Środowisko rodzinne stymulatorem twórczej aktywności plastycznej dziecka w wieku dorastania

„Obrazek, który dziecko rysuje czy maluje

jest czymś więcej niż bazgraniem na papierze,

w chwili tworzenia stanowi wyraz całej

osobowości dziecka.”

V. Lowenfeld

We współczesnym, tak szybko rozwijającym się świecie potrzeba coraz więcej jednostek obdarzonych zdolnościami twórczymi. Nie wystarczają już zalety takie jak: pilność, pracowitość, posłuszeństwo, bowiem coraz większa część członków społeczeństwa wykonuje pracę wymagającą wytworzenia czegoś nowego, jakiegoś nie znanego dotychczas produktu, znalezienia nowych rozwiązań organizacyjnych. Wzrasta więc zapotrzebowanie na pracowników wykazujących inwencję, sprawność, elastyczność myślenia, umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów. Twórczość jest więc nieodzowną cechą człowieka, jak i koniecznością naszych czasów.

Twórczość w opinii S.Popka „jest najwyższą formą ludzkiego działania, dlatego jej zakres wiąże się w naszych czasach ze wszystkimi rodzajami aktywności człowieka, wyróżniającymi się w formie przedmiotu bądź idei”. Pod wpływem prac A.Koestlera, A.Maslowa, S.Szumana, B.Suchodolskiego, i J.Wojnar pojęcie twórczości objęło nie tylko wyniki działalności twórczej, lecz

również ludzkie charaktery (twórcze), postawy życiowe (twórcze), zdolności (twórcze), czynności (prace twórcze).

M.Gołaszewska stwierdziła wręcz, że „ człowiek kreuje siebie poprzez rozmaite zachowania, które uznane społecznie urastają do ideałów: jak nauka, praca, życie rodzinne, ojczyzna - w indywidualnym ujęciu są różnorodnie interpretowane i jeśli poddane zostaną krytycznej analizie i są świadomie akceptowane, stają się czynnikiem przetwarzającym osobowość”.

W procesie autokreacji relacja ze światem polega głównie na szukaniu w nim miejsca dla siebie, miejsca jedynego i najwłaściwszego. Poczucie bycia nikim i niczym, przekonanie o własnej zbędności jest postawą destruktywną, pozbawiającą energii witalnej i udaremniającą działanie twórcze. Stwarzanie samego siebie dokonuje się na podłożu przekonania, że jest się samemu wartością. Poprzez działanie twórcze człowiek staje się sobą w pełni. Artysta staje się twórczy, dzięki oryginalności dzieła, polityk - dzięki zrealizowaniu głoszonego programu, nauczyciel - gdy wychowa młodzież zgodnie ze społecznie przyjętymi zasadami, rodzice - gdy ich dzieci usamodzielniają się. Nie jest się twórczym, gdy się niczego nie doprowadziło do końca.

Twórcze jest również środowisko wychowawcze dziecka stanowiące tę „część otoczenia człowieka i świata, w jakim on żyje, która tworzy układ czynników ekologicznych oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę”. Najbardziej tradycyjny zdaje się być podział środowiska na: naturalne, społeczne i kulturowe.

Środowisko naturalne - obejmuje czynniki geofizyczne, biogeograficzne i przyrodnicze: faunę i florę otoczenia, zasoby mineralne i wodne, klimat, ukształtowanie terenu.

Środowisko społeczne - to złożony układ osób i grup ludzi, ról i stosunków społecznych, w których żyje jednostka, ukształtowany w toku rozwoju historycznego.

Środowisko kulturowe - to oddziaływanie na jednostkę elementów społeczno - historycznych dorobku człowieka: dobra kultury materialnej i duchowej.

