Procesy emocjonalne i motywacyjne.

Nad myślami, uczuciami, czynnościami ludzkimi zastanawiano się od dawna. W pismach starożytnych spotykamy wiele refleksji na temat zachowania ludzi. W dziełach Platona, Sokratesa, Cycerona czy Teofrasta można odnotować trafne spostrzeżenia o psychice człowieka. Obecnie badaniem zachowań ludzkich ich wyjaśnieniem zajmuje się psychologia. Procesy emocjonalne i motywacyjne również stały się przedmiotem badań psychologii jako mechanizmy uruchamiające i organizujące ludzkie zachowania.

 

Proces emocjonalny i jego komponenty.

 

Człowiek to system, który reguluje sam siebie oraz swoje stosunki z otoczeniem. Ważną rolę pośredniczącą w regulacji odgrywają procesy emocjonalne. Możemy wyróżnić dwa podstawowe komponenty procesu emocjonalnego:

 

komponent pobudzenia emocjonalnego,

komponent znaku emocji (dodatni lub ujemny).

 

Dodatkowo część procesów emocjonalnych możemy scharakteryzować pod względem jakościowym, czyli wyróżnić komponent modalności emocjonalnej.

 

Emocjonalne pobudzanie.

 

Podstawową cechą charakterystyczną emocji jest zmiana ogólnego pobudzenia, która wiąże się ze wzrostem poziomu aktywacji, a wyraża się w następujących formach:

 

w formie wzrostu napięcia mięśniowego, co w części przypadków prowadzi do wzrostu aktywności motorycznej (niepokój ruchowy, tiki),

w formie wzrostu intensywności procesów umysłowych, co wyraża się w przyśpieszeniu biegu skojarzeń (kłębienie się myśli),

w formie pobudzenia tzw. autonomicznego układu nerwowego; pobudzenie to prowadzi do zmian czynności narządów wewnętrznych.

 

Znak emocji.

 

Emocje mogą występować w dwóch głównych formach:

 

ujemnej (cierpienie, przykrość, niezadowolenie),

dodatniej (rozkosz, przyjemność, zadowolenie).

 

Cechą charakterystyczną emocji ujemnej jest wytwarzanie tendencji do przerwania aktywności, która tą emocję wywołała, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tej emocji. Przeciwnie, cechą charakterystyczną emocji dodatniej jest wytwarzanie tendencji do podtrzymywania odpowiedniej aktywności bądź odpowiedniego kontaktu. Przerwanie kontaktu ze źródłem negatywnej emocji nie jest równoznaczne z przerwaniem samej emocji.

 

Emocje mogą trwać jeszcze przez jakiś czas po ustaniu czynnika, który ją wywołał a nawet w pewnych wypadkach może wzmagać się wraz z upływem czasu - jest to tzw. efekt inkubacji. Zachowanie kontaktu ze źródłem dodatniej emocji prowadzi do stopniowego jej zaniku, jeżeli cechy źródła się nie zmieniają. Jeżeli kontakt jest długi, intensywny,

w ustabilizowanych warunkach może dojść do powstania emocji negatywnych. Emocje o różnym znaku mają różne konsekwencje ekspresyjne, tzn. różne są ich przejawy mimiczne, pantomimiczne, wokalne.

 

Jakość (modalność) emocji.

 

Procesy emocjonalne różnią się od siebie, co wiąże się z różnorodnością czynników je wywołujących i różnorodnością reakcji przez emocje wywoływanych (reakcji emocjonalnych). Niektóre emocje wywołują tendencje do reagowania w określonym kierunku. Są to:

 

ciekawość; pobudzająca do czynności badawczych,

strach; pobudzający do ucieczki lub powodujący niekiedy zahamowanie, znieruchomienie itp.,

gniew; pobudzający do ataku,

wstręt; pobudzający do odsunięcia od siebie bądź “trzymania się z dala”,

nadzieja; skłaniająca się do zachowań, które ja umacniają (przybliżają jej spełnienie).

 

Znak i jakość emocji mogą być oceniane na podstawie obserwacji zachowania się, za pomocą analizy zeznań osób badanych, na podstawie przebiegu czynności umysłowych.

