Henryk II był jednym z najwybitniejszych władców Anglii. Całe swoje panowanie poświęcił umacnianiu państwa oraz podniesieniu autorytetu władzy monarchy. Dążył on do sakralizacji swojej władzy i swojej osoby. Te dążenia spotkały się jednak z opozycją kościelną. Właściwie kościół
w Anglii był źródłem największych niepowodzeń Henryka II. Czasy, w których przychodzi rządzić Henrykowi II, to czasy walki o inwestyturę. Początkiem walki pomiędzy Henrykiem a kościołem była próba narzucenia kościołowi sądownictwa królewskiego. Reformę sądowniczą próbował Henryk II rozciągnąć na dobra kościelne. Wilhelm Zdobywca nadał wcześniej kościołowi szereg przywilejów właśnie w dziedzinie sądowniczej. Kościół dążył raczej do rozszerzania tych przywilejów,
niż do ich ograniczania. Henryk natomiast próbował ograniczyć autonomię kościoła. Zlikwidował także przywileje podatkowe kleru, co doprowadziło do konfliktu między monarchą a arcybiskupem Tomaszem Beckettem, zamordowanym później przez dworzan królewskich. Wybuchł bunt wśród możnych, zarówno duchownych, jak i świeckich. Władca został zmuszony przez nich do przywrócenia specjalnych praw duchowieństwu. Powróciły podatki na kler. W końcu pod groźbą klątwy papieża
i w obliczu klęsk w wojnach z Francją, Henryk II zatwierdził szczególny przywilej, który nosił nazwę Wielkiej Karty Swobód. Została ona wydana 15 czerwca 1215 roku. Przywilej ten wprowadzał:
- autonomię Kościoła angielskiego,
- podatek tarczowy może być nałożony tylko za zgodą Rady Królewskiej, bez zgody Rady można było nałożyć podatek tzw. podatek pomocny, wtedy, gdy król po raz pierwszy wydawał za mąż pierworodną córkę lub pasował pierworodnego syna. Podatek ten nie mógł przewyższać uzasadnionej wysokości. Król, gdy dostał się do niewoli mógł sam pertraktować o wysokości okupu za niego. Nie musiał na to uzyskać zgody Rady,
- król nadając ziemię określał ściśle obowiązki związane z tym nadaniem,
- nietykalność osobistą i majątkową,
- wolność handlu, oprócz ceł, z wyjątkiem czasu wojny,
- gwarancje urzędów dla Anglików,
- zwrot majątków odebranych bez wyroków,
- powołano Radę składającą się z 25 baronów, która miała przestrzegać nadanych swobód
i przywilejów, pojawił się organ kontrolujący posunięcia monarchy.
W roku 1265 wybuchło kolejne powstanie baronów. Po zwycięstwie Simon de Montford pozwolił na uczestnictwo rycerstwa i mieszczan w naradzie biskupów i baronów. W ten sposób ukształtował się parlamentaryzm angielski. W XIV wieku powstały trwałe jego struktury. Izbę Lordów zasiadali dostojnicy kościelni wraz z wielkimi feudałami, Izbę Gmin - przedstawiciele rycerstwa i miast. Kompetencje parlamentu zmieniały się wraz z upływem czasu. Począwszy od wyrażania zgody
na nowe podatki, następnie prawa królewskie, parlament w końcu uzyskał także prawo inicjatywy prawodawczej, czyli uchwalał projekty ustaw przedstawianych do zatwierdzenia królowi.
W 1603 roku doszło w Anglii do zmiany dynastii. W miejsce Tudorów na tronie angielskim zasiedli Stuartowie. Pierwszym przedstawicielem dynastii Stuartów był Jakub I. Był on zwolennikiem absolutyzmu. Dążenie do wprowadzenia władzy absolutnej na terenie Anglii doprowadziło do napięć pomiędzy dworem królewskim a parlamentem angielskim. Jakub I nie liczył się z warstwami średnimi, które tworzyły izbę parlamentarną. Zamierzał on doprowadzić do sojuszu hiszpańsko-angielskiego poprzez małżeństwo syna Karola z infantką hiszpańską. Parlament angielski sprzeciwił się tym planom, nie uznając takiego sojuszu, ale Jakub I nie przywykły kogokolwiek słuchać - parlament rozwiązał. Najbardziej zagorzałych przeciwników tego małżeństwa nakazał aresztować. Ostatecznie plany Jakuba I zakończyły się niepowodzeniem.
Następcą Jakuba I został Karol I Stuart. Podobnie jak ojciec okazał się złym władcą.
Jego działalność polityczna dotycząca zwłaszcza polityki wewnętrznej państwa doprowadziła do zaognienia stosunków pomiędzy parlamentem a dworem. Anglia znalazła się w pewnym momencie w obozie politycznym kardynała Armanda Richelieu, który podjął walkę z hugenotami. Wywołało to niezadowolenie protestantów angielskich, ponieważ udział w wojnie wymagał środków finansowych. Ich źródłem stały się nałożone przez króla podatki. Przeciwko podniesieniu podatków zaprotestował parlament, społeczeństwo i wówczas książę Beckingham, odpowiedzialny za stan państwa, przeszedł do hugenotów, przeciwko królowi. Taka polityka Karola I doprowadziła do wysunięcia przez parlament żądania, by został odsunięty od władzy. Oskarżono go także o nadużycia. Król nie posłuchał parlamentu i aresztował przeciwników opozycji parlamentarnej. Ogłosił także, że król jest władcą absolutnym i podlega tylko ocenie Boga. Niepowodzenia w walkach z Francją zmusiły go jednak do ustępstw. Król musiał zwołać parlament, usunął księcia Beckingham. Sytuacja w państwie nie uległa jednak zmianie. Król nie zamierzał przestrzegać praw parlamentu.
Po sporze z purytami, stanowiącymi większość parlamentu, król rozwiązał go. Karola I uznano za zdrajcę i głównego wroga królestwa. Był to pierwszy krok ku rewolucji angielskiej.
Przez jedenaście lat Karol Stuart rządził bez parlamentu. To sprawiało, że sytuacja w państwie była coraz gorsza. Jako pierwsza przeciwko Karolowi I wystąpiła Szkocja. Oba kraje pomimo wojny, którą wygrała Szkocja doszły do kompromisu. Król postanowił ponownie zwołać parlament. W końcu w kwietniu 1640 roku po jedenastu latach w Londynie zebrał się nowy parlament. Jednak nie działał on długo. Kiedy purytanie zawarli porozumienie ze Szkotami, Karol I zorientował się, iż ponowne zwołanie parlamentu było błędem. Po trzech tygodniach rozwiązał go. Kiedy Szkocja zerwała rozejm i wkroczyła do hrabstwa, król, by uratować sytuację, ponownie sięgnął po pomoc parlamentu. Był to początek rewolucji. Parlament zażądał od króla usunięcia doradców królewskich - Strafforda i Lauda, domagał się dla nich kary śmierci. Lord Strafford został przez Izbę Gmin skazany na karę śmierci. Arcybiskup Laud został uwięziony. Parlament wystąpił z programem reform nastawionych przeciwko absolutyzmowi. Król został zmuszony do podpisania aktu odbierającego mu prawo do rozwiązania parlamentu bez zgody tego organu.
W 1642 roku Karol I rozpoczął działania wojenne przeciwko stronnikom parlamentu.
Kraj podzielił się na dwa obozy - Torysów i Wigów. Po stronie króla opowiedziała się stara szlachta, kościół anglikański ale także katolicy, chłopi, artyści i intelektualiści. Ich przeciwnicy - purytanie wywodzili się głównie z nowej szlachty, farmerów i rzemieślników. W 1645 roku, w bitwie
pod Naseby Karol I został pobity. Dostał się w ręce Szkotów i został wydany parlamentowi. Przywódca purytan - Olivier Cromwell wkroczył do Londynu i dokonał czystki w parlamencie, który przeszedł do historii jako parlament kadłubowy. Uznał on króla Karola I za zdrajcę narodu
i skazał go na karę śmierci. W 1653 roku Cromwell przyjął godność lorda protektora i stał się dyktatorem angielskiej republiki. Po śmierci Cromwella okazało się, że system protektoratu, który wprowadził był niewystarczający.
Władzę po jego śmierci objął syn - Ryszard Cromwell, ale nie podołał on obowiązkom. Okazał się złym władcą, gorszym od ojca. Na jego miejsce powołano nowego króla z dynastii Stuartów - Karola II. Symbolem końca rewolucji angielskiej, przywrócenia panowania Stuartów
na tron angielski miał być trup Olivera Cromwella.
