Edukacja wczesnoszkolna z wychowaniem przedszkolnym

Beata Chrobocińska

Katarzyna Radzikowska

Agnieszka Gąbińska

Katarzyna Stępczyńska

„Diagnoza środowiska rodzinnego `'

Rodzina w diagnozie psychopedagogicznej.

Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznawaniem jakości środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. To przede wszystkim w niej dziecko uczy się podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach, zasadach życia, to właśnie w rodzinie formuje się jego tożsamość i wzorce zachowań. Jednak często w rodzinie tkwią źródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych, życiowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka.

Zakres szczegółowych zagadnień, jak i stopień dokładności diagnozy rodziny jest różny, w zależności od powodów, dla których jest ona podejmowana. Może przybierać postać ogólnej i stosunkowo powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, ale może też polegać na wnikliwym i szczegółowym badaniu czy dokładnym pomiarze, cech i warunków funkcjonowania rodziny. Poznawanie rodziny poprzez diagnozę jest częstą i powszechną potrzebą w praktyce pedagogicznej. Dokonuje się zarówno w perspektywie interesowania się określonym uczniem: jego problemami, trudnościami, uzdolnieniami, jak i wówczas wtedy, gdy obiektem zainteresowania stają się grupy wychowawcze: chodzi tu o zaprojektowanie i zorganizowanie działań profilaktycznych ze względu na różne zagrożenia społeczne i wychowawcze np. problem agresji, narkotyków w szkole. Rozpoznanie rodziny w perspektywie pedagogicznej występuje także z innych względów, gdy chodzi o kwalifikowanie rodzin do określonych zadań i funkcji ( rodziny adopcyjne, zastępcze, pogotowia rodzinne) lub jako ekspertyzy pedagogiczne dla potrzeb sądu.

Diagnozowanie rodziny jako środowiska wychowawczego, oznacza konieczność uwzględnienia kilku podstawowych założeń, które odnoszą się do ogólnej perspektywy diagnozowania. Założenia te dotyczą instytucjonalno- grupowego ujęcia rodziny. Wymiar instytucjonalny oznacza przede wszystkim ocenę jakości realizacji przez rodzinę zasadniczych jej zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb członków. Dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji, głównie socjalizacyjnych, wychowawczych.

Natomiast poznawanie rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza z kolei diagnostyczną analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy ( pierwotnej, naturalnej). Następuje więc rozpoznawanie takich cech jak:

- układ ról i pozycji w rodzinie

- podział władzy autorytetu

- więzi i relacje między członkami

- organizacja życia

- warunki materialne

- tradycje, obrzędowość, religie

- komunikacja

- normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie itd.

Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze

Postrzeganie rodziny jako określonego układu warunków i cech, które wpływają na procesy wychowania, rozwój osobowości i które stanowią podstawowe tło funkcjonowania jednostki, związane jest z posługiwaniem się przez diagnostę mniej lub bardziej rozbudowanymi zestawami ( katalogami)cech opisujących środowisko wychowawcze rodziny. W literaturze możemy odnaleźć wiele różnych propozycji dotyczących systematyzacji tych cech, warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki opisujące jej środowisko wychowawcze. Charakter tych rejestrów zmieniał się na przestrzeni dziejów, początkowo koncentrowano się na warunkach ekonomicznych rodziny, by z czasem coraz bardziej rozszerzyć liczbę cech pozaekonomicznych np.

- dochody, budżet, mieszkanie, środowisko geograficzne rodziny, historia rodziny( Ferdynand Leplay)

- potrzeby rodziny, stan higieny, charakterystyka rodziców, nadzór rodziców nad dziećmi (Wiliams)

- wykształcenie rodziców, zainteresowania czytelnicze rodziców i dzieci, dochód rodziny, wielkość rodziny, stosunek rodziców do nauki i przyszłego zawodu dziecka, troska rodziców o sprawy dzieci, zaburzenia środowiska rodzinnego, ogólna atmosfera w środowisku rodzinnym, praca zawodowa matki poza domem ( E. Fraser)

W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauważyć można różne zestawy zawierające mniejszą lub większą liczbę czynników opisu. Dla przykładu propozycja autorstwa St. Kawuli wymienia trzy główne grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:

a) czynniki ekonomiczno- społeczne- wielkość rodziny, źródła utrzymania, sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe, ubiór, odżywianie)

b) czynniki kulturalne- wykształcenie rodziców, dokształcanie, kultura językowa rodziny, sposób spędzania wolnego czasu, majątek kulturalny rodziny( biblioteczka), stosunek do tradycji i nowości, pielęgnowanie obyczaju

c) czynniki psychospołeczne- rodzaj i siła więzi społecznych, emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera panująca w środowisku rodzinnym

Współcześnie proponuje się odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zależności, a w zamian wskazywane jest spojrzenie systemowe, w którym rodzina jest postrzegana jako system. Charakteryzuje się specyficznymi relacjami, strukturą, dynamiką,

systemem ról, kontroli, własnym sposobem komunikowania, ważną rolę odgrywa także

historia rodzinna, osiąganie różnych celów, radzenie sobie w sytuacjach kryzysowych. Uwzględnia się także, że inni członkowie rodziny wpływają na daną osobę, jej zachowanie,

funkcjonowanie, a z kolei ona, wpływa także na drugą osobę. Zwolennicy tego podejścia twierdzą, iż pozwala ona na lepsze zrozumienie społecznej, emocjonalnej organizacji i atmosfery, a to z kolei stwarza lepsze możliwości interwencji pedagogiczno- terapeutycznej.

