Zagadnienia egzaminacyjne z historii prawa narodów

dla studentów kierunku stosunki międzynarodowe

1. Zagadnienia wprowadzające

• Periodyzacja dziejów prawa narodów: znaczenie i kryteria periodyzacji; znaczenie czynnika cywilizacyjnego w periodyzacji historii prawa narodów (ubi societas, ibi ius);

a) okres prehistoryczny (tworzenie się społeczności ludzkich, powstawanie miast, pojawienie się pisma);

b) starożytność (Azja - Środkowy Wschód i Egipt, świat grecki, okres rzymsko-helleński; świat pozaeuropejski);

c) Średniowiecze (wczesne średniowiecze, powstawanie Europy);

d) Europa nowożytna (era hiszpańska - 1494-1648, era francuska 1648-1815, era brytyjska 1815-1919; stopniowe kształtowanie się świadomości istnienia społeczności międzynarodowej, dominacja europejska w prawie narodów, kolonizacja i podbój kolonialny);

e) Świat XX w. (1919-1944/5).

• Terminologia: ius gentium do epoki hiszpańskiej, ius inter gentes (F. Vitoria, R. Zouche), europejskie prawo publiczne/narodów (G. de Malby, J. Moser), prawo narodów (F. Suarez), prawo międzynarodowe (J. Bentham)

• Podstawowe problemy , procesy i zjawiska: 1) problem ciągłości i zmiany w społeczności międzynarodowej i prawie narodów (brak ciągłości świata pozaeuropejskiego, zwłaszcza prekolumbijskiego, niewielki wpływ Afryki Śr. i Pd., Dalekiego Wsch.; współczesna emancypacja świata pozaeuropejskiego; różnorodność postaci społeczności międzynarodowej i prawa narodów; warunki powstania i istnienia prawa narodów); 2) sakralizacja i desakralizacja prawa (wzrost znaczenia pozytywnej woli państw, minimalizacja ograniczeń); 3) pozytywizacja prawa narodów (wzrost znaczenia umów międzynarodowych); 3) uniwersalizacja i egalitaryzacja społeczności międzynarodowej; 4) konstytucjonalizacja prawa narodów (problemy hierarchii w niezhierarchizowanej społeczności międzynarodowej);

• Struktura prezentacji materiału: 1) stan i przemiany społeczności międzynarodowej; 2) stan prawa narodów (instrumenty działania - głównie traktaty, rozstrzyganie sporów; prawo wojny, prawo pokoju); 3) nauka prawa narodów; uwagi o źródłach wiedzy o prawie narodów poszczególnych epok; polska nauka prawa narodów - podstawowe dzieła

2. Prawo narodów epoki starożytnej

2.1. Stan i przemiany starożytnej społeczności międzynarodowej

• Brak społeczności uniwersalnej, wspólnoty regionalne, relatywnie niestabilne; Azja - Środkowy Wschód: 1450-1200 pne; świat grecki - 600-338 pne; okres rzymsko-helleński IV w. pne - 168/146 r. pne; znaczenie wspólnego języka w funkcjonowaniu wspólnot międzynarodowych, rola bliskości położenia i środków transportu; brak świadomości istnienia społeczności międzynarodowej; charakter społeczności państwowych

• Duże znaczenie religii w życiu społeczeństw

• Problemy z ustalaniem właściwej chronologii

2.2. Stan prawa narodów w starożytności

Informacje ogólne: brak wyodrębnienia prawa narodów jako gałęzi prawa (nieujmowanie go w kategoriach porządku prawnego, brak wewnętrznej systematyki, brak uzasadnienia i opracowania doktrynalnego, brak kodyfikacji), duży wpływ religii na pojmowanie, stosowanie i egzekwowanie prawa narodów (trzy rodzaje sankcji: boska, społeczna, intelektualna), epika a przekaz historyczny

a) instrumenty działania: traktaty

• Pierwsze znane traktaty w historii: Lagasz - Umma (ok. 3010 r. pne), pierwszy traktat, którego treść znamy (III tys. pne król Abla - król Asyrii); praktyka traktatowa hetycka i asyryjska, struktura traktatów, rola religii, rodzaje traktatów

• Traktat między Ramzesem II a Hatuszylisem III (Egipt-Hetyci) - 21.11.1259 r. pne - budowa, treść, znaczenie

• Świat grecki: traktaty pokoju, philai, symmachiai, epimachiai, ligi i federacje: hegemonika symmachiai (Związek Delijski, Związek Ateński II, Liga Helleńska), sympoliteiai, amfiktioniai, wygasanie traktatów;

• Okres rzymsko-helleński: praktyka traktatowa Kartaginy (traktat Hannibala jako dowódcy siła zbrojnych Kartaginy z Macedonią z 215 r. pne), praktyka rzymska (trudności w rozróżnianiu stosunków zewnętrznych i wewnętrznych Rzymu; indutiae - rozejmy, deditio - kapitulacja, foedus iniquum, pax; traktaty klienckie: socii, amicitia, foedus; traktaty równoprawne; tryb negocjowania i zawierania traktatów, wygasanie traktatów)

b) prawo wojny

• Przyczyny wojen i ich podział: Izrael (wojna obligatoryjna - mitzva; wojna opcyjna - reshut), Grecja (przyczyny, neutralność wojenna - pokój Nikiasza, 422 r. pne, klauzule neutralności w traktatach pokojowych), okres rzymsko-helleński (iustae causa - Cycero/pium);

• Rytuały rozpoczynania wojny: Grecja (wypowiedzenie wojny - heroldowie, androlepsia - wyjątki od niej), okres rzymsko-helleński (ius fetiale - tryb wypowiadania wojny - ewolucja roli kolegium fecjałów);

• Kategorie przeciwników wojennych oraz prawo w trakcie wojny: wrogowie publiczni i prywatni, rozróżnianie kombatantów i osób niezaangażowanych w wojnę; immunitety w trakcie wojny (Grecja: dotyczące miejsc - asylia, miasta nieufortyfikowane, czasu: rozejmy religijne; osób: traktowanie jeńców), ryty pogrzebowe;

• Zakończenie wojny

c) prawo pokoju

• Zasady traktowania cudzoziemców: Grecja - dopuszczalność represaliów wobec cudzoziemców, androlepsia, xenoi, asylia, isopoliteiai, sympoliteiai, symbolon, proxenia

• Stosunki dyplomatyczne: zasada gościnności i przyjaźni, rozróżnianie wysłanników (Grecja), instrukcje i listy uwierzytelniające, zasady przyjmowania wysłanników (Grecja a Rzym), stałe misje (Babilon, Egipt, Grecja), przyczyny zerwania stosunków dyplomatycznych, przywileje i immunitety (wolność i bezpieczeństwo wysłanników).

3. Prawo narodów w średniowieczu

3.1. Stan i przemiany średniowiecznej społeczności międzynarodowej

• Periodyzacja średniowiecza i ważniejsze problemy: V-IX w. wczesne średniowiecze (duża dynamika zmian - najazdy ludów ze Wschodu; podział na Zachód i Wschód, czasowe połączenie za Justyniana Wielkiego; schizma wschodnia; powstanie państwa papieskiego - 756-1870 r., Donacja Konstantyna - 816 r.; próby jednoczenia Zachodu - cesarstwo Karola Wielkiego, pod koniec - powstawanie państw europejskich, powstanie cesarstwa niemieckiego - 962-1806), X-XIII w. stabilizacja społeczności średniowiecznej (diarchia - teoria dwóch mieczy oraz spór papiestwa z cesarstwem o władzę nad światem chrześcijańskim - uniezależnienie od cesarstwa - wybór papieża przez kardynałów 1059 r. Mikołaj II, Dictatus Papae z 1073 r. Grzegorza VII; 1122 r. Konkordat wormacki - 1222, 1234 - opracowanie dekretów Gracjana przez Rajmunda z Penjaforte; Unam Sanctum 1302 r. Bonifacego VIII; idea christianitas); XIII-XV w. - późne średniowiecze (związki miast - Hanza, rozwój transportu)

