27. Odpowiedzialność organów władzy publicznej

Podmioty odpowiedzialne

- osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego, (np. NBP - w zakresie wykonywanych władczych kompetencji wobec innych banków, Państwowa Agencja Rozwoju Przemysłu),

- osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności: jednostki samorządu terytorialnego
(porozumienia te mają charakter administracyjnoprawny i z tego względu dozwolone są
w sytuacjach wyłącznie prawem przewidzianych; porozumienie wymaga zgody podmiotu przekazującego jak i odbierającego; art. 417KC obciąża odpowiedzialnością nie tylko podmiot wykonujący władze publiczna na podstawie zlecenia, ale również podmiot „zlecający”).

Poszkodowany

Przepisy 417 i 417¹ KC nie zawierają postanowień co do poszkodowanego. Zgodnie
z ogólnymi zasadami może nim być ” każdy” podmiot prawa cywilnego (osoba fizyczna, osoba prawna a także jednostka organizacyjna mająca zdolność prawną, lecz nie wyposażona w osobowość prawną).

Przesłanki odpowiedzialności

1. Czyn niedozwolony

- Podmioty ponoszą odpowiedzialność za własne, a nie za cudze działanie. Taka konstrukcja nie wymaga identyfikacji bezpośredniego sprawcy szkody, tj. ustalenia osoby fizycznej, realizującej funkcje wykonywania władzy publicznej. Wystarczy dowód, że szkoda powstała wskutek działania jakiejś osoby, nawet niezidentyfikowanej ale osoby wykonującej władze publiczną. (konstrukcja winy anonimowej).

- „wykonywanie władzy publicznej” - polega nie tylko na dokonywaniu czynności konwencjonalnych wyrażających się we władczym kształtowaniu pozycji prawnej poszkodowanego, ale także na dokonaniu czynności faktycznych.

- Podmioty odpowiadają za działania i zaniechania przy wykonywaniu funkcji władczych.

2. Szkoda i związek przyczynowy

Przepisy 417 i 417¹ KC nie zawierają postanowień określających w sposób szczególny pojęcie szkody i związku przyczynowego - należy stosować ogólne reguły KC.

361 KC - podmioty ponoszą odpowiedzialność wyłącznie za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła, a naprawienie szkody obejmuje straty oraz utracone korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. 445 i 448 KC - poszkodowany może żądać także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w przypadkach wskazanych w ustawie, a w szczególności w razie uszkodzenia ciała, wywołania rozstroju zdrowia lub naruszenia innego dobra osobistego.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego

417¹ KC - jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

- TK nie ma kompetencji do orzekania o niezgodności norm prawa miejscowego z normami hierarchicznie wyższymi. Kompetencje taka ma sąd administracyjny. Dopiero tak dokonany prejudykat uzasadnia wystąpienie do sądu powszechnego w sposób określony w KPC
z żądaniem o naprawienie szkody.

- Pozwanym powinien być podmiot, który wydał zakwestionowaną normę prawna.
W przypadku prawa miejscowego właściwa będzie jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za wydanie normy stanowionej przez organy państwowe odpowiada Skarb Państwa.

- Na mocy ustawy o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa została ustanowiona odrębna państwowa jednostka organizacyjna powołana do zastępstwa procesowego Skarbu Państwa. Zastępstwo procesowe SP przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe w sprawach
o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie ustawy lub rozporządzenia Rady Ministrów niezgodnych z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Natomiast w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie rozporządzenia przez inny organ konstytucyjnie do tego powołany (np. minister) czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje ten organ, chociaż Prokuratoria Generalna, z urzędu lub na wniosek może przyjąć zastępstwo procesowe.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji

417¹§2 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z wyrządzeniem szkody przez wydanie niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji - aktów
o charakterze indywidualnym, a nie normatywnym. Obejmuje on także przypadki, gdy akt indywidualny został wydany na podstawie aktu normatywnego, ale akt ten był niezgodny
z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Uzależnione jest dochodzenie odszkodowania od przesądu.