 

Niektóre z tych metod pozwalają określić z pewnym przybliżeniem siłę emocji. Siła procesu emocjonalnego jest to nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji; tendencji takiej można przypisać tym większą siłę, im większe przeszkody (wewnętrzne lub zewnętrzne) muszą się pojawić, aby powstrzymać wyzwolenie reakcji emocjonalnej. Przeszkodami wewnętrznymi są zasady, normy czy standardy, a przeszkodami zewnętrznymi są możliwe kary za wykonanie danej reakcji. Emocje bardzo silne, które charakteryzują się wysokim stopniem pobudzenia i mają gwałtowny przebieg nazywamy afektami.

 

Czynniki wywołujące emocje.

 

1. 1.      Czynniki naturalne tj. te które wywołują emocje dzięki wrodzonym właściwościom organizmu (pierwotne bodźce emocjonalne),

2. 2.      czynniki które zostały związane z nimi przez doświadczenie (wtórne bodźce emocjonalne),

3. 3.      czynniki, których właściwości opierają się na relacji między oczekiwaniami podmiotu, a informacjami z jakimi się styka.

 

Pierwotne bodźce emocjonalne.

 

Emocje powstają pod wpływem bodźców zmysłowych oraz bodźców pochodzących z narządów wewnętrznych. Na ogół bodźce bardzo silne i nagłe wywołują emocje ujemne - strach, czasami gniew; bodźce słabe - emocje dodatnie.

Pobudzenie emocjonalne wywołane przez bodźce wewnętrzne, których źródłem jest niezaspokojenie potrzeb organizmu, nazywane bywa popędem.

 

Wtórne bodźce emocjonalne.

 

Bodźce neutralne tj. te które same przez się nie wywołują procesu emocjonalnego, bądź też bodźce mające tylko zabarwienie emocjonalne”, mogą nabywać zdolności do wywoływania silnych emocji dzięki powiązaniu z warunkowymi bodźcami emocjonalnymi. (przykład: u chłopca wywołano strach przed szczurem działając w chwili pokazywania szczura bardzo silnym, powodującym strach dźwiękiem). Sytuacja, którą spostrzega się jako zagrażającą może wywołać jedną z trzech głównych reakcji emocjonalnych:

 

strach,

gniew,

przygnębienie

Strach występuje gdy czynnik zagrażający postrzegany jest jako silniejszy, ale jednostka ma szansę ucieczki.

Gniew - gdy jednostka odczuwa swoją przewagę wobec czynnika zagrażającego.

Przygnębienie - gdy nie ma możliwości uniknięcia zagrożenia.

 

Emocje i oczekiwanie.

 

U człowieka wytwarzają się oczekiwania co do mogących nastąpić zdarzeń oraz co do wyników własnych czynności, czyli wytwarzają się określone nastawienia. Rozbieżność miedzy oczekiwaniem a rzeczywistością jest źródłem emocji. Ważnym źródłem emocji są relacje miedzy oczekiwaniami co do naszych działań a osiągniętymi rezultatami. Osiągnięcie oczekiwanego rezultatu wywołują emocje dodatnie, nieosiągnięcie rezultatu ujemne.

 

Natężenie tych emocji zależy od stopnia niepewności co do możliwości osiągnięcia wyniku oraz co do jego osiągniętej wartości: im większa niepewność tym silniejsze emocje dodatnie, natomiast im większa pewność, tym silniejsze emocje ujemne w razie niepowodzenia.

 

Ogólna charakterystyka procesu motywacyjnego.

 

Zachowanie emocjonalne jest reakcją na zaistniały bodziec emocjonalny. Organizmy wyższe zdolne są do wykonania czynności ukierunkowanych na osiągnięcie wyników. Mechanizmem warunkującym zdolności do takiej regulacji jest mechanizm motywacyjny.

 

Proces motywacyjny i jego komponenty.

 

Jest to proces regulacyjny, który pełni funkcje mechanizmu sterującego czynnościami, tak aby doprowadziły one do osiągnięcia określonego wyniku. Aby powstał proces motywacyjny muszą być spełnione dwa podstawowe warunki:

 

wynik musi być przez podmiot oceniany jako użyteczny,

podmiot musi mieć przeświadczenie, że wynik ten da się w danych warunkach osiągnąć.