• Trzy komponenty świata średniowiecznego: Zachodniej Europy; świat Bizancjum (III/IV w. - 1453 r. ne) , świat Islamu (VII w. i n.);

• Państwo średniowieczne na Zachodzie (władza i prawo spersonalizowane, potem prawo ulega powiązaniu z terytorium, znaczenie systemu lennego, przenikalność państw: włączanie się w stosunki feudalne władców obcych, niezależność lenników od seniora, wpływy Kościoła; odwet i prawo oporu)

• Przyjmowanie do średniowiecznej rodziny narodów chrześcijańskich oraz wzajemne uznawanie władców: znaczenie uznania papieskiego na Zachodzie (badanie przydatności kandydata na władcę - Deliberatio papae - 1200 r., decretum Venerabilem Innocentego III z 1202 r., sposoby aprobaty: przez papieża, przez legata, przez delegowanego biskupa, bullą lub dekretem papieskim, konsekracja władców - i ewolucja jej znaczenia), traktatowe i inne uznawania się władców (np. traktat z Bonn z 921 r.; zjazd w Gnieźnie - 1000 r.)

• Prawo - hierarchiczne (zwł. św. Tomasz z Akwinu: lex Dei/aeterna; lex naturalia; lex positiva - ius civile i ius gentium; rola prawa kanonicznego, Ecclesia vivit lege romanae)

3.2. Stan prawa narodów na Zachodzie Europy

Informacje ogólne: brak wyraźnie wyodrębnionego pojęcia prawa narodów, ale są pierwsze próby jego określenia (Izydor Sewilski, VI/VII w.), brak oddzielenia od prawa państwowego, brak systematyki wewnętrznej, wielopoziomowość (efekt stosunków lennych), wpływ tradycji rzymskich

a) instrumenty działania: traktaty i sposoby rozstrzygania sporów

• Brak koncepcji traktatu i ujmowania zdolności do zawierania traktatów jako atrybutu państwa; traktaty są personalne, osobistym zobowiązaniem stron (potrzeba koratyfikacji, brak sukcesji, niekiedy problem prawa właściwego); pierwszy traktat synallagmatyczny - 1 dokument (traktat z Konstancji z 1153 r. m. papieżem Eugeniuszem III a cesarzem Fryderykiem I); problem miejsca traktatów w hierarchii źródeł (dominacja aktów papieskich); traktaty zawierane na różnych szczeblach i między różnymi szczeblami (niekoniecznie nierównoprawne, chociaż czasem na takie stylizowane)

• Zawieranie traktatów: brak przejrzystej procedury negocjowania (dopiero w XVI w. ukształtował się ich schemat), zasada spisywania, zaprzysięgania (iuramentum corporaliter praepositum - do XVII w.; przysięga w kościele - efekt: jurysdykcja kościelna, zastosowanie prawa kanonicznego) i opieczętowywania (rola kurii rzymskiej: apostolich auctoritate notarius, rejestr traktatów, uchybienie - grzechem zagrożonym nawet ekskomuniką); związanie traktatem (wymiana dokumentów podpisanych i opieczętowanych), zabezpieczenie przestrzegania traktatu (religijne, majątkowe, personalne - zakładnicy do XVII w., rzeczowe - zastaw w postaci miast lub zamków, wycofywanie wojsk, cesja terytorialna); ocena wad oświadczenia woli według prawa kanonicznego, sądy kościelne;

• Rozstrzyganie sporów: arbitraż papieski i cesarski (XII-XV/XVI w.), prawo papieży do angażowania się w spór ex officio, inne podmioty jako arbitrzy, podstawy arbitrażu (kompromis lub klauzula arbitrażowa), arbitraż instytucjonalny

b) prawo wojny

• Źródła postrzegania wojny: nauczanie Kościoła, tradycja rzymska, doświadczenia wojen prywatnych; wojna była uważana za sposób rozstrzygania sporów, egzekwowania prawa; moralny osąd wojny

• Koncepcja wojny sprawiedliwej (opracowana zwłaszcza w l. 1050-1300 przez teologów katolickich, ale już wcześniej idea była żywa: Tertulian, św. Ambroży z Mediolanu - IV w., św. Augustyn): 1) elementy koncepcji: a) auctoritas (z upoważnienia suwerena); b) personae (zaangażowanie dotyczyło tylko niektórych kategorii osób, inne były wyłączone i chronione); c) res (casus belli - cel i przyczyna wojny muszą być sprecyzowane, cel może być materialny lub niematerialny); d) iusta causa (nie mogła być po obu stronach, musiała istnieć przed wywołaniem konfliktu, władca musiał mieć co do niej pewność, wojna musi być środkiem ostatecznym, i.c. to ważne roszczenie prawne, prawny tytuł do wojny); e) animus (zamiar, celem miała być korekta zła, sprowadzenie wroga na drogę prawności; moralna przeciwwaga dla prawnej i formalnej iusta causa); 2) zastosowanie wojny sprawiedliwej w perspektywie prawa naturalnego: każdy człowiek podlega prawu naturalnemu; idea zakazu nawracania pogan siłą (Grzegorz I VI/VII w., Innocenty IV - XIII w. - innowiercy i poganie mają prawo do życia bezpiecznego w swych legalnie nabytych włościach, jeśli nie czynią chrześcijanom zła, nieprzyjęcie wiary chrześcijańskiej nie jest grzechem; wyprawy krzyżowe były zorganizowane w celu zapewnienia dostępu do miejsc świętych i odebrania nielegalnie zagarniętej Ziemi Św.; rekonkwista - w celu odebrania ziem nielegalnie zabranych); wojna była z tej perspektywy sumą wojen indywidualnie walczących, gdyż była sprawą sumienia; z czasem rozróżnienie wojny świętej od wojny między chrześcijanami: Hostiensis (bellum Romanum - przeciw niewiernym; bellum iudicale - między chrześcijanami), I raz wojna święta przeciwko Europejczykom: Aleksander III, 1179 r. przeciwko heretykom (Albigensom 1208-1214), potw. przez Sobór Laterański IV 1215 r. (przeciwko ks. Rajmondowi z Tuluzy);

• Wojna sprawiedliwa w średniowiecznej Europie była uważana za sposób egzekwowania prawa, nie można być neutralnym, bo nie można być obojętnym wobec naruszyciela ładu moralnego i prawnego; wojna sprawiedliwa nie była tożsama z wojną obronną, gdyż ta ostatnia nie rozpoczynała się na zasadzie udzielenia upoważnienia;

• Ocena moralna wojny i konieczność wojskowa: teoretycznie - ci, którzy po stronie sprawiedliwości byli chronieni i byli w prawie (mieli actio mandati od suwerena), pozostali - nie (mieli jednak prawo do samoobrony); w praktyce niektórzy przedstawiciele kościoła uważali, że wszelkie zabijanie jest grzechem i wymaga pokuty (kazus Wilhelma Zdobywcy po bitwie pod Hastings); zasadą wojny była konieczność wojskowa rozumiana jako prawo użycia wszelkich koniecznych środków w celu zwycięstwa;

• Zakończenie wojny sprawiedliwej przez zwycięstwo nie powinno było przeradzać się w dyktat, lecz traktaty powinny być przyjmowane w duchu umiarkowania i słuszności w celu przywrócenia wzajemnej więzi miłości i sprawiedliwości (św. Augustyn, dekrety Gracjana); zwycięzca miał jednak 2 prerogatywy: 1) prawo do odszkodowania za wydatki wojenne; 2) prawo ukarania naruszycieli ładu (przy poszanowaniu zasad proporcjonalności i sprawiedliwości) lub żądania zabezpieczenia, że postępowanie sprzeczne z prawem nie powtórzy się;