- Jeżeli prawomocne orzeczenie sądu albo ostateczna decyzja administracyjna jest niezgodna z prawem z innych przyczyn niż wadliwa podstawa prawna, kompetencje do orzekania o tym należy wyłącznie do sądów. W odniesieniu do ostatecznych decyzji administracyjnych orzekają o tym sądy administracyjne i na tej podstawie poszkodowany może żądać odszkodowania przed sądem powszechnym, powołując się na treść art. 417¹ KC.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji

417¹KC reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spowodowane niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa. Chodzi o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego albo administracyjnego.

- Zgodnie z ustawą o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, przewlekłe jest postępowanie które trwa dłużej niż jest to konieczne do rozstrzygnięcia lub załatwienia sprawy.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego

- W przypadku szkody wyrządzonej niewydaniem aktu normatywnego, odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa obejmuje tylko takie sytuacje, gdy organ ten był zarazem obowiązany do dokonania takiej czynności.

- Obowiązek wydania aktu normatywnego - przepisy konstytucyjne nakazujące ustawodawcy uregulowanie określonej sprawy w ustawie, przepisu nakazujące określonemu organowi wydanie rozporządzenia. Podstaw obowiązku nie można doszukiwać się w ogólnych założeniach aksjologicznych, a wiec w odczuwanej potrzebie uregulowania jakiejś kwestii ze względów moralnych lub społecznych.

- O zaniechaniu legislacyjnym mówi się tylko wtedy gdy z przepisu prawa wynika w jakim terminie organ władzy publicznej ma wydać nakazaną ustawę lub rozporządzenie albo akt prawa miejscowego.

- Szkoda wywołana zaniechaniem legislacyjnym powinna być ustalona z uwzględnieniem konkretnej sytuacji podmiotu żądającego odszkodowania, a nie tylko abstrakcyjnej możliwości uzyskania utraconych korzyści.

- Do dochodzenia odszkodowania za zaniechanie legislacyjne nie przewiduje się przedsądu. Niezgodne z prawem zaniechanie legislacyjne stwierdza sąd rozpoznający sprawę
o naprawienie szkody.

Naprawienie szkody na zasadach słuszności

- Przepis art. 417² KC przewiduje naprawienie szkody, która jest następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób zgodny z prawem, w sytuacji jednak, gdy byłoby niesłuszne, aby skutki wyrządzenia szkody obciążały wyłącznie poszkodowanego - odpowiedzialność na zasadzie słuszności.

- Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

28. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy

Odpowiedzialność za zwierzęta

1. Podmiot i przesłanki

- Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto je chowa lub nimi się posługuje. Zwierze chowa - ten kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę dla własnych - niekoniecznie majątkowych - celów, dostarczając mu schronienia i utrzymania. (także zwierzęta dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka np. w zoo, cyrkach). Chowający zwierzę niekoniecznie musi być jego właścicielem lub mieć jakieś inne prawo do niego. Odpowiedzialność ponoszą także osoby które nie chowają zwierzęcia, lecz dorywczo posługują się nim dla własnego celu.

- art. 431 KC nie odnosi się do zwierząt żyjących w stanie wolnym.

- Odpowiedzialność za niektóre gatunki zwierząt żyjących w stanie wolnym reguluje ustawa - prawo łowieckie. Przewiduje ona, że dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich odpowiadają za szkody wyrządzone przez dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny w uprawach
i płodach wolnych. Skarb Państwa odpowiada za wszelkie szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne objęte coroczną ochroną. Skarb Państwa odpowiada również na podstawie ustawy o ochronie przyrody za niektóre straty wyrządzone przez inne zwierzęta, np.
w przypadku żubrów odpowiada za szkody w uprawach, płodach rolnych lub gospodarstwie leśnym, a w przypadku bobrów za szkody wyrządzone w gospodarstwach wolnych, leśnych lub rybackich.