Rządy Jakuba II nie należały do najlepszych lat Anglii. Wciąż narastający konflikt spowodował wyodrębnienie się dwóch stronnictw. Pierwsze z nich skupione było wokół króla. Należeli do niego głównie właściciele ziemscy. Byli oni nazywani Torysami. Drugie stronnictwo - Wigowie, składało się z przedstawicieli nowej szlachty i bogatego kupiectwa. Byli oni obrońcami prześladowanych dysydentów. W 1679 roku parlament zdominowany przez Wigów uchwalił Hobeas Corpus Act, czyli dokument zabezpieczający prawa człowieka. Polityka Jakuba II doprowadziła
do rewolucji, zmiany dynastii na tronie oraz utrwalenia ustroju monarchii konstytucyjnej. Wprowadzenie absolutyzmu w Anglii zakończyło się niepowodzeniem.
MONARCHIA STANOWA W ŚREDNIOWIECZNEJ ANGLII I FRANCJI
Monarchia to ustrój polityczno-społeczny, w którym władzę w państwie pełni władca zwany królem, sułtanem, carem. Władza monarsza może być dziedziczna w obrębie danej dynastii lub elekcyjna i wtedy król jest wybierany każdorazowo przez upoważniony do tego organ. Monarchia na przestrzeni wieków przechodziła ewolucję i powstawały różne jej odmiany. W starożytności najpowszechniej występowała monarchia despotyczna. We wczesnośredniowiecznej Europie typowym ustrojem była monarchia feudalna. Na jej podstawie ukształtowała się monarchia stanowa W krajach o ustroju monarchii stanowej ograniczano uprawnienia panującego, bowiem dopuszczano do rządów w mniejszym lub większym stopniu stany społeczne. Największy wpływ na władzę miały stany uprzywilejowane, a więc szlachta i mieszczaństwo, chłopi nie mieli w tym względzie nic do powiedzenia. Monarchie stanowe z czasem przekształciły się bądź w monarchie absolutne bądź w monarchie konstytucyjne lub parlamentarne.
Anglia
W Wielkiej Brytanii panowały typowe dla średniowiecznej Europy stosunki feudalne, z czasem jednak pojawiły się pewne elementy odrębne i wyróżniające go na tle państw europejskich. Społeczeństwo anglosaskie dzieliło się na grupę erlów, czyli arystokrację rodową, kerlów- chłopów-żołnierzy, letów - ludzi półwolnych i niewolników. Chłop posiadał w odróżnieniu od chłopa w pozostałej części Europy ziemię na własność, a działka zwana była łanem. Chłop miał też prawo użytkowania należących do wspólnoty gminnej pastwisk, lasów i łąk. Majątki erlów i duchownych były ogromnych rozmiarów, a do użytkowania ziemi wynajmowano letów lub zubożałych erlów, którzy musieli oddać się pod opiekę pana, który zyskiwał w stosunku do nich tytuł lorda. Z czasem lord uzyskał immunitet umożliwiający mu sprawowanie sądownictwa nad sokmenami, czyli chłopami zamieszkującymi jego ziemie.
Największym właścicielem ziemi w państwie był jednak król, który nagradzał nią członków swojej drużyny. Stopniowo zaczęła wykształcać się z nich nowa arystokracja urzędnicza. Wolni i półwolni mieszkańcy państwa zobowiązani byli do reperacji grodów i mostów oraz uczestniczenia w pospolitym ruszeniu. Król angielski ze względu na posiadłości na kontynencie europejskim był jednocześnie wasalem króla francuskiego.
Podstawową jednostką administracyjną była gmina wiejska, o której najważniejszych sprawach decydowano na zebraniu gminnym. Władza wykonawcza spoczywała w rękach gminnego starosty. Kilka gmin tworzyło setkę, na obszarze tym osadzano stu wojowników z rodzinami. Sądownictwo pełniło zgromadzenie setki złożone z reprezentantów gmin wiejskich i właścicieli ziemskich a z czasem przeszło ono w ręce dwunastu urzędników. Setki i miasta składały się na hrabstwa, na czele których stali eldormeni, a następnie urzędnicy królewscy - szeryfowie. Pełnili oni władzę sądowniczą oraz strzegli bezpieczeństwa hrabstwa. Na jego wezwanie dwa razy do roku zbierało się gromadzenie notablów pełniące funkcje sądu odwoławczego, wyznaczające wysokość podatków oraz legalizujące wszelkie transakcje dotyczące obrotu ziemią.
Król posiadał radę doradczą, która wspierała go swa radą i opiniami w kwestiach zawierania pokoju i wojny, następstwa tronu, ustawodawstwa oraz ustalania danin i podatków.
W 1066 roku po bitwie pod Hastings podboju Anglii dokonał siły normańskie Wilhelma Zdobywcy. Henryk II Plantagenet w I połowie XII wieku zawładnął oprócz Anglii także częścią południowo-zachodniej Francji - Akwitanią, Andegawenią, Gaskonią. Był władcą pochodzenia francuskiego, stad jego zainteresowanie nabytkami kontynentalnymi. Władzę w tak rozległym państwie utrzymywał dzięki wspomnianym wyżej szeryfom. Całe państwo zostało objęte jednym podatkiem, co wywołało spór z duchowieństwem. Konstytucje klarendońskie likwidowały przywileje kościoła anglikańskiego w postaci sądownictwa kościelnego, zwolnień podatkowych, zakazu rozstrzygania konfliktu kościoła z władzą monarszą przez papieża. Szczególnie ostry przebieg miał konflikt króla z przywódcą antykrólewskiej opozycji arcybiskupem Canterbury Thomasem Becket'em. Becket nie chcąc się podporządkować nowym regulacjom schronił się w klasztorze cysterskim na kontynencie. Henryk II zgodził się na ugodę arcybiskupem, jednak po powrocie do Anglii Becket nie zmienił swego stanowiska. Dworzanie Henryka II uznali, że jedyną metodą rozwiązania sporu z arcybiskupem jest jego usunięcie. Zamordowanie Becket'a ściągnęło na króla dezaprobatę i potępienie społeczeństwa i spowodowało powstanie silnej opozycji. W rezultacie król musiał zlikwidować konstytucje klarendońskie i odbyć pielgrzymkę pokutną do grobu zamordowanego arcybiskupa. Henryk II planował nie tylko zdobycie korony francuskiej ale nawet cesarskiej. Dla realizacji tego celu zorganizował armię zaciężną. Utrzymywanie żołnierza zawodowego wiązało się jednak z koniecznością płacenia mu żołdu i to m.in. było powodem wprowadzenia nowych podatków w państwie i sporu z duchowieństwem. Następca Henryka II Ryszard Lwie Serce większość swego panowania spędził biorąc udział w krucjatach przeciwko niewiernym. Sojusz wymierzony w Ryszarda zawiązali jego brat Jan bez Ziemi oraz król francuski Filip August. Gdy Ryszard Lwie Serce dostał się do niewoli cesarskiej czynili oni mnóstwo zabiegów, by trwała ona jak najdłużej. Po oswobodzeniu z niewoli cesarskiej i powrocie do kraju Ryszard przystąpił do rozprawienia się z uzurpatorami czyhającymi na jego władzę. Jan bez Ziemi musiał poddać się woli brata a Filipowi Augustowi zagroziła kolejna wojna z Anglią, do której nie doszło jedynie na skutek interwencji papiestwa. Ryszard Lwie Serce zmarł w 1199 roku na skutek rany odniesionej w trakcie walk w Akwitanii. Kolejny władca i brat Ryszarda Lwie Serce Jan bez Ziemi chciał wzmocnić pozycję monarchy i rewindykować utracone przez dotychczasowych władców ziemie. Szybko popadł w konflikt ze swym dotychczasowym sojusznikiem - królem francuskim. W rezultacie jego panowanie zakończyło się utratą ziem angielskich we Francji, stąd jego przydomek. Nastąpiło to, gdy Filip August na mocy wyroku sądu parów, który nakazał konfiskatę kontynentalnych posiadłości angielskich rozpoczął ich podbój, który trwał w latach 1203-1208. Dla uzyskania środków na wojny z Francją nałożył na ludność wysokie podatki co wywołało opór duchownych, którzy doprowadzili do obłożenia króla klątwą papieską. Papież zwrócił się wtedy z prośbą o pomoc do Filipa Augusta, któremu obiecał koronę angielską. W tej sytuacji Jan bez Zmieni uznał się w 1213 roku za lennika papieskiego. Ostatecznie plany Jana bez Ziemi dotyczące odzyskania posiadłości kontynentalnych pogrzebała bitwa pod Bouvines w 1214 roku, w której cesarz Otton IV został pokonany przez wojska francuskie. W ten sposób w łeb wziął plan zaatakowania Francji z dwóch stron, z południa przez Anglików i z północnego wschodu przez wojska cesarskie. Jan bez Ziemi powrócił wtedy do Anglii, gdzie doszło do wybuchu powstania żądającego przywrócenia swobód i zniesienia ucisku podatkowego. W rezultacie w 1215 roku Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywileju dla szlachty zwanego Wielką Kartą Swobód, która uzależniała decyzje podatkowe monarchy od zgody Wielkiej Rady złożonej z duchownych i świeckich możnych, ograniczała samowolę urzędników państwowych, przede wszystkim szeryfów oraz dawała prawo każdemu obywatelowi do procesu sądowego. Ponadto zapewniono autonomię kościołowi angielskiemu, wolność handlu, zagwarantowano przyznawanie urzędów Anglikom, nakazano zwrot majątków odebranych nieprawnie tzn. bez wyroków sądowych. Na mocy postanowień Wielkiej Karty Swobód miała powstać specjalna rada kontrolująca przestrzeganie je postanowień. Jan bez Ziemi za wszelką cenę chciał obalić Kartę Swobodę odwołując się nawet w tym celu do papieża. Zabiegi jego zostały udaremnione przez śmierć w 1216 roku.
