Pedagogika. Wartości jako źródło wychowania - streszczenie
Definiowanie wartości - trudno zdefiniować wartość. Każda dyscyplina ma własne objaśnienie wartości:
filozofia - wszystko, co jest godne (warte), by o to zabiegać,
psychologia - zainteresowanie, jakim obdarza się jakiś przedmiot/osobę,
ekonomia - konkretna korzyść materialna,
teoria wychowania - wszystko, co jest ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa, co jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi cel dążeń ludzkich.
Max Scheler wyróżnił dwa rodzaje wartości:
w. pozytywna - to, co się nam podoba (są interesujące z pedagogicznego punktu widzenia, ponieważ mogą stanowić podstawę powzięcia decyzji i dokonywania trafnych wyborów moralnych; chodzi tu szczególnie o wartości uniwersalne, ogólnoludzkie; wychowawca winien dążyć do wpojenia tego typu wartości);
w. negatywna - to, co się nam nie podoba.
Wartości mogą istnieć na różne sposoby:
obiektywnie - wtedy wartości są niezależne od człowieka, który je ocenia (są autonomiczne i zewnętrzne w stosunku do wypowiadanych o nich ocen); ludzie mogą starać się je urzeczywistnić we własnym postępowaniu, ale nie mogą ich modyfikować (ubogacać, czy zubażać), ponieważ przysługuje tym wartościom charakter uniwersalny i absolutny; są niezależne także od naszych pragnień, uczuć, etc.
subiektywnie - wartości są całkowicie zależne od ludzkich potrzeb, pragnień i dążeń; są wytworem naszych ocen, a więc wartości nie istnieją same w sobie (obiektywnie), a są jedynie rezultatem naszych subiektywnych doznań.
Żadna z ww. teorii nie zyskała całkowitej akceptacji. Najczęściej przyjmuje się, że wartościom przysługuje charakter obiektywno-subiektywny (przedmiotowo-podmiotowy) -> takie rozumienie sposobu istnienia wartości jest zgodne z założeniami teorii relacjonistycznej, wg której wartości istnieją obiektywnie w przedmiotach, ale pozostają w jakiejś relacji do podmiotu oceniającego (człowieka). Wartości nie są bytem materialnym, ale idealnym; są immanentną cechą przedmiotu.
Klasyfikacja wartości - istnieje wiele klasyfikacji, najciekawsze z nich to ujęcia:
Edwarda Sprangera, który wyróżnił sześć wartości:
w. teoretyczne - cechujące ludzi nauki,
w. ekonomiczne - charakterystyczne dla materialistów,
w. estetyczno-artystyczne - bliskie miłośnikom piękna i harmonii,
w. społeczne - charakterystyczne dla społeczników i altruistów,
w. polityczne - reprezentowane przez ludzi ceniących władzę i wpływy,
w. religijne - cechujące ludzi, dla których źródłem prawdy jest religia.
Miltona Rokeacha, który wyodrębnił wartości ostateczne (odnoszące się do najważniejszych celów ludzkiego życia) oraz w. instrumentalne (dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania w taki sposób, aby w. ostateczne osiągnąć):
w. ostateczne (finalne) - np. bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dostatnie życie, prawdziwa przyjaźń, szczęście czy zbawienie;
w. instrumentalne - np. ambicja, odwaga, uczuciowość, twórcza wyobraźnia, czy samokontrola.
Janusza Hamplewicza, który wyróżnił:
w. transcendentalne (religijne) - powszechny imperatyw czynienia dobra, postawa wiary, nadziei i miłości oraz idea łączności z Bogiem -> naczelna wartość - Bóg;
w. naturalne (humanistyczne, świeckie) - szacunek dla człowieka, godność człowieka , dojrzałość intelektualna i emocjonalna oraz tolerancja -> naczelna wartość - człowiek.
R. Jedlińskiego, który wyróżnia 10 wartości, a wśród nich: w. transcendentalne (Bóg, wiara), uniwersalne (dobro, prawda), estetyczne (piękno), moralne (honor, miłość, skromność), witalne (siła, zdrowie), czy hedonistyczne (seks, radość).
Rola wartości w wychowaniu
Aby wychowanie było pełne i społecznie pożyteczne należy wprowadzić dzieci i młodzież w świat wartości, ponieważ to wartości są busolą, która wyznacza kierunek postępowania.
Współcześnie - w dobie inżynierii genetycznej i ciągłego niebezpieczeństwa masowej zagłady ludzi - kierowanie się wartościami jest szczególnie wskazana. Współczesna cywilizacja ma często niekorzystny wpływ na jednostki. Ludzie, jako jedyny gatunek, są zdolni do samozagłady.