• Przebieg wojny: 1) rozpoczęcie: prawo do wojny: uznawano, że ma je z urzędu cesarz, z czasem utrwaliło się przekonanie, że także papież (wbrew doktrynie: św. Augustyn: Ecclesia non sitet sanguinem), w tym Urban II przez swego legata - inicjatywa wyprawy krzyżowej; papieże od czasu posiadania własnego państwa toczyli wojny, także morskie, czasem osobiście prowadząc wojska; brak wymogu wezwania do naprawienia szkód, od XII w. rodzaj notyfikacji przez heroldów (do XVII w. - rodzaj ultimatum) lub wysłanie listu wyzywającego (tak rozpoczęto wojnę stuletnią) albo inne formy (wysłanie rękawicy - Włochy; masowe uwiezienie lub wydalenie obywateli); XVI w. - obwieszczenie wrogowi i własnemu ludowi; 2) reguły walki: znaczenie kodeksów rycerskich co do traktowania jeńców oraz próby jednostronnej regulacji dyscypliny w armii i ochrony niewinnych; treuga Dei - okresy wyłączone z walki i pax Dei - ochrona niebelligerentów i miejsc świętych; 3) neutralność znana w praktyce (Konsulat Morski - zasada ładunku); 4) represalia: innowacja średniowieczna wzięta z prawa germańskiego, niekiedy uznawana za rodzaj wojny (Jan z Legnano), do ich rozpoczęcia potrzebne było auctoritas, który znajdował wyraz w liście represalyjnym, i iusta causa (musiała być odmowa zadośćuczynienia przez naruszyciela; tylko przeciwko własności, a nie osobom, weryfikacja zakresu odzyskanego mienia); ograniczenia represaliów: okresy łaski, wyłączanie niektórych osób, letters of marque - upoważnienie do represaliów poza granicami państwa; próby ograniczenia: II synod lyoński 1274 r. - zakaz, próby regulacji traktatowej - Genua-Aragonia 1378, 1386 r.;

c) prawo pokoju

• Rozwój stosunków oficjalnych i dyplomatycznych: zjazdy monarsze, sobory jako zjazdy międzynarodowe; rozwój stosunków dyplomatycznych - XV w. - pierwsze stałe stosunki dyplomatyczne (Mediolan we Florencji, potem też odwrotnie, dalej Mediolan z Neapolem i Genuą), pierwsze nowożytne listy uwierzytelniające (1460 r. - Ludwik Sabaudzki przy Kurii Rzymskiej), depesze dyplomatyczne jako forma komunikacji;

• Rozwój stosunków konsularnych (w związku z handlem i żeglugą morską) - konsul morski jako organ sądowy i wykonawczy (XII/XIII w. - wielkie miasta handlowe M. Śródziemnego - Piza, Genua, Ankona, Messyna, Montpellier, Pérpignan, Palencia, Barcelona, Majorka), w handlu z Lewantem - konsulowie zamorscy (gł. w Afryce Pn. i Bliski Wsch.; też muzułmański na Korsyce - 1230 r. - zapewnienie swobody religijnej, nienaruszalności domicylu i rozstrzyganie sporów);

• Rozwój stosunków handlowych i morskich (Zwoje Olerońskie XI/XII w. do XVII w.), Tavola Amalfitana (do II poł. XVI w.), Konsulat Morski (Barcelona XIII w., upowszechniony w XIV w. i akceptowany przez Wenecję, Genuę, Pizę, Amalii i Marsylię);

• Tworzenie się związków państw (unie personalne - Unia w Krewie i jej dzieje), unie polsko-czeska, polsko-węgierska, węgiersko-czeska); próby stworzenia trwalszych związków - idee pokoju wieczystego (Piotr Dubois - De recuperatione Terrae Sanctae, 1306 r.), król Jerzy z Podiebradu (1464 r. - związek Francji, Niemiec i Polski otwarty na innych, bez zwierzchnictwa cesarza i papieża, organy: kongregacja i sąd międzynarodowy);

• Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych: związki miast: Liga Lombardzka (1167-1250), a zwłaszcza Hanza (XIII w. - 1358 - 1669/1862) - walka z Danią o dominium maris Baltici 1361-1369 (traktat ze Stralsundu 1370 r.) oraz z Niderlandami (traktat z Kopenhagi 1441 r.), schyłek Hanzy w XV/XVI w.;

• Nabywanie terytorium: tytuł prawny do terytorium nabiera znaczenia stopniowo, zwłaszcza na tle walki cesarstwa z papiestwem (koncepcja trybutarnej zależności lennej: oddanie się pod opiekę papieża przeciwko cesarzowi lub innemu władcy - Alfons Portugalski w 1143 r. przeciwko Kastylii, oraz potwierdzenie i konsolidacja zdobytego terytorium w zamian za trybut lenny - np. czasowo Polska, Węgry, Sardynia, Bułgaria), możliwość nabycia przez małżeństwo i dziedziczenie; odrzucenie prawa do podboju ziem chrześcijańskich (ale w praktyce możliwość legalizacji przez papieża); możliwość zajmowania ziem pogan (Prusowie, Litwini, muzułmanie) i osób ekskomunikowanych; wyprowadzanie władzy nadawania ziem przez papieża z Donacji Konstantyna (1179 r. Alfons Portugalski otrzymuje prawo do zajęcia ziem pogańskich w Afryce), niekiedy wywodzono z tego też władzę papieża do rozdysponowywania wysp (niektórzy też dowodzili władzy cesarza w zakresie nadawania ziem - Bartolus de Saxoferrato); forma nadawania ziem: bulle cesarskie/papieskie (co do ziem Prusów - 1226 cesarz w Rimini; w 1234 papież w Rieti) bądź rozstrzyganie sporów;

• Rozwój roszczeń morskich państw europejskich: według prawa rzymskiego morze było rzeczą powszechnego użytku (res communes omnium, od XII w. pojawiają się konflikty i dążenia do władztwa nad morzem (walka o szlaki żeglugowe i eksploatację); Genua - władztwo nad Pn. częścią M. Śródziemnego (między Genuą a Narbonne - 1174 r.), Wenecja - Adriatyk PN. (XIII w. - poświadczone traktatami z cesarzami niemieckimi, od 1269 r. Wenecja pobiera opłaty), czasowe zwierzchnictwo Genui i Wenecji na Morzu Czarnym (do XV w.); dążenia duńsko-norweskie do panowania nad Bałtykiem, Morzem PN. i Oceanem Atlantyckim; Anglia - Wyspy Brytyjskie i okolice (król był dominus utriusque ripae), wprowadzenie ceremoniału morskiego w 1201 r. (głównie w celu zwalczania piractwa); pierwsze poważniejsze przydziały ziem i mórz: edykt papieski Romanus Pontifex 1455 r. - przyznanie lądów, portów i mórz przyległych Portugalii;

• Doktryna prawa narodów: brak wyodrębnienia, Jan z Legnano (XIV w.; prawo wojny: De bello, de represaliis et de duello, 1360 r.), Stanisław ze Skarbimierza (XV w., prawo wojny: De bellis iustis), Paweł Włodkowic z Brudzenia (prawo wojny, XV w.: Martinus Garratus z Lodi (prawo traktatów i prawo wojny XV w.: De confederatione, pace et conventionibus principium, Tractatus de bello)

3.2.1. Prawo narodów w praktyce Zakonu Krzyżackiego

3.3. Prawo narodów świata bizantyńskiego

• Bizancjum i jego otoczenie - ewolucja państwa i otoczenia międzynarodowego; idea dziedzictwa Rzymu; cezaropapizm, język - łacina do VI w., potem greka; kultura bizantyńska; podbój Justyniana; uznanie Karola Wielkiego za brata (Aix-la-Chapelle 812), cesarstwo łacińskie 1204-1261; podejście do otoczenia w kategoriach wasalnych; Moskwa jako III Rzym;

• Stosunki dyplomatyczne z otoczeniem - w sporym zakresie miały stały charakter, rozwój protokołu dyplomatycznego (księga ceremoniałów Konstantyna VII Porfirogenety - X w.); pierwszy podręcznik polityki zagranicznej - De administratio imperio; pierwsza agencja wywiadowcza - Biuro ds. Barbarzyńców