Wielka Karta Swobód dała podstawę dla powstania parlamentu angielskiego, bowiem szlachta powołując się na jej postanowienia wymogła na królu Henryku III prowizje oksfordzkie przyjęte w 1258 roku. Poprzez utworzenie 15-osobowej rady doradczej tzw. parlamentu zwoływanej trzy razy do roku ograniczyły one prerogatywy władzy królewskiej, 12-osbowa komisja miała kontrolować działanie urzędników królewskich i skarbu. Po zerwaniu prowizji oksfordzkich i zawarciu sojuszu z królem francuskim oraz papieżem szlachta angielska pod przywództwem Szymona z Montfort podniosła bunt antykrólewski. Po pokonaniu wojsk królewskich w 1264 roku w bitwie pod Lewes opozycja udała się do Londynu, gdzie powiększyła skład obradującego nadzwyczajnie parlamentu o przedstawicieli rycerstwa i mieszczaństwa. Parlament tworzyli przedstawiciele, więc odtąd wszystkich stanów - szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa oraz rycerstwa. Od XIV wieku parlament angielski zwoływano w miarę regularnie. Ustaliło się, że parlament składał się z Izby Gmin będącej reprezentacją szlachty, mieszczaństwa i rycerstwa oraz z Izby Lordów składającej się z możnych duchownych i świeckich. W 1295 roku zagwarantowano. Iż król nie mógł nakładać nowych podatków bez uprzedniej zgody parlamentu. W XIV wieku parlament zyskał tez uprawnienia ustawodawcze oraz najwyższego organu władzy sądowniczej.
Francja
Państwo francuskie powstało w wyniku podziału monarchii Karola Wielkiego na mocy traktatu w Verdun w 843 roku. Przewidywał on, iż część południowa, a więc właśnie przyszłą Francja będzie rządzona przez Lotara. W X wieku Francja podzielona była na liczne księstwa wasalne, których władcy byli częstokroć znacznie silniejsi od samego króla. Władca miał ówcześnie bardzo słabą pozycję, zarządzał właściwie jedynie swoją dzielnicą. Panowie feudalni zadecydowali, że w 987 roku doszło do zmiany dynastii panującej we Francji. Po śmierci Ludwika V Karolinga władzę przejął Hugo Kapet dając początek dynastii Kapetyngów. Zapewnił on dziedziczność tronu francuskiego w obrębie własnej rodziny. Ze względu na zwierzchność angielską nad terenami południowo-zachodniej Francji przez lata ciągnęła się rywalizacja i wojny francusko-angielskie. W XIII wieku zdecydowanie umocniła się pozycja Francji poprzez zawładnięcie Andegawenią. Filipowi Augustowi udało się także wzmocnić władzę monarszą, dzięki poparciu miast. Na południu Francji musiano stawić czoła szerzącej się herezji albigensów. Byli oni przeciwnikami zarówno władzy duchownej jak i świeckiej, odrzucali wszelką dogmatykę i obrzędowość kościoła, sakrament małżeństwa, wierzyli w wędrówkę dusz i manichejski dualizm. Szybko poszerzały się szeregi albigensów co z kolie powodowało konflikt z kościołem i wiernymi katolickimi. Papież Innocenty III po zamordowaniu przez albigensów legata papieskiego wezwał do krucjaty przeciwko heretykom. Ze względu na to, że udział wzięło w niej wielu zwykłych rzezimieszków i złoczyńców doszło do ogromnego wyniszczenia Prowansalii. Co prawda ostatecznie heretycki ruch albigensów został stłumiony ale trwało to aż dwadzieścia lat. Podobnie krwawo został stłumiony społeczny ruch tzw. pastuszków. Były to grupy chłopów, które w 1251 roku rozpoczęły antyfeudalne i antykościelne powstanie.
Ludwik IX zwany Świętym podporządkował sobie północne i południowe tereny Francji. Jednocześnie utrzymywał pokojowe stosunki z sąsiadami a z Anglią zawarł w 1259 roku pokój w Paryżu. Wzmocnił on także władzę królewską poprzez zakaz prowadzenia wojen prywatnych przez szlachtę, likwidację sądownictwa duchownych oraz wprowadzenie osobistego mianowania urzędników i biskupów, co oznaczało podporządkowanie władzy duchownej władzy świeckiej. W miejsce sądownictwa feudalnego wprowadzono trybunały monarsze zwane parlamentami składające się z zawodowych sędziów. Zaczęły powstawać poprzez wyodrębnienie z rady królewskiej urzędy centralne.
Filip IV Piękny rządzący Francją pod koniec wieku XIII i na początku wieku XIV wdał się w wojnę z Anglią, którą chciał zupełnie usunąć z kontynentu europejskiego. Na wojnę tą pobierał od duchowieństwa dziesięcinę. Tymczasem papież Bonifacy VIII pod groźbą ekskomuniki zakazywał władcom świeckim pobierania od duchownych wszelkich podatków. W odpowiedzi Filip IV zakazał wywozu z Francji złota i srebra, w których przewożono do Rzymu daniny. W tej sytuacji papież orzekł, ze król francuski w wyjątkowych wypadkach może nakładać podatki na duchownych francuskich bez uzyskania przedtem zgody Rzymu. Wkrótce jednak spór króla francuskiego z papieżem odnowił się i Bonifacy VIII cofnął swoje poprzednie ustalenia. Zagroził nawet Filipowi sądem synodalnym. W tej sytuacji król Francji rozpoczął w kraju ogromną nagonkę antypapieską. Głosząc, iż papiestwo chce odebrać Francji suwerenność w 1302 roku zwołano Stany Generalne będące reprezentacją całego społeczeństwa. W XIII wieku społeczeństwo francuskie podzieliło się na trzy stany: uprzywilejowane duchowieństwo i szlachtę oraz nieuprzywilejowany stan trzeci składający się z reprezentantów reszty społeczeństwa. Stany Generalne z 1302 roku zaaprobowały antypapieską politykę Filipa IV. Podstawą powstania trzech wyodrębnionych stanów społecznych były nadawane przez władcę przywileje. Miały one charakter podatkowy, sądowniczy, ekonomiczny, polityczny. W ten sposób ukształtowały się stany różniące się między sobą ilością i ważnością posiadanych przywilejów. Oczywiście uzyskanie przywilejów wymagało odpowiedniej akcji i nacisku na monarchę. Poprzez przywileje król francuski wiązał określone grupy ludności z tronem francuskim oraz nakładał też na nie obowiązki. Przejście z jednego stanu do drugiego było praktycznie niemożliwe, a przynależność do określonego stanu była, więc dziedziczna. Powstanie monarchii stanowej we Francji nastąpiło na skutek przejścia od kraju rozbitego na wiele feudalnych posiadłości do państwa scentralizowanego o ustroju monarchicznym, w którym wpływ na rządy miały też stany społeczne.
W 1302 roku przeciwko Francuzom okupującym Flandrię wybuchło powstanie, które wywalczyło niezależność księstwa od państwa francuskiego. Bonifacy VIII na synodzie groził Filipowi klątwą za jego nieposłuszeństwo. W odwecie jeden z doradców królewskich Wilhelm Nogaret zaproponował, by oskarżyć papieża Bonifacego VIII przed sadem soborowym o nieprawne przejęcie tronu papieskiego. W celu doprowadzenia papieża przed sąd soborowy próbowano go porwać z jego rezydencji w 1303 roku. Było to tak mocne przeżycie dla Bonifacego VIII, że w miesiąc później zmarł.