Środowiskiem wychowawczym, którego wpływ rozciąga się na bardzo długi okres jest rodzina i szkoła. „Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, które oddziałuje na dziecko najwcześniej, najdłużej i najsilniej. Zaspokaja jego podstawowe potrzeby biologiczne i psychiczne: potrzebę bezpieczeństwa, miłości, zależności oraz kształtuje potrzeby poznawcze, emocjonalne, społeczne i estetyczne: życzliwości, uznania, ciekawości, samorealizacji, poczucie piękna”. Problem znaczenia rodziny w twórczej aktywności dziecka był rozpatrywany w wielu badaniach. Badania M.Ziemskiej wykazały, iż rodziny osób twórczych charakteryzują się zainteresowaniami intelektualnymi, a więc w większości przypadków jednostki twórcze wychowują się w atmosferze szacunku dla wiedzy i sztuki. System wychowania w domu rodzinnym zostawia dzieciom wiele swobody, ale jednocześnie wymaga od nich odpowiedzialności. Dzieci mają możliwość penetracji, poszukiwań, manipulacji elementami swojego otoczenia. Dużą wagę przywiązuje się do rozwoju intelektualnego dziecka. Kontakty emocjonalne z rodzicami chociaż nie były zbyt ścisłe

to nie oznacza zaniedbywania ani braku akceptacji. Cechą osobowości rodziców jednostek twórczych jest większa otwartość, przejawiająca się

jako większa tolerancja, samodzielność myślenia, mniejszy konwencjonalizm w poglądach i postawach.

Proces dorastania młodzieży jest niezwykle skomplikowany. Obejmuje on wiele dziedzin osobowości, przy czym linie rozwoju w tych dziedzinach nie przebiegają równolegle. M.Żebrowska (1977) twierdzi, że oprócz dojrzewania fizjologicznego istnieje dorastanie społeczne. Polega ono na rozwoju świadomości społecznej, przygotowaniu się do określonej roli społecznej i podejmowaniu bardziej odpowiedzialnych zadań społecznych.

Ważny aspekt rozwoju stanowi dorastanie w sensie rozwoju umysłowego. Wiek dorastania charakteryzuje ogromny postęp funkcji umysłowych jak i procesów myślenia - przejście z myślenia konkretnego na abstrakcyjne.

M.Chłopkiewicz wyróżnia w rozwoju młodzieży dojrzewanie emocjonalne, charakteryzujące się powolną stałością i równowagą. Zwiększa się skala przeżyć emocjonalnych, wzbogaca treść uczuć, wzmaga się znacznie rozwój tzw. uczuć wyższych - moralnych, społecznych, estetycznych. Wzrasta poczucie własnej odrębności i zainteresowania swoją przyszłością.

Szkoła stanowi środowisko społeczne, w którym upływa duża część życia młodocianych. Wiek dorastania charakteryzuje zahamowanie rozwoju aktywności twórczej. Kryzys twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, jest zjawiskiem występującym między 10 a 16 rokiem życia. Według S.Popka objawy kryzysu w twórczości plastycznej powodowane są przez przyczyny zewnętrzne (dom, szkoła, środowisko) oraz

wewnętrzne, niezależne od świadomości uczniów. Do podstawowych czynników zewnętrznych można zaliczyć zupełny brak przygotowania

naszego społeczeństwa do percepcji dzieł sztuki. Fakt ten, rodzi w następstwie nie docenienie roli wychowania przez sztukę zarówno w środowisku domowym, szkolnym jak i poza szkolnym.

Czynniki wewnętrzne posiadają głębokie uwarunkowanie psychofizyczne. Należą do nich głównie zmiany zachodzące w organizmie w okresie dojrzewania. Wymienić tutaj można: szybki rozwój intelektualny, spadek tempa rozwoju, możliwości wypowiadania własnych uczuć i przeżyć, nadmierna pobudliwość nerwowa, apatia, znużenie, złe samopoczucie organizmu. Czynniki te powodują trudności w koncentracji i powstanie samodzielnych koncepcji twórczych. Dzieci w tym wieku, wchodzą w okres tzw. poschematyzmu. Ich wytwory są schematyczne i szablonowe, technicznie przemęczone lub nie dopracowane, bez śladów indywidualnej ekspresji autora jako wyrazu własnego stylu wypowiedzi. V.Lowenfeld i W.Z.Brittain wskazują na bardzo ciekawe zjawisko dotyczące dzieci i młodzieży zdolnej plastycznie. Stwierdzają oni na podstawie badań, że u dzieci zdolnych kryzys zjawia się znacznie wcześniej niż u pozostałych rówieśników i przebieg jego jest znacznie łagodniejszy. Autorzy twierdzą, że ich zachowanie charakteryzuje się spokojnym przejściem z okresu dziecięcego w fazę początkowej dojrzałości oraz w fazę pełnej doskonałości.