Motywacja może być charakteryzowana przez dwie główne właściwości: kierunki natężenia:

 

Kierunek motywacji charakteryzujemy przez wskazanie wyniku, ku któremu zmierza czynność. Osiągnięcie wyniku powoduje, że natężenie motywacji obniża się lub spada do zera, powoduje też wystąpienie dodatnich emocji.

 

Natężenie motywacji może być scharakteryzowane za pomocą trzech do pewnego stopnia skorelowanych parametrów: siła, wielkość, intensywność.

 

Siła procesu motywacyjnego jest to stopień w jakim dany motyw kontroluje zachowanie. Motyw jest tym silniejszy, im trudniej skłonić człowieka do zmiany kierunku podjętej działalności.

 

Wielkość motywu - od niego zależy rozmiar wyników, bądź liczba czynności potrzebnych do zaspokojenia motywu. Motyw jest tym większy im więcej potrzeba, aby go zaspokoić.

 

Intensywność to właściwość, od której zależy poziom mobilizacji organizmu związany z realizacją danego motywu. Zależy od niej ilość energii zużytej dla osiągnięcia danego celu. Wzrostowi intensywności motywu odpowiada zwiększenie zdolności i siły reakcji itp. Intensywność motywacji wzrasta głównie w sytuacjach, w których działalność natrafia na przeszkody lub też, gdy nie doprowadza do spodziewanego wyniku. Ważnym czynnikiem determinującym intensywność jest sposób jej uruchomienia. Motywacja wywołana przez działanie czynników negatywnych łatwiej osiąga dużą intensywność niż motywacja wywołana przez działanie czynników dodatnich. Silna motywacja nie musi być zarazem intensywna, jeżeli człowiek nie napotyka poważniejszych przeszkód w swym działaniu. Innym czynnikiem warunkującym intensywność motywacji jest ogólna dojrzałość osobowości. Wynik osiągany w procesie motywacyjnym jest użyteczny, jeśli pośrednio lub bezpośrednio przyczynia się do redukcji określonego napięcia motywacyjnego. Przyczynia się do tego bezpośrednio wtedy, gdy dzięki jego osiągnięciu zostają zaspokojone określone potrzeby. Pośrednio określony wynik przyczynia się do redukcji napięcia motywacyjnego wtedy, gdy jego osiągnięcie stwarza warunki dla uzyskania tego rodzaju rezultatów przez dostarczenie odpowiednich narzędzi, uprawnień, materiałów.

 

Napięcie motywacyjne.

 

Jest to specyficzny stan pobudzenia aparatu regulacji wyrażający się w tendencji do podjęcia mniej lub bardziej sprecyzowanej aktywności. Napięcie motywacyjne jest rejestrowane w świadomości jako chęć zrobienia czegoś.

 

Napięcie może mieć charakterystykę ujemną lub dodatnią. Napięcie ujemne wyraża się w postaci poczucia braku czegoś, poczucia pozbawienia czegoś, cierpienia, obaw, stanu frustracyjnego. Napięcie dodatnie powstaje wtedy gdy formują się dążenia do lepszego niż dotychczas zaspokojenia potrzeb, pojawia się pragnienie realizacji nowych, atrakcyjnych zadań, pragnienie podejmowania nowych form aktywności, gdy formują się aspiracje, ideały, nowe zadania.

Napięcie motywacyjne może być doraźne lub trwałe. Doraźne napięcie wpływa na przebieg aktualnych czynności jednostki, trwałe napięcie może mieć formę napięcia potencjalnego,. Napięcie potencjalne wiąże się z istnieniem trwałych, niezaspokojonych potrzeb niezrealizowanych aspiracji, niewykonanych zadań.