Dla sfinansowania działań wojennych prowadzonych we Flandrii Filip IV najpierw uciekał się do psucia monety, potem skonfiskował majtki francuskich Żydów a następnie zakon templariuszy. W 1307 roku uwięziono zakonników i zajęto ich majątek. W trakcie tortur chciano wymóc na nich przyznanie się do zarzutów rozpusty, bluźnierstwa a nawet kontaktów z niewiernymi Arabami. Część zakonników w obliczu wyszukanych tortur przyznawał się do wyssanych z palca zarzutów. Skutku nie odniosła także interwencja papieża Klemensa V. Zakonnicy skazani zostali na śmierć przez spalenie na stosie. Sobór odbywający się w Vienne w 1310 roku potwierdził rozwiązania Zakonu templariuszy a dodatkowo zalegalizował tą decyzję papież wydając bullę w 1312 roku. Zagarniecie majątku rozwiązanego zakonu templariuszy nie ustabilizowało jednak gospodarki francuskiej, a mniejsi posiadacze ziemscy zaczęli tracić swoje majątki. W tej sytuacji zaczynał się w społeczeństwie francuskim ferment. Ludwik X, by ratować skarb królewski kazał chłopom z domen królewskich wykupywać swoją wolność. To z kolei spowodowało ogromne zadłużenie chłopstwa u lichwiarzy, i w konsekwencji wzmagało napięcie społeczne. W tej sytuacji we Francji zaczęły działać ruchy szerzące ideę dobrowolnego ubóstwa. Powstały tzw. beginaże, w których wspólnie w bardzo skromnych warunkach mieszkały kobiety. Nie składały one jednak żadnych ślubów zakonnych i w każdej chwili mogły opuścić zgromadzenie i zawrzeć związek małżeński. Podobne zgromadzenia zaczęto zakładać dla mężczyzna a nazywano je begardami. Część z nich wiodła żywot wędrujących pokutników, którzy utrzymywali się z jałmużny. Druga grupa utrzymywała się z pracy i była dobrze zorganizowana na zasadzie gmin o ściśle określonych przepisach i regułach.
Powstanie monarchii stanowej we Francji doprowadziło do sytuacji, w której uprzywilejowane stany były wsparciem i pomocą dla działań królewskich, zwłaszcza w konflikcie z kościołem i papiestwem. Jednocześnie na przestrzeni wieków doszło do centralizacji i wzmocnienia państwa. W Anglii poprzez zyskiwanie uprzywilejowanej pozycji stany ustawicznie osłabiały władzę królewską a co za tym idzie jedność państwa. W rezultacie francuskie Stany Generalne współpracowały i popierały króla a angielski parlament był miejscem ograniczania i odbierania prerogatyw królewskich.
FRANCJA I ANGLIA - SYTAUCJA POLITYCZNA W TYCH KRAJACH I WZAJEMNA RYWALIZACJA. POCZĄTKI PARLAMENTARYZMU.
Z państw sukcesyjnych monarchii Karola Wielkiego jego dynastia utrzymała się najdłużej we Francji. Z chwilą bezpotomnej śmierci przedwcześnie zmarłego w 987 roku Ludwika V przed wasalami królewskimi stanęła konieczność zdecydowania o losach korony. Królem obwołano ostatecznie księcia Francji - Hugona Kapeta w 987 roku (od tego do 1328 roku panuje dynastia Kapetyngów). Pierwszą jego troską było uniezależnienie się od elektorów przez zapewnienie dziedziczności tronu własnemu potomstwu, co uzyskał przeprowadzając jeszcze za swego życia elekcje następcy. W walce z opozycją feudałów świeckich oparł się na wyższej hierarchii kościelnej - która zgodnie z obowiązującym wówczas prawem inwestytury świeckiej była powoływana przez króla z grona oddanych mu osobistości. Poważną przeszkodą w akcji podporządkowania sobie ziem francuskich okazało się opanowanie królestwa angielskiego przez księcia Normandii. Z chwilą uzyskania korony angielskiej pozycja tego władcy radykalnie się zmieniała. Sytuacja powyższa jeszcze się skomplikowała gdy korona anglo-normandzka, w drodze małżeństwa wnuczki Wilhelma Zdobywcy z hrabią Andegawenii Gotfrydem Platagenetem, przeszła w ręce ich syna Henryka II (1154). O jego czasów w Anglii panowała dynastia Plantagenetów do 1485 roku (przed 1154 r. panowała dynastia normandzka). Było to jednoznaczne z tym, iż wasal króla francuskiego był jednocześnie królem Anglii. Kapetyngowie chcieli usunąć Planatagenetów z Francji. Henryk II był w gruncie rzeczy z pochodzenia równie francuskim władcą, jak współczesny mu przedstawiciel dynastii kapetyńskiej Ludwik VII (1137-1180). Mimo posiadania korony angielskiej czuł się bardziej związany z Francją. Dzięki małżeństwu z rozwiedzioną małżonką Ludwika VII Eleonorą Akwitańską udało mu się poszerzyć swe państwo kontynentalne o Akwitanię, tj. zachodnią część Francji. Stał się tym samym najpotężniejszym władcą feudalnym we Francji. Dążył już nie tylko do hegemonii, ale do korony francuskiej, na której to drodze stanęli mu panujący Kapetyngowie. Henryk II chcąc usunąć wszelkie przeszkody przystąpił do likwidacji niektórych przywilejów kościoła angielskiego (potrzebował pieniędzy na armię najemników).W konstytucjach ogłoszonych w Clarendon w 1164 r. wystąpił przeciwko specjalnym uprawnieniom kleru. Poddał duchowieństwo sądownictwu świeckiemu i zrównał je w obowiązkach z wasalami świeckimi, a także zniósł specjalne przywileje podatkowe. Zakazał także w sporach z władzą królewską odwoływania się do Rzymu. Na czele opozycji jaka wywołały one konstytucje kaledońskie stanął arcybiskup Canterbury - Tomasz Becket, który został zamordowany w 1170. Zabójstwo to pociągnęło za sobą fatalne skutki dla Henryka II, który uznany powszechnie za moralnego sprawcę zbrodni musiał odwołać konstytucje kaledońskie. Kościół zaś uznał Tomasza za męczennika świętego.
Sytuacja odwróciła się diametralnie kiedy po śmierci Ludwika VII na tron wstąpił jego syn Filip II August (1180), który związał się z opozycją angielską przeciwko Henrykowi II. W jej skład wszedł nawet syn Henryka II - Ryszard Lwie Serce. Ostatecznie Henryk II skapitulował przed Filipem w i swym synem w 1189 roku, kiedy to Ryszard wstąpił na tron. Okrzyknął swym głównym wrogiem swego sprzymierzeńca Filipa II Augusta, który z kolei w odwecie związał się z bratem króla angielskiego Janem bez Ziemi. Walkę za życia wygrał Ryszard, ale po jego nagłej śmierci w 1199 roku, koronę otrzymał jego brat Jan bez Ziemi. Filip II August w latach 1203-1208 opanował wszystkie posiadłości kontynentalne Jana bez Ziemi. Trudną sytuację Jana skomplikował jego zatarg z papiestwem. Ściągnął on na Anglię interdykt, a na jego króla klątwę w 1212 r. Na domiar złego papież nie zawahał się odwołać do zbrojnej interwencji Filipa, obiecując mu w zamian koronę angielką. Chroniąc się przed tą sytuacją Jan uznał się za lennika Rzymu i zobowiązał się płacić na jego rzecz roczną daninę (1231). Teraz tworzył koalicje przeciwko Filipowi do której wciągnął spokrewnionymi z Plantegenetami cesarza niemieckiego Ottona IV. Wojska niemieckie zostały jednak rozgromione w bitwie w 1214 pod Bouvines. Bitwa ta miał doniosłe znaczenia dla losów całej zachodniej Europy. Jan bez Ziemi zrezygnował wstecznie z aspiracji do korony francuskiej i wycofał się do Anglii. Tam zaś miejscowi baronowie i prałaci, którzy coraz energiczniej przeciwstawiali się uciskowi podatkowemu i samowoli królewskiej, wystąpili z żądaniem przywrócenia krajowi dawnych swobód. Kiedy zaś spotkali się z odmową chwycili za broń. Jan bez Ziemi pod wpływem zwycięstw powstańców musiał przyjąć w końcu ich postulaty i zatwierdzić je 15 VI 1215 roku, pod nazwą Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum). Było to pierwsze ograniczenie samowoli monarszej w stosunku do społeczeństwa.
