„Etos rycerski w Europie środkowej i wschodniej X - XV wieku”.
Redakcja W. Peltz, J. Dudek. Zielona Góra 1997. s. 166.
Wydawnictwo, którego pojawienie się w obiegu naukowym pragnę z niejakim opóźnieniem zasygnalizować, zawiera referaty wygłoszone na konferencji „Etos rycerski w Europie Środkowej i Wschodniej od X do XV w.”, zorganizowanej w dniach 16-17 maja 1996 r. przez Zakład Historii Starożytnej i Średniowiecznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego oraz zielonogórski oddział Polskiego Towarzystwa Naukowego. W tomie zawartych jest siedemnaście artykułów autorstwa badaczy polskich i niemieckich poprzedzonych wstępem.
Problematyka zamieszczonych prac dotyczy tytułu konferencji jedynie częściowo, w większości przypadków znacznie wykraczając poza narzucone ramy tematyczne, a także encyklopedyczną definicję etosu, rozumianego jako „styl życia danej społeczności, ogólną orientację danej kultury, przyjętą przez tę społeczność hierarchię wartości”. Autorzy prac nie koncentrują się jedynie na omawianiu etosu sensu stricto (M. Cetwiński „Poza dobrem i złem ?. O etosie rycerskim nieco inaczej”; K. Olejnik „Stosunek szlachty polskiej do wojny w XV wieku”; W. Peltz „Wierność rycerska na Rusi”; K Militzer „Aspekte aus den Beziehungen des Deutschen Ordens zum polnischen Adel”), ale poruszają też leżące nieco na uboczu głównego nurtu problematyki zagadnienia, związane z miłością dworską (U. Świderska „Miłość dworna w średniowiecznej Polsce”), losami poszczególnych rycerzy, rodów rycerskich oraz rycerstwa pochodzącego z określonego terytorium, rozpatrywanymi na szerokim tle wydarzeń historycznych (L. Turek - Kwiatkowska „Rycerstwo zachodniopomorskie”; J. Zdrenka „Etos rycerski a Bibersteinowie śląsko - łużyccy w XIV - XV wieku”; K. Benyskiewicz „Janusz z Widzimia. Udział przedstawicieli rodu Jeleni w rywalizacji o tron wielkopolski w latach 1233 - 1241”; A. Szweda „Panowie z Iwna herbu Grzymała w służbie królów polskich”; R. Żerelik „Treuga pacis, czyli o niepokojach na Śląsku. Przyczynek do poznania etosu rycerstwa śląskiego w średniowieczu”). Zajmują się także źródłami literackimi (A. Kijas „Obraz księcia-rycerza w świetle Pouczenia Włodzimierza Monomacha”; J. Dudek „Wizerunek bizantyńskiego arystokraty-wojownika w Radach Kekaumenosa”; R. Stelmach „Śląski dokument rycerski w XIII wieku. Zarys problematyki”; W. Irgang „Ritterurkunden in Schlesien bis zum Ausgang des 13. Jahrhundrets - Zeugnisse eines ritterlichen Ethos ?”) oraz rycerskimi „atrybutami” (J. Szymczak „Koń wyniósł jeźdźca ponad innych wojowników”). Odrębnie potraktować należy chyba prace dotyczące sfragistyki, heraldyki i dyplomatyki rycerskiej (K. Bobowski „Zasadnicze tendencje rozwojowe dyplomatyki i sfragistyki rycerstwa zachodniopomorskiego w średniowieczu (do końca XIII wieku)”; W. Strzyżewski „Herby rycerskie w godłach herbów miast śląskich, pomorskich i nowomarchijskich”).
