ I AUTONOMIĘ CZŁOWIEKA I JEGO PRAWO NIESKRĘPOWANEGO ROZWOJU.

Psycholog uznaje prawo każdego człowieka do kierowania się własnym systemem wartości, dokonywania własnych wyborów, jak również prawo do intymności.

[Zasady ogólne]

1. Wykonując czynności zawodowe, psycholog zawsze dąży do tego, żeby kontakt z nim był pomocny dla drugiego człowieka. Psycholog z racji swojego zawodu poczuwa się do udzielania pomocy psychologicznej w każdych okolicznościach, gdy zachodzi taka potrzeba.

2. Psycholog jest świadomy szczególnej odpowiedzialności, wynikającej ze specyfiki wykonywanego zawodu. Powinien znać granice swojej kompetencji i nie podejmuje zadań przekraczających jego możliwości

3. [Przestrzeganie norm moralnych i obyczajowych w życiu prywatnym]

4. [Konieczność doskonalenia kwalifikacji]

5. Psycholog ustosunkowuje się twórczo do zastanego dorobku swojej dyscypliny. Przyczynia się do rozwoju wiedzy, ULEPSZANIA metod badawczych, NARZĘDZI DIAGNOSTYCZNYCH i technik terapeutycznych. Jest krytyczny wobec własnych dokonań, rozpowszechniając je ujawnia sposoby dotychczasowej weryfikacji.

12. Psycholog wykazuje stała troskę o prestiż i poziom wykonywania zawodu. NIE UDOSTĘPNIA SPECYFICZNYCH TECHNIK DIAGNOZY psychologicznej osobom NIEPOWOŁANYM do ich kompetentnego stosowania.

Psycholog PRZECIWSTAWIA SIĘ podejmowaniu działalności psychologicznej, a zwłaszcza STOSOWANIU SPECYFICZNYCH TECHNIK DIAGNOSTYCZNYCH i terapeutycznych przez osoby NIE POSIADAJĄCE KWALIFIKACJI PSYCHOLOGICZNYCH.

[Psycholog jako praktyk]

17. Rozpoczynając pracę, psycholog każdorazowo uzgadnia z klientem cel i zakres swoich oddziaływań oraz zasadnicze sposoby postępowania. Ustalenia te mają charakter wstępny i mogą ulec zmianie w toku dalszych kontaktów. W przypadku istnienia niezgodności poglądów należy dążyć do uzgodnienia jednolitego stanowiska.

Psycholog respektuje system wartości klienta i jego prawo do podejmowania własnych decyzji, nie powinien jednak podejmować się interwencji, jeśli jej cele lub stosowane metody nie byłyby zgodne z jego etyką zawodową.

18. OSOBY zgłaszające się do psychologa nie z własnej inicjatywy zarówno dorośli jak dzieci (KIEROWANE NA BADANIA DIAGNOSTYCZNE lub zabiegi psychokorekcyjne) powinny być przez niego POINFORMOWANE O CELU postępowania, stosowanych METODACH, WYNIKACH i sposobie ich UDOSTĘPNIANIA. Psycholog stara się uzyskać AKCEPTACJĘ planowanych czynności zawodowych przez te osoby.

19. Osoby małoletnie powinny być traktowane w sposób szczególny. Podstawowa zasadą psychologa w pracy z osobami małoletnimi jest ich dobro, co oznacza, że osoby te w kontaktach z psychologiem mają prawa nie mniejsze niż klienci dorośli.

(...) Psycholog ma moralny obowiązek stać w obronie praw małoletniego. Psycholog ma prawo i tez obowiązek respektować decyzję małoletniego jako osoby ludzkiej w zakresie kontaktów z nim.

20. Osobom korzystającym z DIAGNOZY i terapii psychologicznej psycholog udziela informacji o stosowanych metodach i uzyskanych wynikach, kierując się dobrem tych osób. Psycholog unika postępowania stwarzającego ryzyko zagrożenia wartości cenionych przez klienta a także okazji do błędnej interpretacji podawanych informacji.

W wypadkach wątpliwych psycholog upewnia się, czy informacje zostały właściwie zrozumiane.

21. [tajemnica zawodowa]

Ujawnienie wiadomości objętych tajemnicą zawodową może nastąpić jedynie wtedy, gdy poważnie zagrożone jest bezpieczeństwo klienta lub innych osób. (...)

25. Psycholog zachowuje wrażliwość etyczną, nie unika rozstrzygania konfliktów moralnych, lecz stara się je dostrzegać, dokładnie rozważa sytuację i podejmuje decyzje kierując się własnym rozeznaniem, w oparciu o naczelne wartości etyczne swojego zawodu. Nawet nie akceptując postępowania osoby, psycholog powinien starać się jej pomóc.