Jan bez Ziemi zobowiązał się do nienaruszania praw kościoła katolickiego, nie zwiększać raz ustalonych podatków, które odtąd miały zależeć od zgody Wielkiej Rady złożonej z baronów i biskupów, która miała także kontrolować króla. Pojawił się w niej także zapis o zakazie więzienia bez wyroku sądowego. Wielka Karta Swobód oznaczała uszczuplenie prerogatyw władzy królewskiej. Król chciał ją cofnąć ale przeszkodziła mu w tym jego śmierć w 1216 roku. Na tron powołano jego nieletniego syna Henryka III, który objął samodzielne rządy dopiero w 1227 roku.
Niemal natychmiastowo zawiązała się opozycja wobec polityki Henryka III - wystąpił z żądaniami nowych podatków. Wybrana pod naciskiem baronów 24 osobowa komisja opracowała postulaty reform, a król zmuszony był je zaakceptować w 1258 roku w Oxfordzie. Stąd tez ich nazwa Prowizje Oksfordzkie. Ich myślą przewodnią było wykorzenienie nadużyć władzy królewskiej poprzez poddanie jej społecznej kontroli. Wprowadzono przy osobie króla 15-osobową radę prywatną, postanowiono zwoływać parlament trzy razy do roku (tak nazywano od lat 40-tych ciało doradcze które powstało z dawnej rady królewskiej) oraz 12-osobową komisję do przeprowadzenia kontroli działalności urzędów królewskich - głównie skarbu. Henryk III postanowił się jednak z tego wyłamać, w skutek czego doszło do konfliktu zbrojnego między nim a baronami. Władza znalazła się w rękach przywódcy powstania Szymona z Montfort, który zwyciężył w bitwie stoczonej w 1264 roku pod Lewes. Szukał on poparcia w szerokich kręgach społecznych i tym samym powiększył się skład zwołanego nadzwyczajnego parlamentu, poprzez wprowadzenie do niego przedstawicieli rycerstwa i mieszczaństwa w liczbie 2 delegatów od każdego hrabstwa i miasta. Był to początek niższej izby parlamentu która w odróżnieniu od izby lordów, otrzymała nazwę izby gmin. I zgromadzenie stanowe, w którym poza baronami i prałatami znaleźli się przedstawiciele rycerstwa i największych miast zebrało się właśnie w 1264 roku. Jednak rzędy Szymona ze względu na swój radykalizm budziły niepokój wśród baronów. Na tym tle doszło między nimi a królem do pojednania i wspólnej walki przeciwko Szymonowi. Zakończyła się ona klęską powstańców i śmiercią Szymona w bitwie pod Evesham w 1265 roku. Zwycięstwo to pozwoliło Henrykowi III wycofać się ze wszystkich dotychczasowych ustępstw. Z reform tego okresu powrócono jedynie do podziału parlamentu na dwie izby - wyższą i niższą.
Prestiż władzy królewskiej we Francji utrzymywał pokój między antagonistycznymi klasami społeczeństwa. Kiedy jednak w 1251 rozeszła się wieść o klęsce Ludwika IX w Egipcie doszło do zamieszek w kraju. Ludność chłopska pod hasłem wyzwolenie króla z niewoli i odzyskania utraconej Jerozolimy łączyła się w bandy zwane pastuszkami. Ludwik IX doprowadził do zawarcia pokoju z Anglią tzw. pokoju paryskiego w 1259 roku. W rękach angielskich pozostała Gujenna (tzn. kraj położony na południe od Gerony) jak na odstąpienie jej 3 innych okręgów. Henryk III musiał jednak zrzec się wszelkich pretensji do utraconych posiadłości Plantegenetów oraz uznać się za wasala kapetyńskiego.
Filip IV Piękny, syn i następca Filipa III, wstąpił na tron w 1285 roku. Dążył do definitywnego wyparcia Planatgenetów z kontynentu. Pretekst konfliktu był jednak b. błahy chodziło bowiem o zatarg w jednym z portów kontynentalnych między marynarzami obu narodowości. Pozwoliło to Filipowi podjąć kroki wojenne przeciwko Gujennie (1294). Król angielski Edward I zdołał tymczasem pozyskać sprzymierzeńców w Rzeszy i Flandrii. Ponieważ walka się nasilała i wymagała pieniędzy Filip IV dla uzyskania środków na prowadzenie dalsze wojny zaapelował raz jeszcze do duchowieństwa o przedłużenie płaconej dotąd dziesięciny. Zgodzono się na to choć niechętnie. Kiedy jednak w 1296 roku król domagał się dalszego jej uiszczania odwołano się do Rzymu. W 1294 na tronie papieskim zasiadł ambitny Bonifacy VIII., który w 1296 roku ogłosił bullę „Clericis laicos”, w której zakazywał władcom świeckim opodatkowania Kościoła, a duchowieństwu zbaraniał płacenia jakichkolwiek danin bez zgody papieża. Wprawdzie było to potwierdzenie uchwał soboru laterańskiego z 1215 roku jednak wywołało gwałtowny sprzeciw Francji i Anglii. Filip zakazał wywozu złota i srebra poza Francję co godziło w interesy kurii oraz rozpoczął kampanie antypapieską. W tej sytuacji Bonifacy VIII w 1297 został zmuszony do wydania encykliki w której przyznał Filipowi w razie nagłej potrzeby prawo opodatkowania kleru bez uciekania o zgodę Rzymu. Rzeczywistym podłożem konfliktu było z jednej strony dążenie Filipa do zapewnienia sobie władzy niemal absolutnej i całkowite uniezależnienie kościoła we Francji od Rzymu z drugiej zaś pretensje papieża do panowania nad światem. Król w tej walce uzyskał poparcie innych stanów francuskich (szlachta, mieszczanie, część duchowieństwa) na zwołanym w 1302 roku zgromadzeniu reprezentantów tych grup społecznych zwanym Stanami Generalnymi - początek parlamentaryzmu. Od czasów pontyfikatu Klemensa V (1305-1314), a dokładnie od 1309 roku siedzibą papieży nie był Rzym lecz Awinion na terenie Francji. Stan taki utrzymał się do 1378 roku i przeszedł do historii jako tzw. niewola awiniońska. Politycznymi opiekunami papieży w tym czasie byli królowie francuscy. Papiestwo przestało być liczącą się siłą na Zachodzie. Świadom tego upadku papież Grzegorz XI za namową mistyczki włoskiej Katarzyny ze Sieny, postanowił przenieść z powrotem siedzibę do Rzymu. Jego śmierć w 1378 doprowadziła do rozłamu w kościele. W Rzymie został wybrany nowy papież Urban VI, ale kardynałowie francuscy wybrali w Awinionie Klemensa VII. W taki sposób doszło do Wielkiej Schizmy Zachodniej, która trwała do 1449 roku. W tym czasie żaden z papieży nie był w stanie zdobyć wystarczającej przewagi. W 1449 roku abdykował ostatni antypapież awinioński. W międzyczasie obradowały sobory: w latach 1414-1418 sobór w Konstancji zwołany przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego , gdzie wystąpiła sprawa Husa oraz uznano wyższość soboru nad papieżem, a także uznano wyższość Rzymu nad Awinionem oraz sobór we Florencji, gdzie zwarto tzw. umowę, która miała zakończyć schizmę wschodnią oraz papiestwo ustąpiło na rzecz władców świeckich- wyraziło zgodę aby mieli oni wpływ na obsadzanie biskupstw oraz prawo do części dochodów kościoła.
Monarchia stanowa to taka monarchia, w której stany spoleczne - lub chociazby jeden stan - zdobyly sobie trwaly, zinstytucjonalizowany wplyw na wladze i rzady, doprowadzajac do powstania swoistego dualizmu osrodków kierowniczych - monarchy i reprezentacji stanowej.
Stan spoleczny to zamknieta grupa spoleczna o wyraznie wyodrebnionym stanowisku spoleczno - prawnym. Przynaleznosc do stanu spolecznego byla dziedziczna.
Wladza monarchy byla jednak ograniczona przez wspóludzial w zwierzchnictwie panstwowym stanów
uprzywilejowanych. Udzial ten wyrazal sie w zdobywanych przez nich uprawnieniach politycznych, w dzialalnosci zgromadzen stanowych oraz w róznych formach samorzadu stanowego i lokalnego. Typowe dla monarchii stanowej bylo zjawisko równoleglego dzialania organów panstwowych i stanowych, czyli dualizm wladzy. Zgromadzenia stanowe byly instytucja najbardziej typowa dla rozwinietej feudalnej monarchii stanowej.