W przedstawionej perspektywie systemowej wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary wg. (Gruca- Miąsik 2004):

1)- w skali Środowiska Rodzinnego Moos'a i Moos- spójność, konflikty, sprawowanie kontroli, niezależność, sposób wyrażania uczuć, nastawienie na sukces SPÓJNOŚĆ

2)- w skali Oceny Rodzina Beavers'a- struktura władzy, bliskość, sposoby rozwiązywania problemów, jasność wyrażania opinii, odpowiedzialność, otwartość na innych, wyrażanie uczuć, konflikty, empatia( współodczuwanie) ADAPTACYJNOŚĆ

3)-w Indeksie funkcjonowania Rodziny Pless i Satterwhite'a- komunikacja wewnątrzrodzinna, zwartość, podejmowanie decyzji, satysfakcja małżeńska, poczucie szczęścia i więź emocjonalna. KOMUNIKACJA

1.

- dochody, budżet, mieszkanie, środowisko geograficzne rodziny, historia rodziny( Ferdynand Leplay)

- potrzeby rodziny, stan higieny, charakterystyka rodziców, nadzór rodziców nad dziećmi (Wiliams)

- wykształcenie rodziców, zainteresowania czytelnicze rodziców i dzieci, dochód rodziny, wielkość rodziny, stosunek rodziców do nauki i przyszłego zawodu dziecka, troska rodziców o sprawy dzieci, zaburzenia środowiska rodzinnego, ogólna atmosfera w środowisku rodzinnym, praca zawodowa matki poza domem ( E. Fraser)

2.

Dla przykładu propozycja autorstwa St. Kawuli wymienia trzy główne grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:

a) czynniki ekonomiczno- społeczne- wielkość rodziny, źródła utrzymania, sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe, ubiór, odżywianie)

b) czynniki kulturalne- wykształcenie rodziców, dokształcanie, kultura językowa rodziny, sposób spędzania wolnego czasu, majątek kulturalny rodziny( biblioteczka), stosunek do tradycji i nowości, pielęgnowanie obyczaju

c) czynniki psychospołeczne- rodzaj i siła więzi społecznych, emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera panująca w środowisku rodzinnym

3.

W przedstawionej perspektywie systemowej wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary wg. (Gruca- Miąsik 2004):

1)- w skali Środowiska Rodzinnego Moos'a i Moos- spójność, konflikty, sprawowanie kontroli, niezależność, sposób wyrażania uczuć, nastawienie na sukces SPÓJNOŚĆ

2)- w skali Oceny Rodzina Beavers'a- struktura władzy, bliskość, sposoby rozwiązywania problemów, jasność wyrażania opinii, odpowiedzialność,otwartość na innych, wyrażanie uczuć, konflikty, empatia( współodczuwanie) ADAPTACYJNOŚĆ

3)-w Indeksie funkcjonowania Rodziny Pless i Satterwhite'a- komunikacja
wewnątrzrodzinna, zwartość, podejmowanie decyzji, satysfakcja małżeńska, poczucie szczęścia i więź emocjonalna. KOMUNIKACJA

Podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego.

Przegląd literatury pedagogicznej i psychologicznej , dotyczącej problemów i zagadnień diagnozy rodziny, ujawnia liczne postulaty formułowane przez różnych autorów w stosunku do charakteru , zakresu i reguł rozpoznawania rodziny. Analizując te stanowiska można z dużym powodzeniem dokonać próby wyeksponowania ogólnych zasad pedagogicznej diagnozy rodziny .

1 Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny

Wyrażanie ocen , należy od istotnych momentów wszelkiej diagnozy pedagogicznej. Środowisko rodzinne , stając się obszarem zainteresowania diagnozy pedagogicznej, jest więc również oceniane i to wielowymiarowo. Ocenie poddajemy rodzinę za każdym razem , kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy (np. problemami szkolnymi dziecka) lub dokonać jej ogólnej charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do jakiegoś typu (np. kandydaci na rodzinę zastępczą). Wyrażając ocenę jako aprobatę lub dezaprobatę analizowanego stanu określonych warunków środowiska rodzinnego , w odniesieniu do norm , wzorców , przyjętych celów oddziaływania , bądź porównawczo do stanów przeciętnych charakteryzujących inne rodziny , tworzymy podstawowa przesłankę decyzji pedagogicznych zarówno na temat konieczności podjęcia działań naprawczych , korekcyjnych czy optymalizujących funkcjonowanie rodziny lub jakiejś jej cechy , jak i na temat kierunków i sposobów tych działań. Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym mechanizmem identyfikowania tzw. zasobów rodziny , jej potencjałów , sił , kompetencji , które mogą być spożytkowane w działaniach profilaktycznych czy naprawczych.

2 Zasada diagnozy pozytywnej rodziny

Przywołać można tu przytoczenie już wcześniej słowa Aleksandra Kamińskiego , który podkreślił , iż celem rozpoznania w pedagogice jest poza poznaniem genezy , przejawów i przyczyn niepokojącego stanu rzeczy , także odkrycie „sił” jednostki i jej najbliższego środowiska , na których można oprzeć postępowanie pedagogiczne. Prawidłowa diagnoza polega na zebraniu odpowiednich informacji , by wskazać te elementy i cechy jednostki i jej najbliższego środowiska , które mogą mieć znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania , dla organizowania celowych działań pedagogicznych. W naszych rozważaniach nad zasadami diagnozy rodziny należy więc sformułować regułę mówiącą o tym , iż poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny poza identyfikowaniem stanów niepokojących i niekorzystnych , braków i dysfunkcji , badacz musi swym zainteresowaniem poznawczym obejmować także „pozytywy rodziny” , czyli jej zasoby , siły, potencjały. Co więcej , zasada diagnozy pozytywnej może być również odniesiona do rozpoznawania „zasobów” otaczającego rodzinę środowiska lokalnego. W sensie praktycznym może to oznaczać np.: identyfikowanie w otoczeniu rodziny takich elementów jak funkcjonowanie instytucji wsparcia czy istnienie w pobliżu rodziny jakichś placówek pomocy.