Warunkiem pomocy dzieciom w samorealizacji na plastyce jest według S. Popka stosowanie metod i form pracy aktywizujących uczniów, w zależności od różnic indywidualnego rozwoju (typów twórczych) wprowadzając dużą dowolność tematyczną, warsztatową,

unikając akademickich wzorów i pracy „równym frontem na dany temat”

S.Popek w swojej pracy pt: „Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży” przedstawia również odpowiednie zabiegi psychodydaktyczne, dzięki którym możliwe jest łagodzenie a nawet zapobieganie kryzysom w twórczości plastycznej:

- nasilenie ćwiczeń plastycznych nie dających bezpośrednich rozwiązań realistycznych przez zastosowanie różnorodnych środków wyrazu;

- stosowanie elastycznych kryteriów ocen wytworów plastycznych w zależności od wrodzonych dyspozycji do plastyki, samopoczucia, temperamentu, siły woli i charakteru; należy tu pamiętać, że praca powinna dawać zadowolenie i radość twórczą, bez względu na efekt artystyczny tego procesu;

- wiązanie ćwiczeń plastycznych z wiedzą o sztuce, która powinna być źródłem bogactwa wyobraźni, a nie zespołem wzorów do naśladowania.

Każdy akt twórczości daje okazję do zdobywania nowych spostrzeżeń i doświadczeń przydatnych do następnego działania. Wszystkie te działania na rzecz twórczości, odpowiednio wspomagane przez oddziaływanie środowiska szkoły, rodziny, osób znaczących - to przygotowanie do twórczego stylu życia.

Decydujący wpływ na rozwój osobowości ma rodzina. To z nią dziecko jest związane i podlega jej wpływom od początku swojego istnienia. W rysowaniu i malowaniu, jako spontanicznych formach zachowania, dziecko ujawnia swe bogate uczucia i pragnienia. Tego rodzaju aktywność może być wyrazem nie tylko dominujących potrzeb,

ale także głęboko ukrytych cech osobowości wynikających ze stosunków rodzinnych. W formie rysunków mogą ujawnić się konflikty i napięcia

emocjonalne dziecka, jego głęboko ukryte przeżycia związane z nieprawidłowymi stosunkami rodzinnymi.

W badaniach prac plastycznych, jak twierdzi B.Honorowski, bardzo ważną rolę odgrywa ekspresja rysunku, na którą składają się takie elementy jak: wielkość rysunku, charakter linii, rozmieszczenie poszczególnych elementów, liczba szczegółów, symetria, perspektywa, światłocień, kolor. Interpretowanie prac dziecka jest trudne ze względu na to, że każdy rysunek ma swoją historię na, którą składają się jego różnorodne przeżycia. Jednakże przy wszechstronnej analizie i interpretacji wartość diagnostyczna zdobytego materiału jest bardzo duża. Poziom jakościowy rysunku zależy bardziej od kontekstu rodzinnego niż od różnic w nauczaniu czy poziomie inteligencji dziecka. Dzieci wywodzące się ze środowisk patologicznych osiągają słabsze wyniki w rysowaniu.