System monarchii stanowej rozwinął się w całej Europie w różnym czasie (np. w Rosji później niż w pozostałych krajach). Zaczął się pojawiać w XIII wieku, a w wieku XIV był już zjawiskiem powszechnym.
Poniżej przedstawię ów system, jego powstawanie i rozwój na przykładzie dwóch państw: Anglii i Francji.
FRANCJA
Wladza królów frankijskich w X wieku byla bardzo slaba, stracili duzo ziem, ich wladza ograniczala sie wlasciwie do wlasnej posiadlosci. Reszta rzadzili feudalowie. Kraj byl rozbity na wieksze i mniejsze lenna. W tym czasie mamy panował stan rozdrobnienia feudalnego.
Gdy zmarł ostatni król z dynastii Karolingów, Ludwik V, zastanawiano się czy jest w ogóle jakis sens wybierać nowego króla. Ostatecznie wybrano Huga Kapeta (wyłacznie ze względów formalnych, "zeby jakiś był"). Okazał się on jednak dobrym politykiem i powoli instytucja króla zaczeła odzyskiwać znaczenie. Zapoczątkował dynastię Kapetyngów. Kapetyngowie od samego poczatku swego rzadzenia dazyli do przywrócenia monarchii we Francji. Zaczeli od zmiany tronu z elekcyjnego na dziedziczny. Dzieki mozliwosci inwestytury swieckiej zyskali sobie poparcie Kosciola i mogli dokonac przeksztalcenia tronu w dynastyczny.
Kapetyngowie bardzo dobrze wykorzystali swoja sytuacje: pozycje seniora oraz inwestyture swiecka. Niemaly wplyw mialy takze dzialania wojskowe. Za czasu ich panowania Anglicy zaczęli najeżdżac Francję i stosunkowo szybko zajeli połowe państwa. Wobec tego król francuski Filip August umocnil swoja wladze. Pomogli mu w tym mieszczanie, którzy byli zainteresowani likwidacja podzialów panstwa. Wykorzystal system lenny i podporzadkowal sobie wielu drobnych feudalów swieckich i duchownych. W ten sposób pozyskiwal coraz wieksze tereny. Skarb królewski zasilily wplywy z szybko rozwijajacych sie w tym okresie miast.
Najazd Anglików, mimo utracenia czesci ziem, jednak czesciowo zintegrowal kraj, a zlikwidowanie ruchu heretyckiego na poludniu Francji ukazalo sile i wladze króla. Monarchia znów byla zasadniczym ustrojem w Panstwie Franków.
Jednak w XII wieku zaczęto nadawać przywileje różnym większym grupom społecznym czyli:
- duchowieństwu
- rycerstwu
- szlachcie
- mieszczanom
Przywileje nadawano w różnych dziedzinach takich jak:
- podatkowa - zwolnienia od podatków lub ulgi podatkowe
- sądowa - dogodny dla danej grupy spolecznej system przepisów prawnych, wlasne sadownictwo, przekazanie wladzy sadowniczej, z czym wiazaly sie wplywy z kar pienieznych
- gospodarcza - przyznawanie prawa do posiadania ziemi w przypadku rycerstwa lub uprawnien handlowych w przypadku mieszczanstwa
- polityczna - wylaczne prawo czlonków grupy do pelnienia okreslonych urzedów i wplywu na wladze
Spoleczenstwo francuskie podzielilo sie na trzy stany: duchowienstwo, szlachte i „stan trzeci”, skupiajacy mieszczanstwo oraz wolnych chlopów. Przynaleznosc do stanów byla dziedziczna (oprócz duchowienstwa), a przejscie ze stanu nizszego do wyzszego praktycznie niemozliwe. Po okresie rozdrobnienia feudalnego, stany uprzywilejowane poczuly swa sile i siegnely po wladze, nadajac zjednoczonej juz monarchii charakter stanowy.
Zróznicowanie praw i obowiazków poszczególnych grup spolecznych bylo zrecznym posunieciem króla. Dalo mu to wieksza kontrole nad swoimi poddanymi.
Warunki do zjednoczenia panstwa i utworzenia monarchii w nim zaczely powstawac w XII wieku. Mozna do nich zaliczyc: wzrost handlu i zwiazany z tym rozwój miast i rynku. Powazna role odegralo tez poczucie zagrozenia zewnetrznego ze strony królów angielskich, którzy posiadali na terenie Francji olbrzymie lenna.
Droga do stworzenia zjednoczonej monarchii wiodla przez stopniowe zwiekszanie domeny królewskiej (osobistego lenna króla), przez co rósl autorytet wladcy w calym kraju.
ANGLIA
Celem polityki Henryka II bylo wmocnienie wladzy królewskiej. Zburzyl szereg zamków feudalnych, na rycerstwo nalozyl podatek od tarczy, a za zorganizowane pieniadze zorganizowal armie zaciezna, przeprowadzil reforme sadownictwa. Polegala ona na tym, ze w wypadku wniesienia sprawy przed sad królewski powolywano posród miejscowej ludnosci - 12 osób tzw: przysieglych, którzy przeprowadzali badanie sprawy. Dotyczy to spraw majatkowych i karnych, skladali zeznania wobec sedziego królewskiego, który wydawal wyrok. Kazdy wolny mial prawo do takiego sadu, ale polityka Henryka II nie podobala sie angielskim baronom. Szukali oni poparcia u królów francuskich.
Po smierci Henryka wladze w Anglii objal król Ryszard Lwie Serce, ale monarcha ten nie interesowal sie sprawami Anglii, bral aktywny udzial w wyprawach krzyzowych. Anglie traktowal jako zródlo dochodów. Przez jakis czas przebywal nawet w niewoli, z której Anglia musiala go wykupic. Wszystko to kosztowalo i budzilo powszechne niezadowolenie.
W imieniu brata wladze w Anglii sprawowal Jan bez Ziemi. W czasie jego panowania Anglia utracila szereg ziem we Francji, co wiecej, Jan sciagnal na siebie klatwe papieska. Jan musial sie ukorzyc, uznac sie lennikiem papieza i z tego tytulu Anglia musiala placic papiezowi znaczne sumy pieniedzy (1000 funtów rocznie).
Ogólna nienawisc budzily w Anglii zdzierstwa i gwalty królewskie. Skonsolidowalo to przeciw Janowi baronów, duchowienstwo i miasta. W 1215 roku powstancy zajeli Londyn i zmusili króla do podpisania przywileju pod nazwa Wielka Karta Wolności(Magna Carta Libertatum). Przywilej wprowadzil:
- autonomie Kosciola angielskiego
- podatek tarczowy moze byc nalozony tylko za zgoda Rady Królewskiej, bez zgody Rady mozna bylo nalozyc podatek tzw. podatek pomocny, wtedy, gdy król po raz pierwszy wydawal za maz pierworodna córke lub pasowal pierworodnego syna. Podatek ten nie mógl przewyzszac uzasadnionej wysokosci. Król, gdy dostal sie do niewoli mógl sam pertraktowac o wysokosci okupu za niego. Nie musial na to uzyskac zgody Rady
- król nadajac ziemie okreslal scisle obowiazki zwiazane z tym nadaniem
- nietykalnosc osobista i majatkowa
- wolnosc handlu, oprócz cel, z wyjatkiem czasu wojny
- gwarancje urzedów dla Anglików
- zwrot majatków odebranych bez wyroków
- powolano Rade skladajaca sie z 25 baronów, która miala przestrzegac nadanych swobód i przywilejów, pojawil sie organ kontrolujacy posuniecia monarchy.
Zasadnicza rzecza, o której mówil ten dokument bylo ograniczenie praw króla w sprawach dotyczacych nakladania podatków, przede wszystkim podatku tarczowego. Na nalozenie podatku wymagana byla teraz zgoda rady baronów i biskupów. Poniewaz Jan Bez Ziemi nie cieszyl sie w Anglii zbyt dobra slawa, uwazano, ze jest zdolny do krzywoprzysiestwa. Dlatego tez powolano rade baronów, która miala pilnowac, gdyby król próbowal zlamac postanowienia Karty rada mogla doprowadzic do detronizacji.