3 Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny

Obraz i funkcjonowanie rodziny , a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle cech społecznych i kulturowych , jakimi charakteryzuje się otoczenie rodziny . Otoczenie tworzy określony ekosystem rodziny , warunki jej funkcjonowania , jak również kieruje wobec rodziny wymagania , oczekiwania oraz kontroluje - „ocenia” rodzinę . Rodzina , będąc niepowtarzalnym systemem o swoistej autonomii , kształtuje jednak swój charakter, swoje środowisko wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego , w którym jest osadzona .W tym kontekście niejednokrotnie istotną kategorią pedagogicznej diagnozy rodziny stają się doświadczenia socjalizacyjne rodziców w ich rodzinach pochodzenia. Rodziny mogą być bardziej lub mniej otwarte w swoich relacjach z otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami (nieformalnymi i formalnymi) mogą być względnie zamknięte - takie rodziny żyją głownie w obrębie własnych granic lub wręcz są wyizolowane społecznie. Rodziny otwarte z kolei „wymieniają „ z otoczeniem informacje i energię , charakteryzują się bogatymi kontaktami społecznymi z sąsiedztwem , szkołą , grupami towarzyskimi , instytucjami kulturalnymi itp. Zauważając znaczenie powiązań społecznych rodziny dla jej jakości funkcjonowania jako środowiska wychowawczego , Stanisław Kawula proponował , by związki rodziny z systemem środowiskowym i globalnym rozpatrywać i identyfikować w oparciu o pewne typy :

- partycypację (współudział , współdziałanie, inspiracja )

- adaptację (akomodację )

- inercję (bierność , obojętność )

- opozycję ( odrzucenie, sprzeczności interesów , konflikt).

Analiza kontekstu społeczno-kulturowego rodziny oraz jej związków z układami zewnętrznymi , jak też na tym tle identyfikowanie tkwiących w otoczeniu możliwości oddziaływań na rodzinę , stanowi w perspektywie pedagogicznej nie tylko zasadę diagnozy , ale i wcale nie rzadko - jeden z istotnych celów tej diagnozy.

4 Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego

Oznacza konieczność uwzględniania w poznawaniu rodziny jej obiektywno- subiektywnego wymiaru jako środowiska wychowawczego. Zgodnie z tą zasadą rodzinę opisujemy jako środowisko wychowawcze zarówno w perspektywie „zewnętrznej” jak i „wewnętrznej”. Rozpoznajemy w rodzinie postać obraz typowych cech rodziny jako środowiska wychowawczego i na tle zbiorowości rodzin cechy te charakteryzujemy i oceniamy. Jednocześnie jednak staramy się uchwycić indywidualny i niepowtarzalny charakter danej rodziny jako środowiska wychowawczego oznacza wiec w szczególności , iż występowanie w rodzinach podobnych lub tych samych warunków i cech nie pociąga za sobą identyczności wpływów wychowawczych tych rodzin. Faktyczne znaczenie cech i warunków rodziny osadza się na niepowtarzalnej ich konstelacji i indywidualnym obrazie wzajemnych zależności między nimi . Rozpoznając rodzinę jako środowisko wychowawcze należy więc uwzględnić , iż jest ona „czyimś „ środowiskiem wychowawczym , a diagnosta musi umieć spojrzeć na rodzinę oczami konkretnej jednostki , np. dziecka.

5 Zasada holizmu poznawczego

Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi określoną całość . Jest układem rożnych cech i warunków , a nie prostą ich sumą . Podstawowe płaszczyzny funkcjonowania rodziny : - strukturalna

- opiekuńczo-wychowawcza

- ekonomiczna

- organizacyjna

- emocjonalna

Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny jest więc wielopłaszczyznowy. Poszczególne , różne rodzajowo elementy rodziny jako środowiska wychowawczego ze sobą powiązane - wpływają na siebie, wynikają jedne z drugich , wzajemnie wzmacniają lub znoszą swój wpływ wychowawczy. Tworzą niepowtarzalną konstelację , która determinuje i urzeczywistnia proces i efekty wychowania w danej rodzinie. Faktyczny obraz i wpływ rodziny jako środowiska wychowawczego opiera się więc nie na działaniach pojedynczych izolowanych cech i warunków , lecz na powiązaniach i zależnościach między nimi . Stąd diagnoza rodziny powinna opisywać ja jako określoną całość , jako układ wzajemnie powiązanych czynników.

6 Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny

Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie : przechodzi przez określone (cykle) . Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania , formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych , zachowań opiekuńczych i wychowawczych. Różne etapy rozwojowe rodziny wymagają przekształcenia istniejących w niej stylów funkcjonowania opiekuńczo- wychowawczego, natomiast brak modyfikacji w tej mierze może być powodem pewnej dysfunkcjonalności rodziny czy nasilania się wewnętrznych napięć lub konfliktów. Rodzina jest więc układem dynamicznym , stąd w jej diagnozie trzeba mieć na uwadze fazę rozwoju i sytuację życiową , w której rodzina się znajduje. Jakkolwiek każda rodzina ma swój własny niepowtarzalny rytm , specyfikę zachowań , wzorów relacji oraz charakter interakcji między członkami , w każdej z faz rozwojowych , to jednak wyróżnia się pewne ogólne cykle życia rodzinnego.