43. [naczelne wartości etyczne zawodu psychologa:]

godność, podmiotowość i autonomia człowieka

Sytuacje trudne dla diagnosty z moralnego i etycznego punktu widzenia

W tym punkcie podane zostaną przykłady dylematów moralnych i etycznych, jakie przeżywał autor wykładu w związku ze swą działalnością w roli diagnosty i eksperta sądowego. Zwrot „dylemat moralny” rozumiany jest tu w znaczeniu: „wahanie, jak postąpić, ze względu na wewnętrzne poczucie słuszności”. Zwrot „dylemat etyczny” (lub „dylemat etyczno-zawodowy”) rozumiany jest jako „wahanie, do jakich przepisów kodeksu etycznego należy się odwołać, wybierając określone postępowanie”.

Bibliografia

Bańka, A. (1994). Wiarygodność i odpowiedzialność etyczna psychologa jako

eksperta, W: J. Brzeziński i W. Poznaniak (red.). Etyczne problemy działalności

badawczej i praktycznej psychologów.(s.185-196). Poznań: Wydawnictwo Fundacji

Humaniora.

Brzeziński, J. (2000). Problemy etyczne badań naukowych i diagnostycznych,

W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T. 1., Gdańsk: Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne.

Brzeziński, J., Toeplitz-Winiewska, M. (red.).(2000). Etyczne dylematy psychologii. Poznań:

Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Cybulski, T. (1995). Zasada posiadania adekwatnej samowiedzy psychologicznej w

pracy biegłego sądowego psychologa, W: J. M. Stanik i Z. Majchrzyk (red.).

Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego psychologa i psychiatry w praktyce

sądowej: Katowice: Katedra Psychologii Klinicznej Uniwersytetu Śląskiego.

Czerederecka, Alicja (w druku). Ekspertyza psychologiczna dotycząca dziecka w sprawach

sądowych (problemy etyczne) [maszynopis 2001]

Kodeks etyczno-zawodowy psychologa (2000). W: J.Strelau (red.), Psychologia

(s. 837-844). T.3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Łukaszewski, W. (2000). Złudzenia co do kodeksów etycznych. W: J. Brzeziński,

M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyczne dylematy psychologii (s. 95 - 101). Poznań:

Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Mellibruda J., Bochwic T. (1988). [Słowo wstępne]. Nowiny Psychologiczne, 6, 2-3.

Poznaniak, W. (1994). Diagnozowanie a etykietowanie (stygmatyzowanie) ludzi,

W: J. Brzeziński i W. Poznaniak (red.). Etyczne problemy działalności

badawczej i praktycznej psychologów. (s. 73 - 82). Poznań: Wydawnictwo Fundacji

Humaniora.

Ratajczak, Z. (1994). Etyka ekspertów, W: J. Brzeziński i W. Poznaniak (red.). Etyczne

problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów. (s.175-184). Poznań:

Wydawnictwo Fundacji Humaniora

Sęk, H. (1994). Problemy etyczne psychologów w kontakcie z pacjentem

psychiatrycznym - diagnoza, terapia, profilaktyka, W: J. Brzeziński i W. Poznaniak

(red.). Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów. (s.139-160).

Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Sprawozdanie ZG PTP z kadencji 1985/88 (1988). Nowiny Psychologiczne, 6, 33 - 52.

Sprawozdanie z Walnego Zgromadzenia Delegatów (1988). Nowiny Psychologiczne, 6,

94 - 108.

Stanik, J. M. (1995). Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego psychologa,

W: J. M. Stanik i Z. Majchrzyk (red.). Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego

psychologa i psychiatry w praktyce sądowej.(s.197-226).Katowice: Katedra Psychologii

Klinicznej Uniwersytetu Śląskiego.

Stanik, J.M. (1995). Węzłowe problemy etyczno-zawodowe biegłego sądowego

W: J. M. Stanik i Z. Majchrzyk (red.). Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego

psychologa i psychiatry w praktyce sądowej.(s.197-226).Katowice: Katedra Psychologii

Klinicznej Uniwersytetu Śląskiego.

Stanik, J. M., Majchrzyk Z. (red.).(1995). Etyczno-zawodowe problemy biegłego sądowego

psychologa i psychiatry w praktyce sądowej. Katowice: Katedra Psychologii Klinicznej

Uniwersytetu Śląskiego i Sekcja Psychiatrii Sądowej Polskiego Towarzystwa

Psychiatrycznego.

Staniszewska, J (2000). Kodeks zawodowy - konieczność czy absurd? W: J.Brzeziński,

M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyczne dylematy psychologii (s.45 - 94). Poznań:

Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Stepulak, M. (2001). Tajemnica zawodowa psychologa. Lublin: Redakcja Wydawnictw

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. (stron 557 !)

Toeplitz-Winiewska, M. (1996). Problemy etyczne stosowania technik projekcyjnych dla

celów sądowych, W: A.Czerederecka, T.Jaśkiewicz-Obydzińska (red.),

Techniki projekcyjne w psychologicznej ekspertyzie sądowej. (s. 25 - 31). Kraków:

Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.

Toeplitz-Winiewska, M. (2000). Etyczne aspekty uprawiania zawodu psychologa.

W: J.Strelau (red.), Psychologia (s. 823-836). T.3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne.

Toeplitz-Winiewska, M. (2000). Etyczne problemy sądowej ekspertyzy psychologicznej. W:

J.Brzeziński, M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyczne dylematy psychologii (s.163 -171).

---