• Traktaty - z Rusią Kijowską (Olega - z 907, 911 i Igora z 945 r.), z Krzyżowcami (traktat z Diabolis, 1108 r.);

• Wojna: nieznano koncepcji sprawiedliwej wojny;

• Stosunki handlowe: z sąsiadami i republikami morskimi Włoch, Sassanidami, a po ich podboju z Arabami, potem (po 1300 r.) Turkami; Basilica - Bazyli I - system kompilacyjny przepisów morskich (lex Rhodia III w. pne u źródeł)

3.4. Świat islamu

• Powstanie i rozwój islamu i świata arabskiego: Mahomet (VII w.), potem Omajadzi ze stolicą w Damaszku (660-750), dalej Abbasydzi w Bagdadzie (750-1258) i kalifaty w Kordobie (756-1031) oraz fatymidzki (909-1171); od X w. władza kalifów staje się religijną, władza świecka trafia w ręce miejscowych dynastii i sułtanów, emirów (arabskich, tureckich, perskich, kurdyjskich i in.), zachowano idee jedności świata muzułmańskiego;

• Prawo narodów postrzegane jako część prawa islamskiego (zewnętrzne prawo);

• Traktaty zawierane z niewiernymi powinny mieć upoważnienie koraniczne i w tradycji proroczej (według świata Zachodu - impium foedus);

• Prawo wojny: trzy rodzaje wojen: 1) zewnętrzna (poza światem islamu; Acham al.-Hiraba); 2) wewnętrzna (przeciwko wrogom wewnętrznym, w tym powstańcom; Acham al.-Bughat); 3) wojna porządkowa (przeciwko naruszycielom porządku; Acham al.-Tariq); wojna zewnętrzna to wojna święta z niewiernymi (nie było potrzeby uzasadniania, ani wypowiadania wojny, ani możliwości zawierania pokoju wieczystego); etos wojny ekspansywnej; nie zmuszano niewiernych żyjących w świecie islamu do jego przyjęcia (mieli jednak zakaz naruszania pokoju, płacili dodatkowy podatek); w praktyce - próby obejścia doktryny wiecznej wojny z niewiernymi: rozejmy, pozostawianie w spokoju państw niewiernych, ale podporządkowanych Światu Islamu; możliwość gwarancji bezpieczeństwa dla jednostek, miast (handel) lub państw - koncesje; dopuszczenie swoistych wojen prywatnych (razzia) i jihadu (całkowite poświęcenie); wojny wewnętrzne - przeciw bandom (muharib), przeciw powstańcom (bughat);

• Nauka: Alfarabi (IX/X w.), Avicenna (X/XI w.), Awerroes (XII w.), Mohammed Al-Shaibani (VIII/IX w. - Grocjusz islamu).

4. Prawo narodów epoki hiszpańskiej

4.1. Rozwój społeczności międzynarodowej

• Przesłanki rozkładu średniowiecznej społeczności międzynarodowej: stopniowe zmniejszanie się znaczenia władzy papieża i Kościoła Katolickiego (jednak jeszcze podtrzymywane przez Hiszpanię) - niewola awiniońska (1309-1377); schizma Zachodnia 1348-1417, kryzys koncyliarystyczny (sobór czy papież: 1378-1417-1449), reformacja (Jan Hus, luteranizm, kalwinizm), utrata znaczenia soborów jako zjazdów międzynarodowych; stopniowa utrata znaczenia cesarza - kryzys bezkrólewia 1254-1273; jednak nadal silne poczucie więzi narodów chrześcijańskich - potępianie związków z poganami i innowiercami (np. kapitulacji Franciszka I z Sulejmanem Wspaniałym - 1535 r.; dopuszczania umów jedynie w przypadkach ekstremalnego niebezpieczeństwa - Włodkowic, bądź traktaty pokoju - Gentilis; łagodniej - Grocjusz, Zouche); trwanie idei krucjat; rozkład więzi feudalno-lennych;

• Powstanie imperium hiszpańskiego: powstanie Hiszpanii (1469 r. - małżeństwo Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej; pokonanie definitywne Arabów - 1492 r., uzyskanie Nawarry Pd. - 1515 r.; wyprawy do Indii Zachodnich - od 1492 r. i podporządkowanie imperiów Azteków - 1519 r. oraz Inków - 1524 r.; zajęcie Filipin i archipelagu Marianów - poł. XVI w.; rozwój legislacji kolonialnej od 1552 r.);; Hiszpania staje na czele kontrreformacji;

• Periodyzacja epoki hiszpańskiej: 1492/1494 - 1648; podokresy: 1) za cesarza Karola V (w Hiszpanii Karol I) 1519-1558 - unia personalna król. Hiszpanii i Ces. Niemieckiego; czas rywalizacji z Francją o wpływy w Italii (bitwa pod Pawią - 1525 r.; rezygnacja z roszczeń włoskich przez Francję - pokój z Crépy 1544, potwierdzenie dominacji hiszpańskiej we Włoszech - pokój z Cateau-Cambrésis 1559 r.; 2) za Filipa II (1558-1598) - czas stopniowego rozkładu związków między cesarstwem a Hiszpanią i Niderlandami, początek unii personalnej z Portugalią 1580-1641; zwycięstwo nad Turkami w bitwie morskiej pod Lepanto 1571 r. i zapewnienie swobody żeglugi na M. Śródziemnym; klęska Wlk. Armady w wojnie morskiej z Anglią 1588; stopniowa utrata władzy nad Niderlandami - rozejm uznający niezależność 1609 r.; 3) za Filipa IV i jego premiera duka Olivareza (1598-1648) - ponowny konflikt z Francją (definitywna przegrana potwierdzona pokojem pirenejskim 1559 r.), wojna trzydziestoletnia w Europie (traktaty westfalskie 1648 r.).

• Odkrycia geograficzne: odkrywanie Afryki przez Włochów (bracia Vivaldi - 1291 r.) i Portugalczyków (Wyspy Kanaryjskie - 1312 r.; Madera; XV w. - podróże wzdłuż wybrzeży Afryki - Henryk Żeglarz, Bartolomeo Diaz, Ferdynad Magellan - droga dookoła świata - 1519-1522), wyprawy hiszpańskie (K. Kolumb - 1492 r. i kolejne wyprawy); przesłanki odkryć zamorskich: 1) powstanie map (gł. wybrzeży - portulany); 2) busola; 3) nowy typ statków - karawele; oddzielenie Europy od świata odkrywanego (w obu światach obowiązują różne reguły prawne - uzasadnienie: wola zachowania równowagi w Europie, nieprzekształcania jej, mimo konfliktów kolonialnych; w praktyce: było to uzasadnienie ekspansji pozaeuropejskiej) - formalny wyraz w koncepcji linii: bulla Aleksanda VI Inter Caetera z 1493 r. i Traktat z Tordesillas z 1494 r., potw. bullą Ea quae Juliusza II z 1506 r.; z Crépy (fr.-hiszp.; obowiązek poszanowania posiadłości hiszpańskich i portugalskich, pod war. poszanowania prawa Francuzów do handlu; prawo do handlu bez zgody króla Hiszpanii zakazano jednak w 1556 r.); I raz formalne uznanie linii: traktat z Cateau-Cambrésis (linia przyjaźni: nie ma pokoju poza linią - wojna nie jest naruszeniem pokoju w Europie; przełamanie traktatem z Madrytu z 1630 r., ang.-hiszp. - poza linią pokój: obowiązek zwrotu zagarniętych ładunków i kompensata szkód, a zwł. fr.-hiszp. z Regensburga z 1684 r. - zakaz działań zbrojnych w i poza linią; rozwój ekspansji handlowej i kolonialnej Anglii i Niderlandów - kompania wschodnioindyjskie z 1600 i 1602 r.; Anglicy uznają jednak, że nie mają prawa do terytoriów kolonialnych tam, gdzie osiedlili się Hiszpanie - traktat londyński 1604 r.; uznanie kolonii angielskich przez Hiszpanie - traktaty madryckie 1677 i 1670 r.);