Zdaniem autora (z którym nie można nie polemizować!) emancypacja spod autorytarnych wpływów kościelnych i stopniowa sekularyzacja, niosą niekiedy poważne niebezpieczeństwa natury moralnej. Człowiek, tracąc moralne wsparcie w religii, bywa skłonny do deprecjonowania znaczenia autorytetów moralnych, a także wszelkich wyższych wartości, co rodzi niebezpieczeństwo relatywizmu moralnego. Wychowanie do wartości nabiera obecnie wyjątkowego znaczenia, zwłaszcza wobec trwającej walki o pozyskanie ludzi dla wartości nie zawsze zasługujących na uznanie z moralnego punktu widzenia.
Zmiany społeczno-polityczne po 1989 r. nie zdołały zapewnić odnowy moralnej naszego społeczeństwa (korupcja, demoralizacja, alkoholizm). Niedosyt wychowania do wartości prowadzi do wzrostu brutalizacji życia, a także zaniku sacrum na rzecz profanum.
Społeczeństwo pluralistyczne stanowi antytezę bezwolnego społeczeństwa skolektywizowanego. Jednak wolność i równość wobec prawa to wartości, które niosą ze sobą także zobowiązania, w których spełnieniu niebagatelne znacznie ma do odegrania wychowanie do wartości. Wpojenie odpowiednich wartości społeczeństwu ma znacznie lepszy wpływ na nie niż nawet najstaranniej przemyślane przepisy prawne.
Społeczeństwo wielokulturowe, które cechuje się nie tylko znacznymi różnicami rasowymi, ale także światopoglądowymi i wyznaniowymi i aksjologicznymi, stanowi odmianę społ. pluralistycznego. Pluralizm w dziedzinie moralności niesie niebezpieczeństwo relatywizmu moralnego. Należy uczyć młodych ludzi tolerancji i dążenia do kompromisu. Czasami jednak multikulturowość nie przeszkadza w wychowaniu do wartości, ale ułatwia je (młodzież uczy się koegzystencji z rówieśnikami, którzy wyznają odmienną aksjologię).
Wartości uniwersalne (prawda, dobro i piękno) stanowią podstawowy przedmiot wychowania. Drugie w kolejności są wartości moralne, a za nimi dopiero materialne. Wartości moralne preferuje się w wychowaniu, ponieważ: są one trudne do przyswojenia; stanowią właściwy punkt odniesienia dla pozostałych wartości; wyeksponowanie ich wzmaga pragnienie bycia użytecznym dla innych, a także przeciwdziała konsumpcjonizmowi i nadaje życiu głębszy sens. [by ASz]
4. Wartości preferowane w wychowaniu
Altruizm- termin wprowadzony przez A. Comte'a w 1830 roku, postawę tą charakteryzują:
a) możliwość niesienia pomocy w wielu sferach świadczeń (materialna, cielesna, informacyjna, moralna, motywacyjna, emocjonalna)
b) świadome okazywanie troski innym- altruizm to norma moralna, działanie świadome podejmowane w poczuciu odpowiedzialności za drugich
c) bezinteresowne świadczenia na rzecz innych - Karłowski wyróżnił dwa rodzaje altruizmu: motywowany egzocentrycznie (na osobę wspomaganą) oraz mniej doskonały motywowany endocentrycznie (związany z oczekiwaniami wewnętrznej nagrody lub kary
d) dobrowolne świadczenia na rzecz innych- do przejawów altruizmu nie można zaliczyć pracy zarobkowej (lekarz, nauczyciel, duchowny) i działania pod przymusem (rozkaz w wojsku).
Altruizm nie wymaga bezgranicznych poświęceń, wystarcza doraźna pomoc i wsparcie osoby potrzebującej. Altruista z powołania pomaga: osobom spokrewnionym i głęboko zaprzyjaźnionym, osobom potrzebującym wsparcia i o nie proszącym oraz osobom, które spotkało nieszczęście.
Tolerancja
Na ogół rozumie się ją jako ,,skłonność do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze” (D. Julia) lub ,,wyraz szacunku dla autonomii oponenta” (L. Zuk- Łapińska) lub ,,niewywieranie przymusu przez państwo na swych obywateli” (J. Locke). Definicja ogólna- ,,uznawanie prawa innych ludzi do wyrażania własnych poglądów i do używania odmiennych od naszych sposobów postępowania, jeśli nie sprzeniewierzają się one wartością uniwersalnym i ponadczasowym jednostki i społeczeństwa”. Nie jest ona przyzwoleniem czy godzeniem się na wszelkie sposoby myślenia i postępowania ludzi, ograniczają ją czynniki:
- zagrożenie życia lub zdrowia innych
- brak prawa do szacunku, wolności i autonomii
- sprzeniewierzenie się elementarnym wartością współżycia i współdziałania
- zaprzeczenie zachowań i prawd moralnych
- głoszenie poglądów sprzecznych z ideami humanizmu
Cel tolerancji wyraża formuła imperatywu kategorycznego I. Kanta- ,,Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w swej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.”