I faza - para małżeńska bez dzieci

II faza - para z małym dzieckiem (od urodzenia pierwszego dziecka do ok. 30 miesiąca jego życia)

III faza - rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym

IV faza - rodzina z dziećmi w okresie szkolnym( od 6 do 13 roku życia pierwszego dziecka)

V faza - rodziny z nastolatkami (od 13. do 21 roku życia pierwszego dziecka )

VI faza - rodziny z dziećmi opuszczającymi dom (od pierwszego do ostatniego odchodzącego dziecka )

VII faza- „puste gniazdo” , rodzice w wieku średnim , wycofują się z aktywności , przejście na emeryturę

VIII faza - starzenie się rodziców

W każdym z etapów cyklu inny jest obraz funkcjonowania rodziny, specyfika interakcji rodzinnych oraz inaczej kształtują się oddziaływania wychowawcze . Każda z faz posiada też inne wzorce dotyczące wypełniania funkcji opiekuńczych i wychowawczych , w każdej występuje nieco inny model opieki i wychowania . Poznawanie rodziny powinno też uwzględniać występowanie specyficznych „chwilowych” sytuacji w życiu rodziny , takich jak ciężka choroba , śmierć , zmiana miejsca zamieszkania czy inne sytuacje zmieniające czasowo (lub następstwie trwale) warunki funkcjonowania rodziny. Bez takiej postawy dignostycznej stawiana diagnoza rodziny pozbawiona będzie trafności , obiektywności i wnikliwości oceny.

7 Zasada autodiagnozy rodziny i jej czynników

Natalia Han - Igliewicz , formułując założenia etyczne pedagoga prowadzącego badania w rodzinie zwróciła uwagę , iż wśród takich zasad , jak holistyczne traktowanie rodziny , zachowanie obiektywizacji , dyskrecji , ostrożności w trakcie prowadzenia badań w rodzinie , rodzina powinna być traktowana podmiotowo , a nie jedynie jako „obiekt badawczy” . Oznacza to m.in. dążenie przez diagnostę do autodiagnozy rodziny i jej członków , doprowadzenie do samopoznania przez rodzinę , przy współudziale diagnosty , swoich walorów i mankamentów.

1 Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny

2 Zasada diagnozy pozytywnej rodziny

3 Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny

4 Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego

5 Zasada holizmu poznawczego

6 Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny

7 Zasada autodiagnozy rodziny i jej czynników

I faza - para małżeńska bez dzieci

II faza - para z małym dzieckiem (od urodzenia pierwszego dziecka do ok. 30 miesiąca jego życia)

III faza - rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym

IV faza - rodzina z dziećmi w okresie szkolnym( od 6 do 13 roku życia pierwszego dziecka)

V faza - rodziny z nastolatkami (od 13. do 21 roku życia pierwszego dziecka )

VI faza - rodziny z dziećmi opuszczającymi dom (od pierwszego do ostatniego odchodzącego dziecka )

VII faza- „puste gniazdo” , rodzice w wieku średnim , wycofują się z aktywności , przejście na emeryturę

VIII faza - starzenie się rodziców

Strategie diagnozowania rodziny.

Analiza praktycznych rozwiązań metodologicznych, stosowanych w zakresie badania środowiska wychowawczego rodziny dzieli się na dwa ogólne kierunki:

• diagnozę całościową,

• diagnozę wybiórczą, która skupia się na określonych cechach środowiska rodzinnego.

1) Diagnoza całościowa

W badaniu rodziny dąży się do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W diagnozie tej uwzględniana jest stosunkowo duża liczba różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz analizowane są związki między nimi. Na tej podstawie formułuje się ocenę globalną, przedstawia się w miarę całościowy obraz funkcjonowania rodziny pod względem opiekuńczo-wychowawczym.

Przykładem propozycji formułowania oceny globalnej była koncepcja wskaźnika ogólnego środowiska Heleny Radlińskiej. Wskaźnik ogólny środowiska stanowił wynik badań diagnostycznych i był rozumiany jako miernik określający szansę życiową dzieci wychowujących się w danym środowisku. Przedstawiał ocenę ogólną środowiska, a nie ocenę pojedynczej cechy.

Próbę całościowej oceny środowiska wychowawczego dziecka, w tym i rodziny, odnajdujemy również w zaproponowanej przez Józefa Pietera w latach 50. koncepcji badania warunków środowiska wychowawczego dzieci szkolnych. Koncepcja umożliwiała sformułowanie ogólnej cechy środowiska wychowawczego dziecka, wyrażonej tzw. wskaźnikiem środowiskowym, przyjmującym postać wskaźnika liczbowego, który był sumą ocen jednostkowych wskaźników. Wskaźniki te zostały wyróżnione w odniesieniu do podstawowych kręgów środowiskowych jednostki: indywidualnego, lokalnego i okolicznego, w tym również- w obrębie tzw. osobistych warunków środowiskowych- wobec warunków domowych.

Całościową ocenę środowiska rodzinnego jako środowiska wychowawczego zaproponowała również Ewa Marynowicz- Hetka. Uznając rodzinę za podstawowe środowisko, które może i powinno pomagać dziecku w rozwoju, zaproponowała koncepcję pozwalającą na przewidywanie wystąpienia negatywnych skutków rozwoju dziecka w rodzinie wskutek degradacji tego środowiska. Za podstawową kwestię uznała znajomość poziomu zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie. Koncepcja Marynowicz- Hetki dotyczy oceny tzw. progów zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie. Próg zagrożenia rozwoju rozumiany jest jako stopień kumulujący negatywne elementy środowiska rodzinnego, którego wystąpienie może stanowić miarę zagrożenia rozwoju dziecka. Innymi słowy, próg zagrożenia to pewien poziom wymiaru cechy środowiska rodzinnego, jego występowanie wiąże się z określonym prawdopodobieństwem pojawienia się zaburzeń w rozwoju biologicznym, społecznym i kulturalnym dziecka. W stosunku do każdej z cech środowiska rodzinnego za pomocą bardziej szczegółowych wskaźników określiła trzy progi zagrożenia: ostrzegawczy, zaawansowany i krytyczny, obrazujące coraz gorszą dla rozwoju dziecka sytuację występowania danej cechy w rodzinie. W przedstawionym przez autorkę narzędziu poszczególne cechy, w stosunku do których określone zostały progi zagrożenia, pogrupowano w ogólniejsze syndromy, z dodatkowym uporządkowaniem w sfery rozwoju: biologicznego, społecznego i kulturalnego. W ten sposób podczas badania jednocześnie wskazywane są bezpośrednio zarówno sfery rozwoju, które są zagrożone, jak i te obszary i cechy funkcjonowania rodziny, które mają szczególnie niekorzystną postać. Tym samym ogólna ocena stopnia zagrożenia rozwoju przedstawiana w konkluzji diagnozy rozszerzona jest o argumentację wskazującą na kierunki działań i pracy z rodziną, jak też- wskutek sprecyzowania stopnia zagrożenia określeniem progu zagrożenia- segreguje charakter tych działań: profilaktyka, kompensacja czy ratownictwo i działania doraźne.