• Charakterystyka państwa nowożytnego: suwerenność (J. Bodin - Sześć Książ o Rzeczypospolitej z 1576 r. - charakter, suwerenność wewnętrzna i zewnętrzna; charakter racjonalny państwa - początki racji stanu, racjonalizm w systemie prawnym, powstanie aparatu państwowego, urzędniczego), stopniowa utrata znaczenia miast i poszczególnych części państw (La Rochelle 1628 r. - jeden z ostatnich traktatów miasta z państwem, oraz struktur korporacyjnych, pojawienie się gospodarki kapitalistycznej (ceny rynkowe, swoboda zatrudnienia); powstanie absolutyzmu, rozwój parlamentaryzmu; powstanie armii najemniczych; cuius regio, eius religio (Augsburg 1555 r.);

• Pierwsze koncepcje społeczności międzynarodowej jako wspólnoty obejmującej całą ludzkość, wspólnoty opartej na prawie naturalnym (Vitoria), nie ma różnicy między chrześcijanami a poganami (De Soto, atala, Gentili, Grocjusz); rasa ludzka stanowi wspólnotę gatunkową, ale też moralną i polityczną, przy czym jedność wynika z naturalnego nakazu miłości (Suarez), społeczność międzynarodowa to totus humani generi societas (Grocjusz);

• Przyjmowanie państw do społeczności międzynarodowej: uznanie Niderlandów (tajne traktaty Anglii, potem wyraźny manifest Elżbiety I 1581 r.; odrzucenie uznania rebelii przez Hiszpanię - poglądy B. Atala: tylko opór przeciwko tyranii jest legalny, ostatecznie - traktat westfalski - 1648 r.); Szwajcaria - traktat westfalski 1648 r. (zrzeczenia się suwerenności przez Cesarstwo); Portugalia - uznanie rozerwania unii personalnej z Hiszpanią w traktacie z Francją z 1641 r., odrzucone przez Hiszpanię (blokuje ona delegację portugalską na kongres westfalski, uznaje dopiero w 1668 r.);

• Koncepcje porządku prawnego: wciąż zakorzeniony w prawie naturalnym - według Vitorii jest to prawo zakorzenione w obiektywnym porządku rzeczy, obowiązujące nawet gdyby Bóg nie istniał; Molina, Juarez - upatrują źródła prawa naturalnego w woli Bożej, a prawa ludzkiego w woli ludzkiego legislatora, prawo ludzkie powinno być iustae et recte;

4.2. Stan prawa narodów

• Informacje ogólne: prawo narodów ma silne piętno europejskie i chrześcijańskie; 2 koncepcje: 1) Vitoria: źródłem prawa narodów jest prawo naturalne, w zakresie wykraczającym poza prawo naturalne (prawo ludzkie) moc obowiązująca wynika ze zgody większości wspólnoty narodów prawo narodów obowiązuje na mocy moralnego standardu sprawiedliwego współistnienia narodów, służy bonum commune totus orbis; wspólnota międzynarodowa to orbis, wewnątrz niej każdy naród ma ius naturalis societatis et communicationis; wyrazem ius communicationis jest np. prawo głoszenia Ewangelii, wolność żeglugi i handlu; 2) Suarez: porozumienie oparte na woli państw jest źródłem prawa narodów (państwa mają naturalne prawo odmowy kontaktów z innymi państwami; treść prawa narodów wynika z wykonywania władzy politycznej, jest obowiązujące, o ile jest zgodne ze sprawiedliwością), wspólnota międzynarodowa jest jednością polityczna i moralną; H. Grocjusz prawo narodów może być naturalne (ius naturalne, będzie wynikało z prawa naturalnego) bądź ius voluntarium (podstawą mocy obowiązującej jest zasada pacta sunt servanda);

• Ojcowie prawa narodów i ich dzieła: szkoła hiszpańska: 1) nurt dominikański - F. Vitoria (1483-1546) - Relectiones theologicae, w tym De potestate civili, De Indis, De iure belli); D. de Soto (1494-1560) - De iustitia et iure; 2) nurt jezuicki - L. Molina (1535-1600) - De iustitia et iure; F. Suarez (1548-1617) - De legibus ac Deo legislatore, Defensio fidei catholicae et apostolicae adversus Anglicanae sectae errores; 3) świecki jurystyczny: F. Vazquez de Menchaca (1512-1569) - Controversiae illustres;

a) instrumenty działania: traktaty i sposoby rozstrzygania sporów

• Traktaty: nadal zawierane przez władców w ramach ich osobistej zdolności traktatowej, obowiązują najwyżej przez czas panowania i ewent. rok po śmierci (np. traktat angielsko-szkocki między Henrykiem VII a Jerzym IV z Richmond z 1501 r.), z możliwością potwierdzenia dalszego obowiązywania (traktat angielsko-szkocki z 1534 r. między Henrykiem VIII a Jerzym V); ostatki oddziaływania systemu lennego na traktaty (traktat z 1493 r. między Maksymilianem I a Karolem VIII francuskim z Senlis - traktat miał być przekazany książętom i miastom podległym, a by zobowiązały się do pomocy ofierze ewentualnego naruszenia traktatu);

• Rozstrzyganie sporów: utrata znaczenia arbitrażu papieskiego, jednak wciąż zastosowanie w związku z zakończeniem wojny lub, co nowe, w związku z rozgraniczeniem kolonii;

b) ekspansja kolonialna

• Portugalia: XV w.; pierwszy konflikt z Hiszpanią 1470-1479 - Traktat z Alcaçovas 1479 (Kastylia opanowuje Wyspy Kanaryjskie, Portugalia - Maderę, Azory i Wyspy Zielonego Przylądka; Portugalia w swej argumentacji opiera się na bullach papieskich: Dum diversas 1452, Romanus Pontifex 1455, Inter Caetera 1456, Aeterni Regis 1481); papież oddaje ziemie odkryte Ameryce w lenno bez trybutu;

• Hiszpania: odkrycia zaaprobowane w Inter caetera Aleksandra VI (1493), uregulowane z Traktacie z Tordesillas (1494) - Brazylia dla Portugalii; według Hiszpanów papież ma monopol na dzielenie kolonii (potępienie tego przez B. de las Casas; Vitoria: Papa non sit dominus temporalis, mógł on jednak przyznać niektórym władcom chrześcijańskim, z wyłączeniem innych, zadanie nawracania tubylców);

• Francja: protokół interpretacyjny do bulli Inter caetera (1533) Klemensa VII: podział dokonany wcześniej nie obejmuje odkryć Verrazano w Ameryce Północnej, władza Hiszpanii dotyczyła tylko tych ziem, które Hiszpanie odkryli; uzyskanie przez Francje prawa do władania Kanadą i Nową Francją;

• Anglia, Niderlandy: odrzucenie prawa papieża do dzielenia kolonii i teorii odkrycia na rzecz teorii efektywnego zawłaszczenia: tylko coloniarum deductio et possesio daje tytuł prawny do terytorium (J. Milton); w praktyce posiadłości Hiszpanii i Portugalii w Amerykach nie były istotnie podważane;

c) prawo wojny

• Represalia: r. specjalne tracą znaczenie (jednak jeszcze w 1778 r. Ludwik XVI francuski wydał listy dla kupców z Bordeaux - ofiar angielskich piratów; formalnie zakazane traktatem ang.-franc. o żegludze i handlu z 1786 r.); r. ogólne - rozwijają się nadal (kulminacja w epoce francuskiej) (niekiedy były organizowane przez władze państwowe - tzw. wojny represalyjne: angielsko-francuska 1547-1549, angielsko-hiszpańska 1563-1573, wówczas niewiele różniło je od wojen międzypaństwowych);