2. Zasady odpowiedzialności

- Odpowiedzialność z art. 431 KC opiera się na zasadzie domniemanej winy w nadzorze osoby, która chowa zwierze lub się nim posługuje. Obalenie tego domniemania jest trudne, gdyż nie można podnosić argumentu że zwierze zabłąkało się i uciekło, a więc że w chwili wyrządzenia szkody nie było pod jego nadzorem. Ponosi on również odpowiedzialność za inne osoby, którym powierzył opiekę nad zwierzęciem np. domownik, podwładny.

- Odpowiedzialność ogranicza się tylko do szkód, które wynikły w związku przyczynowym
z naturalnymi zachowaniami się zwierzęcia. Utrzymujący zwierzę nie odpowiada za Rego reakcje spowodowane przez samego poszkodowanego.

- Jeżeli osobie, która zwierze chowa lub się nim posługuje nie można przypisać winy, ale jej odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest uzasadniona ze względów moralnych, wówczas istnieje możliwość obciążenia tej osoby obowiązkiem naprawienia szkody na zasadzie słuszności. 432 KC - poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego oraz chowającego lub posługującego się zwierzęciem wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

3. Samopomoc

- Jeżeli cudze wierzę wyrządza szkodę na gruncie (np. cudze krowy pasą się na łące), wówczas posiadacz gruntu może uciec się do samopomocy i zająć to zwierzę. Uprawnienie to przysługuje mu jednak tylko wtedy, gdy zajęcie zwierzęcia jest potrzebne do zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody. (art. 432§1 KC)

- Posiadacz gruntu uzyskuje na zajętym zwierzęciu ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu odszkodowania oraz zwrotu kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.

Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu

- Ten kto zajmuje pomieszczenie, odpowiada za szkodę wyrządzoną w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia z tego pomieszczenia jakiegokolwiek przedmiotu (art. 433 KC). Chodzi o każdą osobę, która faktycznie włada wyodrębnionym pomieszczeniem - niekoniecznie na podstawie tytułu prawnego.

- Jeżeli pomieszczenie zajmuje łącznie kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna.

- Odpowiedzialność powstaje, gdy z pomieszczenia cokolwiek zostało wyrzucone, wylane lub spadło, a następstwem tego faktu jest uszkodzenie ciała lub szkoda na mieniu innej osoby.

- Zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. Uzasadnieniem dla niej jest ochrona osób trzecich.

- Od odpowiedzialności zajmujący pomieszczenie może się uwolnić jedynie wtedy, gdy wskazana zostania jedna z 3 okoliczności, stanowiących przyczynę wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu:

1. siła wyższa - wstrząs podziemny strącił doniczkę

2. wyłączna wina poszkodowanego - złodziej, wdzierający się po drabinie do cudzego mieszkania, potrącił doniczkę, która spadła mu na głowę

3. wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec

Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części

434 KC - za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli. Budowla - jakiekolwiek urządzenie skonstruowane przez człowieka i związane z gruntem, a więc nie tylko budynki, ale także wieże, mosty, tamy, tunele, latarnie uliczne, pomniki itp. Zawalenie - załamanie całej konstrukcji Oderwanie się części budowli - naruszenie spoistości trwałych połączeń
z pozostałymi częściami budowli.

- Odpowiedzialność ciąży na samoistnym posiadaczu budowli, tzn. osobie fizycznej lub prawnej, która włada nią jak właściciel. Niekoniecznie jest nim samoistny posiadacz gruntu.

- Samoistny posiadacz odpowiada za zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli lub oderwaniem jej części.

- Zgodnie z 434 KC zasada ryzyka jest ograniczona do dwóch zdarzeń:

1. do braku utrzymania budowli w należytym stanie,

2. do wad w budowie.