Diagnoza typologiczna jest jednym z częściej wykorzystywanych sposobów określania jakości tworzonego przez rodzinę środowiska wychowawczego. Polega na rozpoznaniu charakteru środowiska wychowawczego rodziny przez kwalifikowanie do istniejących lub specjalnie tworzonych systematyzacji typologicznych. Opisy typologiczne rodziny zawierają zbiory kryteriów- wskaźników, które odnoszą się do cech i warunków rodzinnych, a których zidentyfikowanie w danej rodzinie pozwala na jej przyporządkowanie do określonego typu np. rodzina dysfunkcjonalna i funkcjonalna.

Jacek Piekarski w swojej koncepcji diagnozy typologicznej rodziny wyodrębnił i opisał pod względem tworzonego środowiska wychowawczego cztery typy rodzin:

• środowisko wzorcowe- obejmuje wyłącznie wzorcowe cechy rodziny,

• środowisko przeciętne- prezentuje zbiór cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów,

• środowisko niekorzystne wychowawczo- zestawia typowe cechy negatywne,

• środowisko dysharmonijne- wzorce współpracują tu z czynnikami negatywnymi.

Kryteria kwalifikacyjne do poszczególnych typów dotyczą tu takich cech, jak: materialny standard życia, warunki mieszkaniowe, warunki pracy i zabawy dziecka, kontakty kulturalne i towarzyskie rodziny, atmosfera wychowawcza, obowiązki domowe dziecka i sposób ich wychowawczego wykorzystania, relacje między małżonkami, styl wychowania, metody wychowawcze, plany i aspiracje wobec dzieci, system wartości.

W. Ambrozik natomiast wyróżnia trzy typy rodzin w wymiarze znaczenia wychowawczego:

• normalne- o pełnym składzie osobowym, silnych związkach emocjonalnych, tradycyjnym układzie ról, wartościach i wzorach życiowych ukierunkowanych na wykształcenie dzieci, kontaktach z innymi instytucjami wychowawczymi,

• zdezorganizowane- charakteryzują się zaburzeniami w strukturze (w tym rodziny niepełne), konfliktami lub rozbiciem, często antagonistycznymi stosunkami, nierzadko agresywnymi, słabymi związkami emocjonalnymi rodziców z dziećmi, wiążącymi się z osłabieniem funkcji opiekuńczych i kontrolnych , słabymi kontaktami z innymi instytucjami wychowawczymi (np. szkołą), trudnościami materialnymi itp.,

• zdemoralizowane- cechą dominującą jest- obok stosunków wewnątrzrodzinnych podobnych jak w rodzinach zdezorganizowanych- dostarczanie przez rodziców negatywnych (sprzecznych z prawem i normami ogólnospołecznymi, moralnymi) wzorów zachowań i wartości życiowych; często rodziny te są dotknięte alkoholizmem, przestępczością i w zasadzie nie utrzymują kontaktów z instytucjami wychowawczymi.

Pedagogiczna typologizacja rodziny Stanisława Kawuli wyodrębnia rodziny:

• wzorowe- stwarzają najlepsze warunki wychowawcze w stosunku do innych kategorii rodzin zamieszkujących dane środowisko; wszystkie elementy (cechy) rodziny mają lepsze parametry niż w rodzinie normalnej, stanowi środowisko optymalne,

• normalne- przedstawiają obraz tzw. przeciętnej rodziny w środowisku, wiele cech występuje na poziomie najczęściej w środowisku spotykanym np. najczęściej występujący zawód, przeciętna wielkość rodziny, najpowszechniej spotykane warunki mieszkaniowe, wykształcenie rodziców; rodzinę charakteryzują jednocześnie jednak takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci, nie są sprzeczne z ogólnospołecznymi normami warunków i powszechnie akceptowanymi kierunkami wychowania,

• jeszcze wydolne wychowawczo- ogólne funkcjonowanie jak i poszczególne cechy są niejednoznaczne wychowawczo; czasowo występują niedomagania wychowawcze, jednak rodzina czyni wysiłki, by swoją sytuację poprawić i zwykle udaje jej się to bez interwencji z zewnątrz; niektóre elementy środowiska stale utrzymują się na poziomie niższym niż w rodzinie normalnej,

• niewydolne wychowawczo- charakteryzują częste zaburzenia we współżyciu rodzinnym i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków; większość elementów funkcjonowania rodziny wyraźnie odbiega od poziomu rodziny normalnej- np. rodziny niekompletnie lub bliskie rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej, nieracjonalnie użytkujące środki finansowe, prezentujące negatywne (niepożądane) wzory zachowań wobec dzieci,

• patologiczne- to rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych; występuje tu rozkład współżycia, brak więzi, brak stałych podstaw ekonomicznych; wszystkie elementy- cechy i warunki rodziny- znacznie odbiegają od poziomu rodziny normalnej, członkowie rodziny często pozostają w kolizji z prawem (kradzieże, rozboje, stręczycielstwo i prostytucja, włóczęgostwo uchylenie się od pracy, przemyt itp.)

Przykładem konkretnych rozwiązań w ramach całościowej strategii rodziny jako środowiska wychowawczego są również różne propozycje wielotematycznych, rozbudowanych wywiadów, które poznają różne sfery i warunki funkcjonowania rodziny. Wywiady takie stanowią niejednokrotnie same w sobie swoiste rozbudowane schematy poznawcze środowiska wychowawczego rodziny.