Maria Osowska altruizm i tolerancje zalicza do ,,cnot miękkich” (należy je zalecać, a nie nakazywać), J. M. Bocheński natomiast do ,,stu zabobonów”.
Odpowiedzialność
Roman Ingarden wyróżnił cztery sytuacje:
- Ktoś ponosi odpowiedzialność za coś
- Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś
- Ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności
- Ktoś działa odpowiedzialnie
Podstawowym warunkiem zasługiwania na miano człowieka odpowiedzialnego jest wykonywania przez niego jakiegoś czynu w sposób świadomy i dobrowolny. W zależności od przewidywanych konsekwencji popełnionego lub zaniechanego czynu mówi się o różnych rodzajach odpowiedzialności: moralnej, prawnej, karnej itd. Odpowiedzialność moralna to świadome i dobrowolne podejmowanie czynów, zgodnych z zasadami i normami moralnymi, w przypadku ich niespełnienia pociągającymi za sobą kontrolę własnego sumienia. Odpowiedzialność w życiu, jest oznaka dorosłości, umożliwia poprawne współżycie i współdziałanie ludzi. ,,Ucieczka od odpowiedzialności jest ucieczką od człowieczeństwa” (Z. Łomny).
Wolność
To warunek konieczny wszelkiego działania o charakterze moralnym. Brak jednoznacznego określenia tej wartości. Wolność jest wyrazem niezaprzeczalnej dojrzałości moralnej lub szlachetności w codziennym postępowaniu moralnym. Wyróżnia się dwa rodzaje wartości:
- wolność ,,od czegoś”- negatywna, uwolnienie się od kontroli zewnętrznej i samokontroli, niekontrolowana swoboda godząca w wartości podstawowe
- wolność ,,do czegoś”- pozytywna, realizowana pożądanych społecznie i moralnie celów (ideałów), świadectwo brania pełnej odpowiedzialności za swe postępowanie i kierowanie nim zgodnie z poczucie powinności moralnej.
W wychowaniu chodzi o uświadomienie innym, że tylko odpowiednia dozowana wolność prowadzi do rozwoju. Dzieci i młodzież mają się nauczyć przestrzegania niezbywalnych praw, jakie przysługują każdemu człowiekowi jako osobie ludzkiej posiadającej własną godność.
Sprawiedliwość
Polega na traktowaniu każdego zgodnie z jego uprawnieniami. Czyn sprawiedliwy zakłada wyświadczenie każdemu jedynie należnego dobra lub należnego mu zła. Wyróżniamy dwa rodzaje:
- wymienna (zamienna)- ,,Każdemu to samo”
- rozdzielcza (dystrybucyjna)- ,,Każdemu według jego zasług”
W wychowaniu stosuje się obie, ale rozdzielcza jest ważniejsza, gdyż nie da się jednakowo zaspokoić potrzeb wszystkich ludzi lub nawet określonych grup . Wymienna wprowadza natomiast ogólny ład społeczny. Niedosyt wiedzy o sprawiedliwości pogłębiają problemy poświęcania większej uwagi jednemu dziecku zamiast innym, szczególnego traktowania osób upośledzonych lub niesprawiedliwości natury w obdarzaniu ludzi talentami. Doniosłą rolę w wychowaniu mogą spełniać również: miłość bliźniego, dobroczynność, nieszkodliwość, prawdomówność, godność, człowieczeństwo i honor.
5. Prymat wartości nad celami wychowania
Uprawomocnienie celów wychowania przez wartości
W. Zaczyński pisze, że ,,nie jest tak, aby to, co sensowne, było zarazem bezcelowe i na odwrót, aby to, co celowe, było pozbawione sensu.” Celowi wychowania przysługuje wartość będąca jego uzasadnieniem. Wartości uniwersalne nadają większy sens celom wychowawczym i uzasadniają niezbędność ich realizacji.
Dawanie pierwszeństwa wartością moralnym
Nierozwiązanym problemem pozostaje wybór wartości fundamentalnych w stanowieniu celów wychowania. Nie można preferować głównie wartości materialnych, prowadzących do konsumpcyjnego nihilizmu, należy skupić się na wartościach duchowych, budujących ład i zapobiegających wykolejeniu moralnemu. Uprawomocnienie takie nie rozwiązuje całej złożoności problemu, gdyż sytuacje wychowawcze wymykają się nierzadko spod szablonowych rozwiązań. W poszukiwaniu wyjścia z tego rodzaju okoliczności pomocne mogą okazać się wartości ogólnoludzkie- nie tylko moralne- a więc również poznawcze i estetyczne. Ale i tutaj nie wiemy, którym należy się pierwszeństwo w uzasadnianiu celów wychowania , a które zasługują na drugorzędne potraktowanie lub zupełne przemilczenie.
[by szwati & Rzecki]