 

Redukcja napięcia motywacyjnego:

 

1. 1.      napięcie motywacyjne słabnie lub zanika pod wpływem osiągnięcia przez jednostkę pożądanego stanu rzeczy,

2. 2.      napięcie może opadać spontanicznie, jeżeli trwało bardzo długo,

3. 3.      napięcie podlega zmianom wskutek cyklicznych zmian zachodzących w ustroju,

4. 4.      napięcie motywacyjne może być usuwane przez inne konkurencyjne, silne napięcia,

5. 5.      napięcie motywacyjne może być zredukowane pod wpływem jakichkolwiek bardzo silnych podrażnień i związanych z nimi gwałtownych reakcji,

6. 6.      napięcie motywacyjne może być zredukowane pod wpływem niespecyficznych oddziaływań czynników biochemicznych (środki uspokajające, narkotyki).

 

Brak możliwości zaspokojenia potrzeb prowadzi do frustracji. Istotne znaczenie dla zrozumienia motywacji człowieka wywarła teoria potrzeby opracowana przez A.H.Maslowa.

 

Według niego najbardziej wymagają zaspokojenia potrzeby fizjologiczne i potrzeby wyższego stopnia, tj. bezpieczeństwa, przynależności, miłości i szacunku. Kolejne miejsca w hierarchii potrzeb zajmują: potrzeba wiedzy oraz potrzeby estetyczne.

Gdy jednostka zaspokoi wszystkie wymienione potrzeby, jej motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację - potrzeba rozwoju własnego potencjału, doskonalenia siebie. Teoria Maslowa pomaga więc w zrozumieniu, iż bez zaspokojenia potrzeb niższych, przede wszystkim fizjologicznych, jednostka nie może przejść do potrzeb wyższych.

 

Obrazują to poniższe diagramy:

Samo-

Realizacja

U z n a n i e

Potrzeby społeczne

Potrzeby bezpieczeństwa

Potrzeby f i z j o l o g i c z n e

 

Procesy emocjonalne wyodrębnione wg kryterium ich siły i trwałości:

 

1. 1.                              Nastroje - stany emocjonalne nie skierowane na określony przedmiot; wywołane są przez różne wydarzenia, które mają dla człowieka znaczenie dodatnie lub ujemne. Są to przeżycia niezbyt silne ale długotrwałe.

2. 2.                              Afekty - procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Charakteryzują się tym, że osoby w stanie afektu tracą panowanie nad sobą; wyrażają się w czynach gwałtownych np.: wybuch gniewu.

3. 3.                             Namiętności - uczucia długotrwałe i bardzo silne; niekiedy wywierają istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka; bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji.

 

Dojrzałość emocjonalna - to umiejętność świadomego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania się do środowiska społecznego.

 

Wpływ emocji na zachowanie.

 

W zależności od stopnia intensywności emocji ich wpływ na procesy poznawcze jest różny. Można wyróżnić 5 stopni intensywności emocji:

 

1 st. - intensywność emocji jest bliska zeru lub w ogóle jej brak. Człowiek kieruje się dochodzącymi do niego informacjami bodźcowymi, na tym poziomie odbierane są bodźce mające jakieś znaczenie - zawierają pewien ładunek emocjonalny, dzięki czemu znaczenie to staje się pozytywne lub negatywne.

 

2 st. - słabe natężenie emocjonalne. Procesy poznawcze przebiegają sprawnie, niezależnie od znaku emocji (+ lub -)

 

3 st. - emocje o średniej sile. Podlegają w pełni kontroli jednostki, mają wpływ na procesy poznawcze; zmiany tych procesów korespondują z treścią emocji.

 

4 st. - silne emocje. Selekcja czynności poznawczych, intensywne emocje (efekty) utrzymujące się dłużej sprawiają, ze nasze spostrzeżenia, wyobrażenia i myśli zostają podporządkowane dominującemu stanowi emocji.

 

5 st. - maksymalne natężenie emocji. Wszystkie procesy umysłowe zostają podporządkowane emocjom.

 

Możemy więc powiedzieć, że człowiek rozwija się w nieustannym, wzajemnym oddziaływaniu. Regulacja stosunku człowieka i otoczenia sprzyja przemianie rozmaitych sytuacji na sytuacje korzystne dla dążeń ludzkich. W trakcie tej regulacji człowiek nabywa doświadczeń, uczy się kierować pragnieniami i stawiać osiągalne cele.

 

---