Nastepca Jana bez Ziemi - Henryk III prowadzil polityke faworyzowania obcych (Wlochów, Francuzów), oraz uciazliwa polityke podatkowa. Wywolalo to niezadowolenie górnych warstw spoleczenstwa angielskiego, które zmusilo Henryka III do przekazania faktycznej wladzy w rece Rady zlozonej z 15 baronów. Tego typu oligarchia jednak wzbudzala sprzeciw wsród innych baronów, szeregowego rycerstwa i innych miast. Na czele opozycji stanal czlonek opozycji Rady Szymon de Montfort. Powstancy zajeli Londyn gdzie zwolano rade królewska (1265 rok), w której oprócz baronów i pralatów zasiedli przedstawiciele nizszego rycerstwa, po dwóch z kazdego hrabstwa, i po dwóch delegatów wiekszych miast. Poczatkowo przedstawiciele kazdego stanu obradowali oddzielnie, pózniej wyodrebnily sie w parlamencie dwie izby:
- Izba Lordów, w której zasiadali pralaci i baronowie
- Izba Gmin - reprezentujaca drobne rycerstwo i miasta. Za panowania Edwarda I w 1295r. parlament angielski uzyskal swoje zasadnicze uprawnienie, zobowiazanie króla, ze bez zgody parlamentu nie bedzie nakladal i sciagal nowych podatków.
W latach 1327-1377 w Anglii panuje Edward III. W celu zdobycia srodków na wojne z Francja zwraca sie czesto do parlamentu z zadaniem subsydiów, rozszerzajacych jednoczesnie jego prawa. Parlament nabywa uprawnienia do wydawania ustaw, staje sie nadto najwyzszym sadem, w szczególnosci dla przestepstw dokonywanych przez urzedników królewskich. Anglia z monarchii autokratycznej, gdzie król, traktuje panstwo jako patrymonium przeksztalca sie w monarchie stanowa, gdzie król musi sie liczyc z opinia stanów - szlacheckiego, rycerskiego, duchownego.
PODSUMOWANIE
Powyżej przedstawione monarchie są tym samym typem ustroju, mają podobne cechy i polegają na tym samym: król zrzeka się części swej władzy na rzecz okreslonej grupy społecznej lub kilku takich grup. W obu przypadkach dzieje się to stopniowo, najpierw jeden przywilej, potem drugi i tak powoli ustrój się rozwija. Grupy (grupa) rosną w siłę i z czasem zaczynają mieć głos w sprawach państwowych. Jest to w gruncie rzeczy stan naturalny i nieunikniony, ponieważ nawet monarchia absolutna po jakimś czasie upadnie i po władzę siegnie lud. Jest to etap w drodze ku tworzeniu się demokracji. Jednak etap monarchii stanowej może przebiegać w rozmaity sposób, korzystny lub niekorzystny dla państwa. Wszystko zalezy bowiem od umiejętności władcy, czy będzie potrafił kontrolować nadawanie przywilejów i czy nie da się obalić przez rosnący w władzę lud (apetyt rośnie w miarę jedzenia). Pomimo tego, że system kształtował się w tym samym czasie w obu krajach; miały też one wiele ze sobą wspólnego, mianowicie tak: najazdy Anglików na początku panowania Kapetyngów oraz to, że przez jakiś czas władcy Anglii byli wasalami władców Francji, istniało dużo różnic wynikających jak już wcześniej wspomniałam ze sposobu wprowadzenia. Te różnice to min:
- sposób działania - Francja: państwo w rozsypce ---> państwo zgrane, Anglia: państwo zgrane ---> państwo w rozsypce
- rola stanów w państwie - we Francji służyły jako pomocne dla króla, w Anglii niszczyły jego funkcję
- sytuacja nadawania przywilejów - we Francji król je nadawał, w Anglii lud je wymuszał
- wpływ na instytucję władcy - we Francji wzmocnienie, w Anglii osłabienie
- postawa stanów wobec króla - we Francji obrona, w Anglii postawa zdecydowanie anty-
- postawa króla wobec państwa - we Francji wiedział co chce osiągnąć i dążył do zjednoczenia i wzmocnienia państwa, w Anglii panował chaos, który wykorzystały stany, król traktował państwo jako źródło środków na wojny, nie zalezało mu na wzmocnieniu i ustaleniu jasnej sytuacji
- stosunek stanów do państwa - we Francji zgromadzenie stanów generalnych razem z królem kształtowało politykę i prawo, w Anglii izby narzucają królowi co ma robić i ubezwłasnowalniają go przez zmuszenie do zgody na wszystko co postanowią izby
- kto się z kim liczy - we Francji stany z królem, w Anglii odwrotnie - król ze stanami
- sytuacja państwa z sąsiadami - we Francji dążenie do spokoju, w Anglii co chwila popadano w konflikty
Ogólnie glówna róznica miedzy monarchia stanowa Francji a monarchia stanowa Anglii bylo to, ze we Francji Stany Generalne stanely po stronie króla, doprowadzily do wzmocnienia wladzy królewskiej w walce z kosciolem, scalone zostalo terytorium panstwa. Natomiast w Anglii wladza królewska zostala oslabiona na rzecz stanów.
Monarchia stanowa w Anglii:
-spór króla Henryka II Plantageneta z arcybiskupem Tomaszem Becketem z powodu narzucenia nakazu płacenia podatków z dóbr duchownych (Becket został zamordowany); wybuchł bunt baronów - duchowieństwo otrzymuje immunitet sądowy i skarbowy
-ponowne nałożenie podatków na duchowieństwo przez Jana bez Ziemi - interwencja papieża Innocentego III (klątwa na Jana bez Ziemi)- Jan bez Ziemi ukorzył się przed papieżem i płacił coroczną daninę dla Rzymu
-konflikt Jana bez Ziemi z królem Francji - Filipem II Augustem o posiadłości na terenie dzisiejszej Francji
-powstanie antykrólewskie baronów w Anglii - wydanie Wielkiej Karty swobód (Magna Charta Libertatum) -> 1215r
-spór Henryka III z baronami angielskimi (król nałożył ponownie podatki)
-ogłoszenie tzw. prowizji oksfordzkich -> 1258
-wojna domowa z powodu nie przestrzegania postanowień przez Henryka III - ogłoszenie tzw. prowizji westministerskich ->1259r.
-zawarcie pokoju paryskiego -> 1259r
- przegrana bitwa pod Lewes -> 1264r. Henryka III z baronami
-pierwsze zwołanie parlamentu -> 1265r.
Monarchia stanowa we Francji:
-umocnienie władzy królewskiej za rządów Filipa II Augusta i Ludwika IX Świętego
-spór Filipa IV Pięknego z papieżem Bonifacym VII spowodowany nałożeniem przez Filipa podatków na duchowieństwo bez zgody papieża
-zwołanie przez Filia IV Pięknego Stanów Generalnych -> 1302r. w celu wzmocnienia swojego stanowiska w konflikcie z papieżem
-ponowne zwołanie Stanów Generalnych -> 1308r. dla poparcia planu skasowania zakonu templariuszy
poparcie w tłumach swych wasali mogli nie liczyć się z władcą. Aby ratować sytuację, władcy często rozdawali urzędy w lenno, aby związać ze sobą skłonnych do nieposłuszeństwa urzędników. Zasada dziedziczenia lenna ustaliła się już tak mocno, że także urzędy książąt i hrabiów stały się dziedziczne. Król stracił zupełnie wpływ na ich obsadę. Urzędnicy stali się faktycznymi władcami powierzonych sobie ziem. Państwa zostało zastąpione przez drabinę zależności lennych, a w rezultacie przekształcały się w luźny związek samodzielnych państw i hrabstw. Wasali podległych wprost królowi nazywano baronami. Hrabiom przypadało władanie własnymi niewielkimi terytoriami. Książęta składali hołd królowi, ale niewiele sobie z tego robili, ponieważ wielu z nich dysponowało większą siłą od samego władcy. Król nie mógł przeciwko niepokornym wielmożom odwoływać się do pomocy pozostałych poddanych. W myśl zasady, że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, nie miał prawa wymaga od nich wierności i służby. Władza królewska straciła więc charakter publiczny. Nie obejmowała całej ludności. Król nie był już właścicielem państwa, a jedynie najwyższym seniorem drabiny lennej.