Omawiana publikacja jest niewątpliwie cennym uzupełnieniem bazy źródłowej dotyczącej etosu i obyczajowości rycerskiej, wnosi także sporo istotnych i ciekawych informacji do wiedzy o rozmaitych aspektach życia średniowiecznego rycerstwa polskiego. Przypomnieć wypada, że dotychczas polska literatura dotycząca niematerialnych wartości i zwyczajów tego stanu średniowiecznego społeczeństwa polskiego jest wciąż dość uboga i ogranicza się, w zasadzie, do pracy M. Ossowskiej oraz nielicznych wzmianek w pracach o charakterze historycznym, bronioznawczym czy popularnonaukowym. Znacznie więcej wiemy o etosie rycerstwa czeskiego, nad którym dogłębne studia przeprowadził W. Iwańczak
Znakomitym odzwierciedleniem tego stanu rzeczy jest choćby nie do końca zdefiniowane, w literaturze a także języku potocznym, samo pojęcie „rycerza”. Niewątpliwie jest to spolszczony, niemiecki wyraz „Ritter” oznaczający jeźdźca. Czy jednak takie zawężenie znaczenia semantycznego tego pojęcia jest w polskich realiach słuszne ? Przypomnijmy tu próby uściślenia definicji „rycerza”, jakie poczynił A. Nadolski, który w swych studiach starał się uwzględnić polskie realia ekonomiczno - społeczne. Słusznie zauważył, że w średniowiecznej Polsce pod jednym znakiem walczyli nieraz bogaci szlachcice, posiadacze znacznych majątków ziemskich, urzędnicy, dysponujący nowoczesnym uzbrojeniem i wyposażeniem oraz wcale nie gorzej wyekwipowani, acz stojący niżej w hierarchii społecznej czy jednowioskowi rycerze. Stąd słuszna konkluzja, iż „rycerz” w Polsce to nie tylko opasany szlachcic, ale wręcz każdy wojownik stający na wezwanie na wyprawę wojenną, zaopatrzony w oręż i dosiadający konia.
Mało wiemy również o obyczajach tradycyjnych dla zachodnioeuropejskiego rycerstwa i ich percepcji w realiach polskich. Mam tu na myśli pasowanie rycerskie, ślubowanie damie serca oraz problematykę dotyczącą „gonitw” - turniejów czy pojedynków - „sądu Bożego”. Brak też pełnego, syntetycznego opracowania dotyczącego obyczajów kręgów dworskich, a więc także muzyki, literatury i szeroko pojętej „rozrywki” w tym gier i zabaw. Nadal aktualne pozostaje więc pytanie, czy i jak przyjmowały się owe zwyczaje zachodnioeuropejskie, w dość chyba tradycyjnym społeczeństwie polskim.
Na część z postawionych powyżej pytań starają się odpowiedzieć autorzy artykułów zamieszczonych w omawianym tomie. Warte zauważenia jest, że nie oparli się oni jedynie na analizie źródeł historiograficznych lecz sięgnęli do dzieł o charakterze dydaktyczno - edukacyjnym a także, używając pojęć dzisiejszych, do „pism urzędowych”. Również włączenie w obręb analizowanego materiału źródeł niewerbalnych - heraldyki i sfragistyki, pozwala zyskać nowe, świeże spojrzenie na rycerską obyczajowość. Pamiętajmy bowiem o ogromnej roli obrazu jako nośnika, bardzo nieraz istotnych, informacji dla społeczeństwa, w którym umiejętność czytania nie należała do najbardziej rozpowszechnionych. Znakomitym przykładem roli obrazu jako źródła informacji jest przedstawianie na nagrobkach hełmów typu garnczkowego jeszcze długo po czasie, kiedy zniknęły z pól bitewnych. Ten bowiem typ hełmu, ze względu na obecne przy nim atrybuty heraldyczne - klejnot i labry , stał się „wizytówką” rycerza, umożliwiał bezbłędną identyfikację imienia i pozycji społecznej zmarłego.
Jak więc widać omówienie tej publikacji jako całości tematycznej, ze względu na różnorodność poruszanych w poszczególnych pracach problemów jest trudne a jakakolwiek ocena byłaby, z pewnością, pozbawiona waloru obiektywności. Każdy z zamieszczonych w nim referatów wymagałby bowiem oddzielnego komentarza i krytycznej analizy, czego ze względu na szczupłe rozmiary niniejszego omówienia poczynić nie jestem w stanie.
Bez wątpienia cieszyć się należy, że coraz więcej badaczy sięga po ten, niełatwy przecież, temat interesującej nas konferencji. Poznawanie duchowej sfery życia jakiegokolwiek społeczeństwa czy grupy społecznej, zbliża nas do uzyskania coraz bardziej pełnego obrazu życia w jego wszystkich aspektach. W każdej bowiem epoce zrozumienie materialnych przejawów kultury możliwe jest tylko przy ścisłym porównaniu znalezisk materialnych z analizą mentalności, obyczajów, wiary i uznawanych wartości.
mgr Piotr A. Nowakowski
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego
Pomorska 96
91-402 Łódź
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1995, t. II, s. 279.
M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973.;
A. Nowakowski, Uwagi o badaniach kultury rycerskiej w średniowiecznej Polsce, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech, Zamek, Wrocław 1996, s. 9-12;
W. Iwańczak, Tropem rycerskiej przygody, Warszawa 1985.
A. Nadolski, Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Wrocław 1979, s. 9.
idem, s. 15.
1
1