Problem stymulacji środowiska rodzinnego na twórczą aktywność plastyczną dziecka w wieku dorastania jest bardzo interesujący ze względu na istotną rolę dla praktyki pedagogicznej. W związku z tym chciałabym podzielić się wnioskami z przeprowadzonych badań. Badania miały określić czynniki wynikające z charakteru środowiska rodzinnego, które negatywnie oddziałują na twórczość plastyczną dziecka powodując jego zahamowanie. Celem badań było ukazanie stymulacji środowiska rodzinnego dziecka na rozwój jego twórczości plastycznej. Badania zostały przeprowadzone w Miejskiej Szkole Podstawowej nr 9 w Piekarach Śląskich. Uczniowie chodzący do tej szkoły to w pewnej części dzieci wywodzące się z rodzin patologicznych: rozbitych,

alkoholickich, o niskiej kulturze moralnej rodziców. Rodziny te nie interesują się dzieckiem, jego potrzebami materialnymi, jak

i psychicznymi. Dzieci z takich rodzin są brudne, niedożywione i zaniedbane, często wysyłane przez rodziców na żebry. Uczniowie z takiego środowiska nie mają w ogóle, lub mają bardzo skromne przybory potrzebne w szkole. Do lekcji plastyki najczęściej nie są przygotowani. Lekceważąc obowiązki ucznia często spóźniają się na lekcje, na których przeszkadzając nie mogą skupić się nad tematem pracy.

Badania objęły klasy IV - VI , z których na podstawie obserwacji i wywiadu z wychowawcami klas wytypowałam kilku uczniów, których zachowanie i sposób w jaki przedstawiają prace plastyczne mogą sugerować pewne zahamowania twórczości, spowodowane niewłaściwymi stosunkami panującymi w rodzinie.

Tematy prac potrzebnych do przeprowadzenia badań sformułowane zostały tak, aby dzieci mogły przedstawić swój emocjonalny stosunek do otaczającego świata.

W czasie badań nie przeprowadzono pogadanek na temat otaczającej rzeczywistości czy postaci ludzkiej. Uczniowie w swoich pracach opierali się na dotychczasowo zdobytych wiadomościach wykorzystując własne obserwacje, wyobraźnię i emocje w stosunku do tematu. Realizację badań przeprowadzono w ciągu dwóch miesięcy: lutego i marca 2002 roku na lekcjach plastyki.

W badaniach zastosowano metody badawcze, które przyjęłam według klasyfikacji T.Pilcha:

1. Metoda indywidualnych przypadków;

2. Metoda sondażu diagnostycznego.

Techniki badawcze:

1. Obserwacja swobodna, systematyczna, uczestnicząca;

2. Analiza dokumentów;

3. Wywiad.

Badania metodą indywidualnych przypadków posługują się dość nielicznym zestawem technik badawczych, analiza dokumentu. Analizie poddana została zarówno treść wypowiedzi plastycznej, jak również ich forma. Cechy formalne są bowiem „alfabetem”, za pomocą którego dziecko uzewnętrznia swój stan wewnętrzny - emocje i uczucia. Analiza formy wytworu plastycznego pozwala na odczytanie treści zewnętrznej i wewnętrznej, czyli przesłanek psychologicznych warunkujących powstanie pracy plastycznej. Pozwala na określenie, jaki jest temperament, wyobraźnia, myślenie i pamięć wzrokowa autora prac. Przyjmując za S.Popkiem w analizie wytworu plastycznego bardzo ważna jest kolorystyka pracy, jak również jej charakter, kreska. Zestawy barw ostrych i kontrastowych lub spokojnych oraz stonowanych, ciepłych lub zimnych, jeśli powtarzają się w pracach określonych dzieci są wyrazem pewnych cech i prawidłowości psychiki ich autora. Kolor podobnie jak charakter kreski rysunkowej oschłej, dynamicznej, nieśmiałej lub poszukującej jest tym czynnikiem, który pozwala ujawnić nastrój emocjonalny, ekspresją przeżywanych treści. Następną metodą zastosowaną w badaniach jest sondaż diagnostyczny. Założeniem przeprowadzonego sondażu diagnostycznego było to, iż kolory ciepłe i jasne świadczą o pozytywnych odczuciach w stosunku do siebie i otaczającej rzeczywistości, zaś ciemne i zimne mówią o negatywnych emocjach.