Ponadto przepis ten konstruuje domniemanie prawne, że te właśnie zdarzenia stały się przyczyną zawalenia się budowli lub oderwania się jej części. Samoistny posiadacz może obalić to domniemanie tylko poprzez wykazanie, że jakieś inne zdarzenia niż wada budowli lub niewłaściwe jej utrzymanie spowodowały jej zawalenie lub oderwanie się jej części.

- Na poszkodowanym ciąży - ciężar dowodu, że poniósł szkodę (i jakiej wielkości)
w adekwatnym związku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub z oderwaniem się jej części.

29. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody

Osoby ponoszące odpowiedzialność za zasadzie ryzyka

Prowadzący przedsiębiorstwo

435§1 KC - odpowiedzialność ciąży na każdym (osoba fizyczna lub prawna), kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody.

Przedsiębiorstwo - zespól składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej; natomiast zakład niekoniecznie służy realizacji celów gospodarczych.

Nie wystarczy by przedsiębiorstwo/zakład bezpośrednio wykorzystywał elementarne siły przyrody; muszą nastąpić procesy polegające na przetworzeniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn lub innych urządzeń przetwarzających; zakład/przedsiębiorstwo musi być „wprawiany w ruch” przez maszyny lub urządzenia przetwarzające elementarne siły przyrody - działalność przedsiębiorstwa/zakładu musi opierać się na funkcjonowaniu maszyn i urządzeń przetwarzających, nie wystarczy posługiwać się nimi dla działań wspomagających.

Analogiczną odpowiedzialność ponoszą także osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwa/zakłady, które nie są wprawione w ruch za pomocą sił przyrody, ale które wytwarzają środki wybuchowe lub posługują się takimi środkami (435§2 KC)

Posiadacz mechanicznego środka komunikacji

Zgodnie z 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponosi posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Przepis ten odnosi się do posiadaczy samoistnych oraz posiadaczy zależnych, nie odnosi się do dzierżyciela rzeczy. Jeżeli jednak samoistny posiadacz oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, wówczas odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponosi wyłącznie posiadacz zależny.

Do mechanicznych środków komunikacji, poruszanych za pomocą sił przyrody, zalicza się wszelkie pojazdy napędzane własnymi urządzeniami mechanicznymi - bez względu na to, czy są przystosowane do poruszania się na ziemi, wodzie lub w powietrzu lub poruszają się po szynach albo innych stałych przewodach trakcyjnych. Zakresem tego pojęcia nie są objęte pojazdy niewyposażone we własne mechanizmy napędowy, a poruszane siłami mięśni ludzkich lub zwierzęcych albo bezpośrednio poruszane siłami przyrody(żaglówki), jak również urządzenia wprawdzie ruchome, ale nieprzeznaczone do komunikacji np. windy, schody ruchome.

Przesłanki odpowiedzialności

Prowadzącego przedsiębiorstwo

Prowadzący przedsiębiorstwo/zakład ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu. Nie jest konieczne aby szkodę wyrządziło konkretne urządzenie wprawione w ruch siłami przyrody - wystarczy związek przyczynowy między funkcjonowaniem przedsiębiorstwa/zakładu jako całości a powstałą szkodą.

Posiadacz mechanicznego środka komunikacji

Posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody, odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów.

Ruch mechanicznego środka komunikacji: 1. pojazd jest w ruchu jedynie wtedy, gdy pracuje silnik lub mechaniczny środek komunikacji przemieszcza się w przestrzeni własnym napędem albo nawet siłą bezwładności. 2. pojazd jest w ruchu od chwili uruchomienia silnika aż do momentu ukończenia jazdy w następstwie osiągnięcia miejsca przeznaczenia lub wskutek planowanej przerwy w podróży. Zatrzymanie pojazdu lub krótkotrwały nawet postój w toku podróży traktuje się jako ruch pojazdy - stanowisko to jest dominujące!

Uchylenie zasady ryzyka

a) W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji uchylenie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka znajduje uzasadnienie w tym, że oba pojazdy stwarzają analogiczne niebezpieczeństwa, które znoszą się względem siebie. Uchylenie zasady ryzyka nie odnosi się wobec innych osób poszkodowanych takim wypadkiem - w szczególności wobec pasażerów i przechodniów.