• Zmiany w koncepcji wojny sprawiedliwej (głównie na tle podbojów kolonialnych): 1) Vitoria: odróżnia szkodę obiektywną od winy - ktoś, kto wyrządził szkodę w sposób niezawiniony (ignorantia invicibilis) nie może być karany, chodzi raczej o przywrócenie stanu legalności; tubylcy z Ameryk nie mogli wyrządzić Europejczykom szkody, gdyż nie mieli z nimi kontaktu, stąd wywodził prawo do wojny z ius naturalis et communicationis (jeżeli tubylcy byli wrodzy, Hiszpanie mieli prawo do obrony, w tym budowania fortyfikacji, prawo do zemsty i stosowania praw wojennych, lecz bez prawa zabijania, grabieży i podboju, jeśli zwyciężyli; wojna może być subiektywnie sprawiedliwa po obu stronach; należy ważyć dobro i zło: rozważyć, czy potencjalnie negatywne skutki wojny sprawiedliwej nie przeważały nad szkodą - jeśli tak, należało od niej odstąpić, należy też wstrzymać się od udziału w wojnie niesprawiedliwej, gdy są wątpliwości, trzeba jednak zachować posłuszeństwo wobec władcy; 2) B. de Atala (XVI w.), De iure et Officis Bellicis et Disciplina Militari Libri Tres: przeciwko rebelii niderlandzkiej; iustae causa wojny to obrona państwa, poddanych, przyjaciół i sojuszników, własności, w tym prawo jej odzyskania; tylko wojna między suwerenami może być sprawiedliwa; 3) A. Gentili (1552-1608), De iure belli: wojna to pojedynek (duellum), walka między równymi, wojna obronna jest zawsze sprawiedliwa, wojna ofensywna może być subiektywnie sprawiedliwa po obu stronach (ignorantia invicibilis), a nawet obiektywnie sprawiedliwa (egzekucja roszczenia prawnego lub naprawienie szkody; pierwszy systematyczny wykład ius in bello (deklaracja wypowiedzenia wojny - jej znaczenie i wyjątki od obowiązku jej złożenia; dopuszczalne środki walki; traktowanie jeńców i zakładników, kobiet, dzieci i starców oraz innych grup i kategorii osób; traktat negocjowany w dobrej wierze jako sposób zakończenia wojny); Grocjusz; De iure belli ac pacis libri tres (w. sprawiedliwa - to wojna obronna lub w celu odzyskania własności; niesprawiedliwe przyczyny to: osłabienie przeciwnika, powiększenie terytorium, wyzwolenie, zdominowanie innego narodu wbrew jego woli; w. nie może być obiektywnie sprawiedliwa po obu stronach; obowiązek wstrzymania się od udziału w wojnie, gdy nie jest jasne, kto działa sprawiedliwie: państwo neutralne powinno zawrzeć traktaty z belligerentami - idee te wywarły wpływ na stopniowe kształtowanie się neutralności wojennej, praktyka zawierania traktatów utrzymała się do końca epoki francuskiej);

d) prawo pokoju

• Stopniowe upowszechnienie stałych misji dyplomatycznych; powstanie pierwszych ministerstw spraw zagranicznych (Francja);

• Idee pokoju wieczystego: St. Pierre, de Sully;

• Walka o dominację na morzach w Europie: nie zawsze daje się to oddzielić od walki o kolonie; 1) sprzeciw Hiszpanii wobec dominacji Wenecji na M. Śródziemnym (F. Velazquez de Menchaca); spór hiszpańsko-niderlandzki o swobodę żeglugi (H. Grocjusz, Mare liberum, 1609; S. Freitas, 1625 - odpowiedź: Hiszpania dźwiga ciężar utrzymania bezpieczeństwa na morzach, król Hiszpanii może używać floty przeciwko piratom i innym wrogom) niezależnie od tego, czy wody są przyległe czy nie; opór Francji, Anglii i Niderlandów przeciw Hiszpanii; 3) walka Anglii (głównie za Elżbiety I; hasło: morze jest wspólne dla wszystkich) z Hiszpanią i Portugalią; walka Anglii, potem też Szkocji z Danią o panowanie na Morzu Północnym, Islandią i Grenlandią; dążenie Anglii do zamknięcia wód wokół Wysp Brytyjskich (za Stuartów; idea mare clausum; tworzenie stref przybrzeżnych - 1604 r., spór Szkocji z Niderlandami o rybołówstwo; 4) konfrontacja między Anglią a Niderlandami o wolność mórz, tj. żeglugi i rybołówstwa w XVII w. (Grocjusz - W. Wellwood, J. Selden);

4.3. Europa a islam

• Rozwój systemu kapitulacyjnego: kapitulacje francusko-tureckie 1535, 1569, 1604;

• Konflikt z Habsburgami: trybut na rzecz Turcji (początkowo coroczny - od 1547 r., potem suma jednorazowa - 1606 r., wówczas uznano rangę cesarską

5. Prawo narodów w epoce francuskiej

5.1. Rozwój społeczności międzynarodowej

Traktaty westfalskie: kończą wojnę trzydziestoletnią (1618-1648), są kulminacyjnym momentem rozkładu respublica Christiana oraz wygaśnięcia znaczenia Cesarstwa Niemieckiego, wyznaczają też nową rolę papieża (bardziej partner niż zwierzchnik polityczny lub moralny społeczności europejskiej); w istocie wchodzą w grę dwa traktaty podpisane w Münster i Osnabrück, których jedną stroną jest Cesarstwo a drugą Szwecja bądź Francja; traktaty te są traktatami pokoju, lecz jednocześnie ustanawiają faktyczną konstytucje dla cesarstwa rozbitego na 332 państewka o sporej autonomii (m.in. mogły zawierać sojusze z innymi państwami, o ile nie były skierowane przeciwko Cesarstwu); traktaty wprowadzają równość religii katolickiej oraz protestanckich (luterańskiej i kalwińskiej, co spotkało się z krytyką papieża Innocentego X - bulla Zelo domus Dei), potwierdziły też niepodległość Szwajcarii i Niderlandów wobec Cesarstwa;

Periodyzacja epoki francuskiej: 1) panowanie Ludwika XIV (1643/1661-1715) - budowa podstaw potęgi francuskiej (Kard. Richelieu, Mazanin, koncepcja racji stanu); okres sporu z Habsburgami: Francja pokonała Hiszpanię w Niderlandach (1668), i ogólnie Cesarstwo (1678): uzyskanie Lille, Douai, Franche-Comté i Freiburga; klęska morska (La Hogue 1692) i w wojnie o sukcesję hiszpańską (1701-1714) z Anglią (ważny pokój w Utrechcie 1713 r.: zakaz unii Francji i Hiszpanii, Habsburgowie odzyskują Mediolan, Sardynię, Niderlandy w części należącej do Hiszpanii, Anglia uzyskuje Gibraltar oraz część posiadłości francuskich w Ameryce: Nową Fundlandię i Arkadię; w tekście używa się wyrażenia iustum potentiae equilibrium na oznaczenie nowej zasady rządzącej porządkiem europejskim, tj. zasady równowagi mocarstw); wojna północna (1701-1721) - Rosja urasta do rangi mocarstwa europejskiego; ekspansja kolonialna Francji: uzyskanie Luizjany, Kanady, Akadii (Nowej Szkocji), Martyniki, Gwadelupy, San Domingo, Gujany, Réunion, części Afryki Zachodniej, powstanie kompanii handlowych: senegalskiej (1679), gwinejskiej (1685), wschodnioindyjskiej; 2) okres 1715-1790 (Ludwik XV, Ludwik XVI) - czas dominacji francuskiej na lądzie i angielskiej na morzach: Francja uzyskuje Lotaryngię od Habsburgów (1738) i osadza Burbonów w Neapolu i na Sycylii; austriacka wojna sukcesyjna 1740-1748 - wzrost znaczenia Prus; wojny kolonialne Francji z Anglią: I - 1739-1748, II-1756-1763 - utrata Luizjany i Kanady na rzecz Anglii, odwrócenie sojuszy: Francja sprzymierza się z Habsburgami; wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (traktat wersalski 1783, uznanie niepodległości USA przez Francje, Cesarstwo i Niderlandy, pokonanie Anglii); rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodów; 3) 1790-1815 (rewolucja francuska, cesarstwo napoleońskie): próba podważenia zasady legitymizmu, zwycięstwa i klęski w wojnie lądowej Napoleona, klęska morska pod Trafalgarem, konfederacja reńska (1806-1813; koniec Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, abdykacja cesarza Franciszka II, który pozostaje cesarzem Austrii - powstaje Cesarstwo Austriackie); początki koalicji prusko-rosyjsko-austriackiej; kongres wiedeński (1814-1815); ukaranie Napoleona jako przejaw prapoczątków karania władców i innych osób publicznych za naruszenie prawa narodów;