Jednym z rozwiązań metodologicznych, które poza autonomicznym wykorzystaniem w diagnozie środowiska rodzinnego stało się podstawą- pierwowzorem tworzenia innych podobnych dla poznawania i oceny środowiska domowego dziecka, jest H.O.M.E Inventory (Home Observation for Measurement of the Environment Inventory) autorstwa Bettye M. Caldwell, Robert H, Bradley'a. Autorami polskiej adaptacji, nazwanej Arkuszem Środowiska Domowego Dziecka, są R. Pomianowski i M. Grygielski. Technika ta służy do pomiaru aspektów środowiska wychowawczego domu, istotnych dla rozwoju dziecka i pozwala na:

• ustalenie warunków środowiskowych dziecka w danym czasie,

• określenie matrycy zmiennych środowiska tych czynników, które mogą być odniesione do poszczególnych zdolności rozwojowych dziecka,

• pomoc w ustaleniu mechanizmów wpływu środowiska domowego dziecka na jeo rozwój - może służyć wczesnemu przewidywaniu i zapobieganiu nieprawidłowościom rozwojowym dziecka.

Metoda ta może być też wykorzystywana do oceny jakości środowiska domowego dziecka oraz do oceny jakości opieki zapewnianej dziecku w ramach zastępczego sprawowania opieki nad nim.

2) Diagnoza wybiórcza

W diagnozie tej stosunkowo często odstępuje się od dokonywania całościowej ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny na rzecz koncentrowania się na niektórych, celowo wybranych jej cechach. Dlatego też rodzina badana jest „wybiórczo” pod określonym względem. Badacz skupia się na wybranych najistotniejszych dla przebiegu i efektów wychowania cechach i warunkach rodzinnych, których dobór wyznacza określony cel danego postępowania diagnostycznego (dany problem, czy typ zjawiska). Obszar rozpoznawanych cech wskazywany jest wówczas charakterem zjawiska, w ramach którego zidentyfikowany został problem diagnostyczny. Określone, wybrane cechy są rozpoznawane stosunkowo dokładnie, szczegółowo, czasami podlegają wręcz precyzyjnemu pomiarowi i ustaleniu wpływu (związku) z rozpoznawanym stanem rzeczy.

Najczęściej w diagnozie wybiórczej przedmiotem zainteresowania diagnostycznego stają się oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza czy ogólnej relacje interpersonalne między rodzicami a dzieckiem. Wśród stosowanych rozwiązań metodologicznych wymienić można zarówno wywiady tematyczne, czyli skupione na wybranych określonych zagadnieniach dotyczących funkcjonowania rodziny, jak i wykorzystywanie- posługiwanie się określonymi narzędziami standaryzowanymi (inwentarzami, kwestionariuszami), które dokonują pomiaru danych cech rodziny.

Strategie badawcze: całościowa i wybiórcza mają wymiar teoretyczny, systematyzujący oraz opisowy. Postępowania diagnostyczne w mniejszym lub większym stopniu uwzględniają oba kierunki i jedynie zaznacza się dominacja jednego z nich. Kierunki diagnozy rodziny w perspektywie pedagogicznej można porównać do wyróżnionych w ramach diagnozy psychologicznej rodziny modeli:

• przyczynowo-skutkowego- dąży do ustalenia liniowego związku między występującym stanem rzeczy, np. zaburzeniami zachowania dziecka, a warunkami życia rodzinnego czyli zmierza do ukazania przyczynowo- skutkowego związku. Diagnoza przyczynowo skutkowa opiera się na kwestionariuszach, testach projekcyjnych i wywiadach klinicznych (tradycyjnych), pozyskując z nich materiał informacyjny pozwalający na udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego dany stan rzeczy (zaburzenie) występuje. Przedmiotem diagnozy są głównie więzi uczuciowe w rodzinie, których zakłócenia są traktowane jako podstawowe środowiskowe tło występowania zaburzeń jednostki.

• systemowego- rodzina traktowana jest jako układ wzajemnych zależności, zachowania jednostki wchodzącej w skład systemu rodzinnego nie mogą być zrozumiane bez poznania zależności między jej zachowaniem a zachowaniem pozostałych członków układu rodzinnego. W modelu tym zakłada się występowanie przyczynowości kołowej, który oznacza iż każdy ze członków rodziny reaguje na zachowanie pozostałych. Model systemowy odchodzi od badań indywidualnych na rzecz wykorzystania bezpośredniej obserwacji wzajemnych zachowań członków rodziny, z użyciem określonych metod, np. wywiadu strukturalizowanego czy gier interakcyjnych. Schemat postępowania diagnostycznego obejmuje zazwyczaj:

• spotkanie informacyjne z całą rodziną

• badanie funkcjonowania systemu rodziny przez obserwację spontanicznych zachowań

• szczegółowe rozpoznanie komunikacji między poszczególnymi osobami

• stworzenie mapy systemu rodzinnego, będącej podstawą zaprogramowania terapii rodziny

Model ten na pierwszy plan wysuwa analizę przebiegu komunikacji wewnątrzrodzinnej uważanej za siłę determinującą charakter interakcji w rodzinie.