Od zderzenia należy odróżnić najechanie pojazdu na stojący inny pojazd. W takim przypadku ma zastosowanie odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka, którą ponosi osoba odpowiedzialna za pojazd będący w ruchu.

b) Przewoź z grzeczności - to nie tylko przewóz dokonany nieodpłatnie, ale przede wszystkim z uprzejmości. Nie może on stanowić wykonania obowiązku ani umownego ani ustawowego.

Osoba korzystająca z grzeczności przewożącego nie może wobec niego powołać się na odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. Ograniczenie to nie odnosi się do posiadaczy innych pojazdów mechanicznych, jeżeli z powodu ich ruchu wyrządzono szkodę przewożonemu z grzeczności.

Okoliczności egzoneracyjne

1. siła wyższa

Dla wyłączenie odpowiedzialności szkoda musi być następstwem siły wyższej, co oznacza że brak jest adekwatnego związku przyczynowego między ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu a powstałą szkodą.

2. okoliczność że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego

Wina poszkodowanego - gdy nie okazał on należytej staranności, jaką powinien przejawić
w danej sytuacji człowiek rozważny. Nie można przypisać winy gdy działał ktoś z pobudek altruistycznych, ratując cudze dobro, życie lub zdrowie oraz gdy jest niepoczytalny lub psychicznie niedorozwinięty.

3. okoliczność że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo/zakład lub posiadacz pojazdu nie ponosi odpowiedzialności.

Do kręgu podmiotów osób trzecich należą osoby, za które przedsiębiorstwo/zakład lub posiadacz pojazdu mechanicznego nie ponosi odpowiedzialności m.in. pracownicy i inne osoby związane określonym stosunkiem prawnym, domownicy i osoby, które z upoważnienia kierowały pojazdem lub uczestniczyły w ruchu przedsiębiorstwa/zakładu.

Poszkodowany

Odpowiedzialność z 435 i 436 KC obejmuje wszelkie szkody (na mieniu jak i na osobie) wyrządzone komukolwiek. Uprawnionym do żądania odszkodowania może być zarówno osoba trzecia w stosunku do prowadzącego przedsiębiorstwo/zakład lub do posiadacza pojazdu mechanicznego, jak i podmiot pozostający wobec tych osób
w określonym stosunku prawnym np. pasażer PKP

Umowy lub jednostronne oświadczenia woli, które z góry ograniczałyby tę odpowiedzialność, są w tym zakresie nieważne.

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka nie wyłącza zastosowania ogólnych zasad odpowiedzialności za czyny własne lub cudze. Jeżeli przy zastosowaniu tych zasad odpowiedzialność za szkodę ponosi więcej osób, odpowiadają one wobec poszkodowanego solidarnie.

Regulacja szczególna

1. odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwa oraz posiadaczy mechanicznych środków komunikacji jest ograniczona wobec ich pracowników na podstawie przepisów szczególnych

2. problem odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową reguluje ustawa - prawo atomowe

Szkoda jądrowa - negatywne następstwa lub zagrożenia promieniowania jonizującego emitowanego przez określone obiekty jądrowe. Następstwa te polegają na uszczerbku na mieniu, osobie, środowisku.

Odpowiedzialność za tą szkodę ponosi podmiot eksploatujący obiekt jądrowy. Opiera się ona na zasadzie ryzyka. Można się od niej uchylić gdy szkoda wynikła z działań wojennych lub konfliktu zbrojnego oraz z wyłącznej winy poszkodowanego. Podmiot eksploatujący obiekt jądrowy nie może uchylić się od odpowiedzialności, gdy szkoda wynikła z działań osób trzecich (np. zamach terrorystyczny) i z innych zdarzeń objętych pojęciem siły wyższej - poza wojną i konfliktem zbrojnym.

---