5.2. Stan prawa narodów

Kształtowanie się podstaw koncepcyjnych zasady samostanowienia narodów: rewolucja amerykańska (rebelia 13 kolonii angielskich, 1776 r.), rewolucja francuska (ks. H. Grégoire: Deklaracja praw narodów; plebiscyty w Awinionie i Sabaudii, 1791, 1792, dotyczące przyłączenia do Francji) oraz pierwsze dokumenty chroniące prawa jednostki (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 1789 r.); jedno z pierwszych ludobójstw (rewolucja francuska: Wandea)

a) instrumenty działania: traktaty i sposoby rozstrzygania sporów

• Rozwój praktyki traktatowej, nadal głównie jednak traktatów pokoju o charakterze dwustronnym, pojawiają się wszakże klauzule ochrony mniejszości religijnych; stopniowo wyodrębniają się umowy handlowe (traktat brytyjsko-portugalski z 1703 r. dotyczący ceł, tzw. traktat Methouena); zanika przysięga jako sposób potwierdzenia zawarcia traktatu i jego mocy obowiązującej, pozostaje jednak invocatio Dei;

• Od XIX w. traktaty zaczynają stopniowo wypierać w obrocie prawo zwyczajowe;

• Schyłek arbitrażu, niemniej: traktat Jaya (brytyjsko-amerykański, 1794) ustanawiający komisję arbitrażową dla rozstrzygania wszystkich spraw spornych (nie tylko 1 sporu);

b) prawo wojny

• Humanizacja wojny (dwa pierwsze okresy w epoce francuskiej, po zdewastowaniu Palatynatu przez Ludwika XIV w 1689 r.): dążenie do rozróżniania kombatantów od ludności cywilnej, a nawet ochrony rannych kombatantów, jeńców, nienaruszalność szpitali wojskowych (traktat USA-Prusy, 1785 r.); w okresie ostatnim totalizacja wojny (koncepcja wojny narodowej w toku rewolucji francuskiej, wszczynanie wojny w imię wyzwalania ludów);

• Wojna morska: rywalizacja koncepcji niderlandzkiej ochrony ładunku i osób - poddanych państw neutralnych i angielskiej koncepcji ciągłości podróży towarów; 1780 r. - Deklaracja I Ligi Neutralności Zbrojnej (swoboda dla statków państw neutralnych wpływania do portu i żeglugi wzdłuż wybrzeży państw wojujących; zakaz zajmowania ładunków należących do państw neutralnych, chyba że kontrabanda wojenna; zakaz papierowej blokady portów, tylko efektywna blokada może wywierać skutki prawne)

c) prawo pokoju

• Idee pokoju wieczystego: W. Penn, E. Crucé

• Upowszechnienie się stałych misji dyplomatycznych jako instrumentów polityki zagranicznej państw; duże różnice między państwami, nawet wielkimi mocarstwami wywołują problemy rang i procedencji; włączenie konsulów do służby państwowej (rozpoczęcie praktyki ich nominacji przez władców);

• Piractwo zostaje uznane za delikt prawa narodów

d) Kongres Wiedeński i Akt końcowy

• Traktat z Chaumont (1814 r.): wzajemne zobowiązanie Austrii, Wlk. Brytanii, Prus i Rosji do utrzymywania współpracy po wspólnym zwycięstwie; traktat paryski (1814 r.): zobowiązanie do zwołania kongresu belligerentów w celu uzupełnienia jego postanowień;

• Kongres wiedeński: niezwołany, nieobradujący na posiedzeniach plenarnych, lecz na salonach; uczestnicy: Austria, Hiszpania, Wlk. Brytania, Portugalia, Prusy, Rosja i Szwecja oraz Francja;

• Akt końcowy z 9.6.1815 r.: 121 artykułów, 17 załączników; postanowienia: 1) zmiany terytorialne (powstaje konfederacja 38 państw niemieckich pod władzą Austrii i Prus do 1866 r.; Królestwo Kongresowe do 1832 r., Rzeczpospolita Krakowska do 1846 r., powstają Zjednoczone Niderlandy do 1831 r., powiększa się terytorium Szwajcarii; koniec wielkości Genui, przyłączonej do Piemontu-Sardynii, oraz Wenecji anektowanej do Austrii, od 1866 r. przyłączonej do Włoch); 2) Deklaracja potępiająca handel Murzynami (8.2.1815 r.): handel zostaje uznany za sprzeczny z zasadami ludzkości i moralności powszechnej, uznaje się prawo wizyty na statkach podejrzanych o handel (zakaz umocniony aktami generalnymi z Berlina z 1885 r. i Brukseli z 1890 r.); 3) Regulamin rang dyplomatycznych (19.3.1815 r., uzupełniony protokołem akwizgrańskim z 21.11.1818 r.): ustalenie klas dyplomatycznych i zasad precedencji; 4) rozwój prawa międzynarodowego rzecznego: swoboda żeglugi na Renie, Menie, Skaldzie, Nekarze, Mozie i Mozeli, tj. rzekach granicznych i transgranicznych (Ren zostaje objęty nową konwencją w 1831 r, zm. w Mannheim 1868 r., co było związane z ustanowieniem Centralnej Komisji Żeglugi na Renie);

• Powstanie Św. Przymierza (26.9.1815 r., Aleksander I - Franciszek I - Fryderyk Wilhelm III; nieco później przyłącza się Anglia i Francja - system pentarchii): uświecenie zasady legitymizmu i prawa do interwencji w jej imię;

e) nauka prawa narodów

• Naturaliści: S. Pufendorff, Ch. Wolff; pozytywiści: R. Zouche, C. van Bynkershoeck, J. Moser, J. F. Martens; pierwsze prywatne zbiory traktatów: Martenów, Daumont; kierunek mieszany: E. de Vattel

5.3. Prawo narodów a islam i świat pozaeuropejski

• Rozwój umów kapitulacyjnych z Imperium Ottomańskim (Anglia, Szwecja, Dania, Prusy, Hiszpania, później Austria, Francja i Rosja; szczególna pozycja Francji - prawo działania w imieniu europejskich państw chrześcijańskich niereprezentowanych w Turcji;

• Rozwój stałych misji dyplomatycznych sułtana (koniec XVIII w.; u siebie przyjmował od XVI w.);

• Habsburgowie odzyskują Węgry (traktat belgradzki, 1739 r.); Turcja zawiera umowy kapitulacyjne z Austrią i Wenecją (1718 r.);

• Wojna turecko-rosyjska - pokój w Küczük-Kainardżi (1774 r.): Rosja uzyskuje prawo interwencji w wewnętrzne sprawy Imperium Otomańskiego w celu ochrony religii ortodoksyjnej;

• Autonomizacja wasalnych państw północnej Afryki (Maroko, Trypolis, Algier, Tunis, Salé): zawieranie umów z państwami europejskimi, korsarstwo;