Kierunki badań środowiska wychowawczego rodziny

Diagnoza całościowa Diagnoza wybiórcza

(ogólna charakterystyka środowiska (określone cechy środowiska

rodzinnego) rodzinnego)

Trzy progi zagrożenia wg. E. Marynowicz- Hetki:

• ostrzegawczy

• zaawansowany

• krytyczny

Cztery typy rodziny wg. J. Piekarskiego:

• środowisko wzorcowe- obejmuje wyłącznie wzorcowe cechy rodziny,

• środowisko przeciętne- prezentuje zbiór cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów,

• środowisko niekorzystne wychowawczo- zestawia typowe cechy negatywne,

• środowisko dysharmonijne- wzorce współpracują tu z czynnikami negatywnymi. W. Ambrozik wyróżnia trzy typy rodzin w wymiarze znaczenia wychowawczego:

• normalne

• zdezorganizowane

• zdemoralizowane

Pedagogiczna typologizacja rodziny Stanisława Kawuli wyodrębnia rodziny:

• wzorowe

• normalne

• jeszcze wydolne wychowawczo

• niewydolne wychowawczo

• patologiczne

Kierunki diagnozy rodziny w perspektywie pedagogicznej można porównać do wyróżnionych w ramach diagnozy psychologicznej rodziny modeli:

• przyczynowo-skutkowego

• systemowego

Narzędzia diagnostyczne

1. Kwestionariusz dla rodziców M. Ziemskiej.

Kwestionariusz ten oparty jest na koncepcji postaw rodzicielskich, zgodnie z którą występują cztery główne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich: postawa odtrącająca, unikająca, zbyt wymagająca i chroniąca. Zostały one wyznaczone w oparciu o główne rodzaje zaburzeń kontaktu rodziców z dzieckiem czyli, nadmierny dystans (nadmierna kontrola uczuciowa oraz wiążące się z nimi cechy osobowości)

Podstawą identyfikowania wystąpienia postaw negatywnych jest identyfikacja postaw cząstkowych charakteryzowanych przez określone zachowania rodziców wobec dziecka. Pewne postawy cząstkowe mogą wchodzić w skład dwóch różnych postaw złożonych.

Narzędzie diagnostyczne stanowi w formie metodologicznej skalę ocen o charakterze czynnikowym. Przeznaczone jest do wypełnienia przez rodziców - każdego z osobna którzy zaznaczają na skali 4-stopniowej stopień swojej zgody z przedstawionymi twierdzeniami. Podstawę analizy formalnej stanowi arkusz obliczeniowy zawierający klucz punktacji poszczególnych twierdzeń, przyporządkowanych do odpowiednich czynników - skal: górowanie, bezradność, koncentracja, dystans, Uzyskanie wysokich wyników, w przeliczeniu na wartości w obrębie określonych skal wskazuje występowanie u rodzica określonego typu postawy negatywnej. Uzyskiwanie wyników niskich sugeruje występowanie właściwych postaw rodzicielskich. Narzędzie to nie jest przeznaczone do ich identyfikacji i pomiaru.

2. Kwestionariusz Stosunków Między Rodzicami a Dziećmi.

Ten kwestionariusz identyfikuje występowanie u rodziców określonych postaw: kochającej, wymagającej, ochraniającej, odrzucającej lub liberalnej przez identyfikacje charakterystycznych zachowań rodziców w stosunku do ich małych dzieci, w odróżnieniu od kwestionariusza Ziemskiej zachowania rodziców są poznawane w percepcji młodzieży i osób dorosłych. Badani oceniają zachowanie rodziców do momentu kiedy oni ukończyli 12 r.ż. czyli w okresie dzieciństwa. Dolną granicą wieku badanych która umożliwia stosowanie kwestionariusza PCR jest 14-15 lat. Badania mogą mieć formę indywidualną lub zbiorową. Czas badania obu wersji (mój ojciec, moja matka) jest celowo skrócony (50-60) by osoby badane oceniały przedstawione im twierdzenia - przykłady zachowań rodziców.

Narzędzie pod względem formalnym jest skalą ocen o charakterze czynnikowym. Analiza formalna oparta jest o arkusz obliczeniowy zawierający klucz przyporządkowania poszczególnych twierdzeń określonym skalom-postawom. Oprócz tych wyników dla 5 skal i ich odpowiedników które pozwalają na ich ocenę jakościową można obliczyć wyniki dla dwóch wymiarów czynnikowych: miłość-odrzucenie, liberalizm-wymagania zgodnie z odpowiednimi wzorami.

3. Identyfikacja Stylów Wychowania wg. Marii Ryś

Jest ona częścią szerszej koncepcji metodologicznej, identyfikującej rodziny ze względu na system który tworzą. Dzięki temu inwentarzowi można określić dominujący styl wychowania w każdej rodzinie, opisywany w kategoriach ogólnych :

Autokratyczny- oznaczający dominację rodzica, gdy dziecko zobowiązane jest do bezwzględnego posłuchu i wykonywania poleceń. W takiej rodzinie rodzice określają mocno obowiązki dziecka i są wobec niego konsekwentni, nie okazując dziecku uczuć.

Demokratyczny- oznaczający poszanowanie praw i uczuć w rodzinie, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość, troska o wszystkich członków rodziny.

Liberalny- cechują go takie zachowania rodziców jak: pozostawienie dziecka całkowitej swobody, nieuhamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju, interweniowanie tylko w sporadycznych przypadkach.

Badaniem objęci są rodzice, którym przedstawia się zestaw 33 twierdzeń charakteryzujących ich zachowanie wobec własnych dzieci oraz ogólne sądy na temat wychowania dzieci. Rodzic wyraża zgodę na każde twierdzenie w stosunku do każdego z posiadanych dzieci, ocena w dalszej analizie formalnej jest odpowiednio punktowana. Analiza twierdzeń obejmuje ustalenia natężenia - sumą punktów uzyskanych w każdym z 4 - typów stylów wychowania oraz na podstawie wysokości wyniku wskazywania stylu dominującego. Ustalane profile dotyczą każdego z rodziców w stosunku do każdego z dzieci.

4. Test Komunikacji Zadaniowej Rodzic-Dziecko

Test jest oparty na metodach eksperymentu i obserwacji. Jego stosowanie wymaga umiejętności prowadzenia obserwacji komunikacji rodzica i jego dziecka w tekstowej sytuacji zawodowej. Konstruowanie tego narzędzia opiera się na określonych założeniach teoretycznych.