Najbardziej wszechstronną metodą gromadzenia materiałów jest obserwacja. obserwacja otwarta lub normalnie swobodna pozwoliła na

wytypowanie spośród badanej grupy tych, których zachowanie, sposób podejmowania pracy, nieumiejętność interpretacji tematów mogły wskazywać na trudności w wyrażaniu w formie plastycznej własnych uczuć, przeżyć, co spowodowane było poprzez ich środowisko rodzinne. Dzieci te zostały poddane bardziej szczegółowej, systematycznej obserwacji. W przeprowadzonych badaniach obserwacja uczestnicząca wyrażała się w indywidualnych rozmowach obserwatora z uczniami, zwłaszcza z tymi, którzy mieli trudności z rozpoczęciem pracy plastycznej, nie potrafili zinterpretować tematu podanego przez nauczyciela. W badaniach wykorzystano również wywiad z wychowawcami klas na temat warunków rodzinnych dziecka. Wywiad służy głównie do poznania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Celem przeprowadzenia wywiadów z wychowawcami klas było uzyskanie informacji na temat ucznia, jego charakterystyka, charakterystyka środowiska rodzinnego i rówieśniczego.

Przeprowadzone badania pozwoliły na stwierdzenie , iż najważniejszą rolę w rozwoju osobowości dziecka pełni rodzina. To ona powinna zaspokajać potrzeby dziecka takie jak: miłość, akceptacja, bezpieczeństwo oraz potrzeby materialne. Jednak jak wynika z badań w wielu przypadkach rodzina nie zaspokaja nawet najbardziej elementarnych potrzeb dziecka. Dziecko nie kochane, zaniedbane, będące często świadkiem agresji ma kłopoty w nauce oraz w przystosowaniu do środowiska szkolnego. Staje się wówczas agresywnym odludkiem. Poprzez obserwację i analizę prac plastycznych dziecka nauczyciel może dostrzec problemy ucznia.

Na problemy ucznia może wskazywać:

• odmowa wykonania pracy na określony temat;

• samowolna zmiana tematu pracy;

• chęć zniszczenia swojej pracy;

- zahamowanie rozwoju twórczości, stosowania schematów;

• określanie ciemnymi kolorami najbliższych;

• stosowanie pominięć członków rodziny;

- stosowanie powtórzeń;

• wyolbrzymianie i minimalizacja postaci rodziny;

• niepewna ekspresyjnie kreska, plama, zaczernienie rysunku.

Przeprowadzone badania pozwoliły na określenie czynników wynikających z charakteru środowiska rodzinnego, które negatywnie oddziałują na twórczość plastyczną dziecka, powodując jej zahamowanie. Obserwacja dziecka w czasie jego pracy twórczej oraz analiza prac pozwoliły wskazać cechy charakterystyczne prac, które świadczą o przeżywanych przez dziecko stresach psychicznych, napięciach emocjonalnych wynikłych z niewłaściwego oddziaływania środowiska rodzinnego.

Analizując prace badanych uczniów stwierdzam, że ich proces twórczy odznaczał się brakiem gotowości twórczej, brakiem koncentracji, unikaniem wysiłku twórczego i bojaźnią w podejmowaniu zadań. Ich wytwory są wyzbyte spontaniczności i swobodnej ekspresji. Z analizy prac wynika, iż badanym uczniom najwięcej trudności sprawiły ćwiczenia związane z rodziną i szkołą. Dzieci zdawkowo wymieniały w swoich wytworach członków rodziny, bardzo często zapominając o niektórych jej członkach.

W pracach brak jest cech charakterystycznych dla poszczególnych postaci. W przedstawieniach nie brały pod uwagę proporcji, głowa jest

często zbyt duża w stosunku do całej reszty, a dłonie, nogi czy inne szczegóły nie są zaznaczone.

Podsumowując wyniki analizy prac plastycznych, jak też informacje zdobyte w drodze obserwacji procesu twórczego i wywiadu z wychowawcami i nauczycielami klas, można ustalić czynniki, które w sposób destrukcyjny wpływają na rozwój twórczości dziecięcej. Czynniki te mają przede wszystkim związek z rodziną i ze stosunkami w

niej panującymi. Ogólnie niski poziom estetyczno - artystyczny prac plastycznych świadczy o zahamowaniu rozwoju twórczości plastycznej dzieci.