2. Powstanie parlamentu angielskiego:
· Spór Henryka II z arcybiskupem Canterbury Tomaszem Backetem:
Królestwo angielskie powstało w wyniku licznych podbojów, przez co król mógł uważać cały kraj za swą zdobycz, a tym samym rozdawać ziemie i dowolnie wyznaczać daniny. Drabina lenna została tu więc ukształtowana przez samych królów. Władza królewska w Anglii była bardzo silna, a kolejni władcy dodatkowo ją wzmacniali. Po wymarciu dynastii normandzkiej w poł. XII w. tron przypadł rodzinie hrabiowskiej Plantagenetów. Król HenrykII dysponował wielką potęgą i prowadził mocarstwową politykę zagraniczną. Anglicy opanowali większość Walii i część Irlandii. Wymagało to wielkich nakładów pieniężnych, więc król stale nakładał nowe podatki, co wzbudzała niechęć poddanych. Henryk odważył się także naruszyć immunitet kościoła - obłożył podatkami dobra kościelne i ograniczył prawa sądów duchownych. Spotkało się to ze stanowczym protestem zwierzchnika kościelnego Anglii, arcybiskupa Canterbury Tomasza Backeta. Konflikt zakończył się tragicznie, gdyż królewscy dworzanie zamordowali biskupa w jego własnej katedrze (1170). Zabitego Tomasza od razu otoczono kultem, a wkrótce ogłoszono go świętym. Miał stać się symbolem nieugiętej walki o prawa Kościoła. Zbrodnia ta wywołała tak wielkie oburzenie, że król musiał się ugiąć. Odbył publiczną pokutę i potwierdził stare przywileje Kościoła. To upokorzenie osłabiło autorytet monarchii i zachęciło wszystkich do niezadowolonych do dalszej walki o swoje prawa.
· Konflikt Jana bez Ziemi z duchowieństwem i możnymi - Wielka Karta Swobód.
Jan bez Ziemi (1199 - 1216), młodszy syn Henryka II, objął władzę w Anglii po swoim bracie - Ryszardzie Lwie Serce, gdy ten wyruszył na wyprawy krzyżowe. Podczas jego panowania w kraju szerzyły się liczne niepokoje, a król francuski zagarniał angielskie posiadłości na kontynencie. Ludność domagała się swoich praw, a Anglia przeżywała wiele klęsk, które dodatkowo pogorszyły autorytet monarchii. Stojąc wobec buntu poddanych, król musiał skapitulować. Specjalnym przywilejem przyjął wszystkie działanie opozycji. Była to Wielka Karta Swobód. Ten wydany w 1215r. dokument do dziś uważany jest za jeden z fundamentów brytyjskiego ustroju politycznego. Najważniejsze było zobowiązanie władcy do nienakładania nowych podatków bez zgody poddanych. Karta zawierała też gwarancję, że nikt nie zostanie pozbawiony majątku lub wolności bez wyroku właściwego sądu, złożonego z ludzi równych mu stanem. Karta stała się podstawą kształtującego się później parlamentu angielskiego. Jan bez Ziemi nie miał jednak zamiaru dotrzymywać zawartych w Karcie postanowień.
· Powstanie Szymona de Montfort'a w czasach Henryka III.
· 1265r. - początki parlamentu angielskiego.
Parlament angielski - organ państwowy formalnie składający się z trzech członów: króla (królowej), Izby Lordów i Izby Gmin. Początkowo był to organ doradczy panującego monarchy. Podwalinę parlamentu stanowiła Wielka Karta Swobód. Jedną z fundamentalnych zasad była reguła, że przed przyznaniem królowi prawa ściągania podatków i wystawiania wojska, monarcha musiał wysłuchać skarg i zadośćuczynić krzywdom wyrządzonym przez królewskich urzędników. Przez wiele stuleci była to istotna gwarancja przestrzegania praw i wolności obywatelskich. Później władza ustawodawcza i oraz prawo nakładania podatków znalazły się w kompetencji Izby Gmin. Z biegiem lat przywileje króla zostały ograniczone na rzecz obu Izb.
III. Powstanie monarchii stanowej we Francji.
· Walka Kapetyngów o władzę nad Francją z normandzkimi Plantagenetami.
W czasie rozdrobnienia feudalnego we Francji władza króla zaczęła słabnąć. W państwie tym szerzyła się anarchia, a drobne konflikty prowadziły do licznych wojen prywatnych. W rezultacie doszło do tego, że kościół musiał wezwać do „pokoju Bożego”, który ograniczał walki do kilku dni w tygodniu. Walki mogły doprowadzić do obalenia monarchii, król przestał bowiem stanowić autorytet. Kościół, miasta i drobne rycerstwo stanowić miły siły, na których mogła się oprzeć monarchia w rywalizacji z wielkimi baronami.
Rywalizacja ta była niezwykle trudna, gdyż niektórzy z wasali króla doszli do niesłychanej potęgi. Niebezpieczni stali się zwłaszcza książęta Normandii, którzy zdobyli koronę angielską. Drogą małżeństw i dziedziczenia przejęli cały szereg innych terytoriów francuskich. Był moment, że królowie angielscy kontrolowali około połowy obszaru Francji. Sytuacja ta groziła Kapetyngom zupełną utratą znaczenia.
Król francuski Filip II August pozbawił królów angielskich największych lenn we Francji, z samą Normandią na czele. Wygrana przez Francuzów bitwa pod Bouvines ugruntowała ich potęgę. Wydarte Plantagenetom terytoria Filip przyłączył do Francji, przez co zmienił się układ sił i pozwoliło to na dalsze sukcesy. Król znów stał się największym panem we Francji. Zaczął też zdobywać kolejne terytoria na drodze podbojów. Filip August przywrócił tym samym jedność Francji pod władzą królewską, a wszyscy wasale musieli się jej podporządkować.
· Proces jednoczenia politycznego i społecznego Francji przez Kapetyngów.
· Rola francuskich legistów w stworzeniu teorii suwerenności monarchii:
Dzięki wsparciu ze strony miast królowie dysponowali wielkimi zasobami pieniężnymi, co pozwoliło na zbudowanie nowego aparatu urzędniczego zupełnie niezależnego od władcy. Nowi urzędnicy wynagradzani byli już nie dziedzicznymi lennami, lecz stałą pensją w gotówce. Król mógł ich w każdej chwili odwołać. Urzędnicy ci wywodzili się z szeregowego rycerstwa i mieszczan, unikano bowiem powierzania urzędów ludziom zamożnym i wpływowym. Od najwyższych urzędników wymagano wykształcenia prawniczego, dlatego nazywano ich legistami (łac. - prawnik). Przynosili oni znajomość prawa rzymskiego. Przyznawało ono niezwykle szeroką władzę cesarzowi. Legiści ukuli głosili zasadę, że :król Francji jest cesarzem w swoim królestwie”. Cała ludność podlegać miała sądom królewskim i słuchać praw ustanowionych przez króla.
· Podział społeczeństwa na stany:
Od drugiej poł. XIII w. zakończył się proces rozwarstwiania, który przyniósł w rezultacie podział społeczeństwa na trzy stany, tj. w zasadzie zamknięte grupy, korzystające z odrębnych praw i obciążone nierównymi obowiązkami.
Najbardziej uprzywilejowany pierwszy stan stanowiło duchowieństwo. W ramach drugiej znalazła się szlachta (wielcy feudałowie i rycerstwo), a do trzeciego, nieuprzywilejowanego stanu zaliczano całą pozostałą ludność kraju, zdając sobie z tego, że rola kierownicza tej grupy znajdzie się w rękach patrycjatu miejskiego.
· Zwołanie stanów Generalnych:
Królowie francuscy zgodnie z założeniami ustroju lennego często dowoływali się do opinii stanów uprzywilejowanych.
W początkach XIV w. król Filip IV Piękny podejmował ryzykowne przedsięwzięcie polityczne. Skuszony bogactwami templariuszy, doprowadził do oskarżenia ich o czary i likwidacji zakonu. Popadł też w konflikt z papieżem. Chcąc zamanifestować, że stoi za nim cała Francja, zwołał po raz pierwszy zgromadzenie delegatów duchowieństwa, szlachty i miast z całego Królestwa (1302). Były to Stany Generalne. Zgromadzenie to, zwoływane potem jeszcze kilka razy, nie uzyskało nigdy zbyt wielkiego wpływu na decyzje króla.
DATY:
1170 - morderstwo arcybiskupa Tomasza Backeta przez Henryka II.
1215 - wydanie Wielkiej Karty Swobód
1265 - powstanie parlamentu angielskiego
1302 - zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa Pięknego
POSTACIE:
JAN BEZ ZIEMI -1167-1216; król ang. od 1199, syn Henryka II; utracił większość ziem ang. we Francji; w 1215 pod naciskiem możnych podpisał Wielką Kartę Swobód.
FILIP II AUGUST -1165-1223; Król Francji od 1180r.; walczył o zjednoczenie ziem fr., prowadził walkę z Plantagenetami; usprawnił administrację państwa.
FILIP IV PIĘKNY -1268-1314; król Francji od 1258r.; powiększył domenę król. o Nawarrę; 1302 zwołał po raz pierwszy Stany Generalne; opodatkował duchowieństwo; 1305 przeforsował wybór Klemensa V na papieża (początek niewoli awiniońskiej); zlikwidował zakon templariuszy.