Test przeznaczony jest do badania par rodzic - dziecko. składa się z kilku elementów:

zadanie testowe(przeprowadzenie po mapie miasta dziecka rodzica do wyznaczonego miejsca), skala obserwacji rodzica, skala obserwacji dziecka.

Skale obserwacyjne mają charakter standaryzowany, każde zachowanie rodzice czy dziecka jest oceniane na skali 5-punkowej. Analiza testu obejmuje sposób jego wykonania oraz skuteczność komunikacji rodzica i dziecka.

Test komunikacji zadaniowej polecany jest jako środek diagnozy dla celów uskutecznienia pracy rodzica z dzieckiem.

5. Inwentarz Postaw "W moim domu"

Jest nieco zbliżony do kwestionariusza PCR. "W moim domu" ujawnia postawy dziecka wobec rodziców w dwóch kategoriach: akceptacja rodziców i odrzucenie rodziców. Narzędzie zawiera twierdzenia , które opierają się na określeniu częstotliwości występowania określonych zachowań (zawsze, czasami, nigdy), oddzielnie matka i ojciec. Sumuje sie wyniki w obrębie skal i odpowiednich zestawień - wg. klucz skal porównuje się skale matki i ojca oraz ustosunkowanie się dziecka do rodziców w perspektywie czynników akceptacji i odrzucenia.

Inwentarz pozwala na analizę aktualnej emocjonalno - wychowawczej sytuacji rodziny dziecka.

Przykładowy kwestionariusz

Szanowni Państwo!
Niniejsza ankieta ma na celu poznanie środowiska wychowawczego dziecka przez wychowawcę klasy. Jeśli Państwo uznają, że któreś z pytań narusza Waszą prywatność, możecie na nie nie odpowiadać.

Kamila Kossowska

Imię i nazwisko dziecka ................................................
Imię i nazwisko osoby wypełniającej ....................................

I SKŁAD I STATUS RODZINY

1. Skład rodziny:
liczba osób dorosłych (od 18 r.ż.) .................................
liczba dzieci ......................................................
2. Miejsce dziecka wśród rodzeństwa (właściwe podkreślić)
a. najstarsze b. średnie c. najmłodsze d. jedynak

3. Struktura rodziny (właściwe podkreślić)
a. pełna
b. niepełna (samotna matka, samotny ojciec- rozwód, separacja, śmierć jednego z małżonków)
c. zrekonstruowana (kolejne małżeństwo, rodzeństwo przyrodnie)
d. zastępcza ( rodzice nie są naturalni, są prawnymi opiekunami dziecka)
e. adopcyjna
f. inne ...........................................................

4. Wykształcenie rodziców (właściwe podkreślić)
a. Matka: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe
b. Ojciec: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe

5. Czy posiadają Państwo stałą pracę?
a. Oboje posiadamy stałą pracę
b. Jedno z nas posiada stałą pracę
c. Żadne z nas nie ma stałej pracy

6. Czy sytuacja materialna rodziny jest:
a. Zadawalająca
b. Niezadawalająca, ale radzimy sobie
c. Tragiczna, potrzebujemy pomocy

7. Czy korzystają Państwo z pomocy materialnej świadczonej
przez różne instytucje?
a. Tak, otrzymujemy pomoc z:.......................................
b. Nie

II WARUNKI DZIECKA DO NAUKI

1. Gdzie Państwo mieszkacie?
a. W bloku
b. W domku jednorodzinnym
c. W kamienicy
d. Inne rozwiązanie................................................

2. Czy dziecko ma dobre warunki do odrabiania lekcji
(oddzielny pokój, swój kącik nauki, biurko, prawidłowe oświetlenie, ciszę)

........................................................................

3. Czy dziecko posiada niezbędne podręczniki, zeszyty i
przybory szkolne?
a. tak b. nie c. częściowo

4. Czy dziecko posiada w domu poniższe pomoce naukowe
(proszę podkreślić te, które posiada)
a. komputer
b. książki/lektury
c. encyklopedie
d. atlasy
e. słowniki
f. inne (podać jakie) .............................................

III ATMOSFERA W DOMU

1. Pożycie rodziców, opiekunów jest (właściwe podkreślić)
a. Raczej zgodne, panuje miła, rodzinna atmosfera
b. Raczej niezgodne, w domu są często konflikty

2. Ile czasu poświęca Pani/Pan dziennie dziecku
(wspólna zabawa, spacer, rozmowa itp.)
a. Często w ogóle nie mam czasu
b. 1 godzinę
b. 2 godziny
c. 3 godziny
d. Więcej, ile? ....................................................
I co wtedy robicie? ................................................

3. Czy dziecko ma swoje zainteresowania, hobby, któremu chętnie poświęca wolny czas?
a. tak-proszę wymienić .............................................
b. nie

4. Czy dziecko ma obowiązki, jeżeli tak to jakie?
a. sporadyczne ....................................................
b. stałe ..........................................................
c. nie ma żadnych obowiązków

5. Czy w Państwa domu obowiązują jakieś zasady/normy, które
wszyscy przestrzegają?
a. tak b. nie c. trudno powiedzieć

6. Jakie nagrody stosuje Pan/Pani wobec dziecka?
........................................................................

........................................................................

7. Jakie kary stosuje Pan/Pani wobec dziecka?

........................................................................

........................................................................
8. Czy dziecko odnosi się z szacunkiem do rodziców, rodzeństwa i innych członków rodziny?
a. zawsze b. często c. rzadko d. nigdy

9. Z jakim członkiem rodziny dziecko jest najbardziej związane uczuciowo?

........................................................................

........................................................................

10. Jakie zachowania są dla Państwa trudne, nie do zaakceptowania?

........................................................................

........................................................................

11. Czy Państwa dziecko sprawia trudności wychowawcze w szkole?
a. Tak, skargi dotyczą: .........................................
b. Nie
c. Nie wiem!


Dziękuję za udzielenie odpowiedzi.

---