Do czynników tych można zaliczyć:

1. nie zaspokajanie podstawowych potrzeb opiekuńczych, emocjonalnych i materialnych;

2. konflikty w rodzinie, brak poczucia bezpieczeństwa;

3. niski poziom kultury osobistej rodziców, nie przywiązywanie wagi do wartości estetycznych w życiu.

Rozpoznanie problemów ucznia daje szansę nauczycielowi do podjęcia działań rozwiązujących, zapobiegających lub łagodzących problemy dziecka.

Nauczyciel powinien:

• dążyć do dialogu z dzieckiem i jego rodzicami, kierując się akceptacją i zrozumieniem;

• być pomocnym w rozwiązywaniu problemów osobistych dziecka i jego rodziny;

• być konsekwentnym w swoim postępowaniu;

• stosować metody i formy aktywizujące uczniów do pracy i współpracy;

• zachęcać do wyrażania uczuć poprzez formy plastyczne świata.

Twórczość plastyczna spełnia rolę kompensacyjną wobec świata zewnętrznego jest formą terapii, zapewnia radość, uwolnienie i złagodzenie lęków i wstrząsów psychicznych.

Bibliografia

1. Chłopkiewicz M., Osobowość dzieci i młodzieży - rozwój i patologia, Warszawa 1980, WSiP

2. Gołaszewska M., Człowiek w zwierciadle sztuki, Warszawa 1977, PWN

3. Honorowski B., Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Ossolineum 1982

4. Lowenfeld V., Bryttain W.L., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, PWN

5. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1982, PWN

6. Otton B., Środowisko rodzinne stymulatorem twórczej aktywności plastycznej dziecka w wieku dorastania, GWSP Mysłowice 2002 (maszynopis pracy dyplomowej)

7. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, Wydawnictwo ŻAK

8. Popek S., (red), Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, WSiP

9. Popek S. Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1978, WSiP

10.Przetacznikowa M., Psychologia wychowawcza, Warszawa 1979,

PWN

11.Szuścik U., W: Dymara B., (red.), Dziecko w świecie rodziny,

Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998

12.Wołoszynowa Z., W: Żebrowskiej M., (red.), Psychologia rozwojowa

dzieci i młodzieży, Warszawa 1975, PWN

13.Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1977, WP

S.Popek.,(red), Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985,

WSiP, s.29-30

Gołaszewska M., Człowiek w zwierciadle sztuki, Warszawa 1977, PWN, s.270

Przetacznikowa M., Psychologia wychowawcza, Warszawa 1979, PWN, s.420

Ibidem, s.420

Szuścik U., W: Dymara B., (red.), Dziecko w świecie rodziny, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998 s. 179

Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1977, WP, s. 149

Wołoszynowa Z., W: Żebrowskiej M., (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa

1975, PWN

Chłopkiewicz M., Osobowość dzieci i młodzieży-rozwój i patologia, Warszawa 1980, WSiP, s.136

Popek S., Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1978,

WSiP s. 134

Lowenfeld V., Bryttain W.L., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, PWN, s.58

Popek S., Analiza psychologiczna twórczości plastycznej, Warszawa 1985, WSiP, s. 134

Honorowski B., Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Ossolineum 1982, s. 33-34

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, Wydawnictwo ŻAK, s. 48

Analiza dokumentu, II-III 2002, MSP-9 Piekary Śląskie

Szuścik U., W: Dymara B., (red.), Dziecko w świecie rodziny, Impuls 1998, s. 180

Arkusz obserwacyjny, II-III 2002, MSP-9 Piekary Śląskie

Otton B., Środowisko rodzinne stymulatorem twórczej aktywności plastycznej dziecka w wieku dorastania, GWSP Mysłowice 2002 (maszynopis pracy dyplomowej)

Arkusz obserwacyjny, II-III 2002, MSP-9 Piekary Śląskie

15

---