• Rozwój kontaktów traktatowych państw europejskich (Portugalia, Dania, potem Niderlandy, Anglia i Francja) z Azją Południową i Południowo-Wschodnią (Persja, Syjam, państewka indyjskie) w XVII i XVIII w.; traktat Goa-Punem z 1779 r. (problem przejścia przez terytorium indyjskie - MTS, 1957, 1960), kolonizacja Cejlonu (ostatecznie Anglia, 1802 r.);

• Chiny za dynastii Ts'ing (1644-1912): włączenie Formozy (Tajwanu), Mongolii i Turkiestanu Wsch., rozszerzenie władztwa w kierunku Birmy, Tybetu i Nepalu, pierwsze traktaty z państwami europejskimi (z Rosją, 1689 r. - traktat z Nerczinska: zakończenie wojny o basen Amuru, określenie granic, ułatwienia dla kupców z Rosji, ekstradycja, przedłużony w 1727 r. - ustanowienie stałej misji dyplomatycznej w Pekinie), zamkniecie Chin; Japonia zamyka się na świat europejski od XVII w.;

6. Prawo narodów epoki angielskiej

6.1. Stan społeczności międzynarodowej

• Okres brytyjski 1815-1918/1921

• Dominacja brytyjska na lądach i morzach - powstanie Imperium brytyjskiego, era wiktoriańska (1837-1901);

• Wzmocnienie pozycji Stanów Zjednoczonych w Amerykach: rozbudowa państwa, doktryna Monroe (1823 r.: Ameryka dla Amerykanów; pax americana: zakaz interwencji europejskiej w Amerykach); USA odbiera Hiszpanii Indonezje (1898 r.) - USA stają się mocarstwem światowym;

• Wojna krymska 1853-1856, osłabienie Rosji w regionie M. Czarnego;

• Zasada narodowości w Europie (P. Mamcini) - prawo narodów do własnego państwa: niepodległość Grecji (1829 r.) i Belgii (1831 r.); stopniowy rozkład Cesarstwa Austriackiego (Austro-Węgry 1867, wydzielenie Galicji i Lodomerii), zjednoczenie Włoch (1866-1870), Niemiec (1871), niezależność Luksemburga 1867 r., powstanie Serbii i Rumunii, potwierdzenie niezależności Czarnogóry (1878), Bułgarii (1908), Albanii (1912), Norwegia zrywa unię ze Szwecją (1905), niepodległość Finlandii 1917 i krajów bałtyckich (1918-1919);

• Rozkład sojuszu mocarstw: powstanie trójprzymierza i trójporozumienia; rewolucja w Rosji;

• Wyzwalanie się państw latynoskich: Haiti (184), kolonie hiszpańskie (1808-1825), Brazylia (1822) - tylko ta ostatnia w drodze pokojowej; rozwój systemu kongresowego w Amerykach: Panama 1826, Lima 1847-1848, od 1864/5 - konferencje panamerykańskie, powstanie Unii Panamerykańskiej (1889-1890); niestabilność rządów: doktryna Tobara i doktryna Estrady w kwestii uznania rządów (1907, 1930);

• Rozwój systemu kolonialnego w Afryce i Azji: konferencja berlińska i akt generalny z 1885 r. (swoboda żeglugi na Kongu i Nigrze, swoboda żeglugi i handlu z Afryką Zach., powstanie państwa Kongo jako de facto kolonii belgijskiej; zakaz niewolnictwa);

• Zasada przyjmowania państw: uznanie za naród cywilizowany: włączenie Turcji do europejskiego kręgu kulturowego (traktat paryski 1856 r.), otwarcie Japonii (przewrót wewnętrzny Meiji) i Chin (wymuszony Traktat z Nankinu z 1842 r. i późniejsze); wojna chińsko-japońska (1894) i rosyjsko-japońska (1904-1905) - Japonia dołącza do mocarstw europejskich; Chiny przekształcają się w republikę (1912);

5.2. Stan prawa narodów

Ogólnie: prawo narodów ulega mondializacji

a) instrumenty działania: traktaty i sposoby rozstrzygania sporów

• Traktaty wielostronne jako nowe zjawisko; próby kodyfikacji źródeł prawa (konwencja z 1907 r. w sprawie Międzynarodowego trybunału Łupów);

• Arbitraż ulega odrodzeniu: po traktatach Jaya, powstaje komisja amerykańsko-meksykańska 1868 r., spory amerykańsko-brytyjskie wokół wojny secesyjnej (sprawa statku Alabama, 1872 r.); powstanie Stałego Trybunału Arbitrażowego na mocy konwencji haskiej z 1907 r.;

b) prawo wojny

• Kodyfikacja prawa wojennego: Konwencja genewska o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach w polu będących (1864 r.), haskiej konferencje prawa wojennego 1899 (3 konwencje, 3 deklaracje, 3 życzenia), 1907 (13 konwencji; 44 państwa uczestniczące); konwencje dotyczą pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, prawa wojny lądowej i morskiej; pierwsze sygnały ograniczania ius ad bellum (II konwencja z 1907 r., tzw. konwencja Drago - zakaz wszczynania wojny za długi prywatne);

• Powstanie Międzynarodowego komitetu Czerwonego Krzyża (1864 r.)

c) prawo pokoju

• Rozwój prawa międzynarodowego rzecznego (Dunaj - 1856 r.); powstanie kanałów morskich i ich internacjonalizacja (kanał sueski - konwencja neapolitańska 1888 r., kanał panamski - traktat Hay-Pauncefote 1901 r.);

• Powstają pierwsze organizacje międzynarodowe: organizacje rzeczne (Europejska Komisja Dunaju - 1856 r.) i związki celowe (administracyjne, np. Unia Geodezyjna 1864 r.); także organizacje regionalne (Unia Panamerykańska);

• Rozwój poszczególnych dziedzin prawa międzynarodowego morskiego (np. deklaracja o prawie morskim z 1856 r. - zakaz korsarstwa, przy sprzeciwie USA, ochrona ładunku, z zastrzeżeniem kontrabandy, uznanie blokady efektywnej portów i wybrzeży); konwencja z 1914 r. dotycząca obserwacji gór lodowych po tragedii Titanica w 1912 r.) i administracyjnego (własność intelektualna, poczta, telegraf, geodezja, transport kolejowy);

6. Prawo narodów w I połowie XX w.

6.1. Stan społeczności międzynarodowej

• I wojna światowa i ukształtowanie się systemu wersalskiego; powstanie nowy państw niepodległych w Europie: RP, Czechosłowacja, Węgry, dążenie do rewizji traktatu przez Niemcy; powstanie sojuszu niemiecko-włosko-japońskiego;

• Przeobrażenia kolonialne (system mandatowy; niepodległość Iraku - 1932 r.; podbój Etiopii przez Włochy - 1936 r.)

6.2. Stan prawa narodów

a) Instrumenty działania

• Próby kodyfikacji prawa traktatowego (projekt harwardzki, konwencja amerykańska);

• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej jako pierwszy światowy organ sądowy

b) prawo wojny

• Dążenie do ograniczenia prawa do wojny: Pakt LN, Pakt Brianda-Kellogga 1928 r., konwencje o definicji napastnika - 1933 r.

• Karanie za naruszenie ładu pokojowego: kazus cesarza Wilhelma II i jego dowódców na mocy traktatu wersalskiego

c) prawo pokoju

• Idea nowego ładu międzynarodowego - deklaracja W. Wilsona (1918 r.); powstaje Liga Narodów;

• Akt generalny pokojowego rozstrzygania sporów 1928 r.;

• Powstanie systemu ochrony mniejszości (deklaracje i traktaty mniejszościowe); zakaz niewolnictwa i poddaństwa - konwencja z 1926 r.;

• Sposoby zapewnienia bezpieczeństwa (traktaty o nieagresji, gwarancje jednostronne); konferencja rozbrojeniowa 1932-1937

• Rozwój prawa amerykańskiego: konferencje hawańska - 1928 r., i z Montewideo - 1933 r. (konwencje dot. m.in. prawa traktatów, praw i obowiązków państw);

---