Znaczenie środowiska szkolnego w rozwoju twórczości
plastycznej
Szkoła jako drugie podstawowe środowisko aktywności dziecka oddziałowuje na jego wszechstronny rozwój osobowości. Stanowi zatem szansę na rozwinięcie twórczości plastycznej.
Środowisko szkolne przez wiele lat dostarcza dziecku wielu bodźców, doświadczeń wzrokowych i emocjonalnych. Zdaniem szkoły jest stworzenie uczniom sposobności nie tylko do plastycznego wypowiadania się, ale i do odpowiednio kierowanej percepcji dzieł sztuki, co warunkuje rozwój twórczej osobowości. Stale wzbogacane przeżycia dziecka owocują rozwijającą się zdolnością do coraz głębszego kontaktu ze sztuką.
Założenia te znalazły odzwierciedlenie w programie nauczania przedmiotu „plastyka” w klasach I-III. Główne cele tego programu można sprowadzić do następujących postulatów:
Kształtowanie postaw estetycznych poprzez osobisty udział wychowanka w procesie twórczym. Ma to dać w efekcie podstawy kultury plastycznej, która łącząc wiedzę, przeżycia, motywację i nawyki oparte na działaniach twórczych, będzie trwałym elementem wychowania;
Wstępne przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w odbiorze dzieł sztuki dawnej współczesnej, polskiej i obcej, poprzez kontakty oryginałami w galeriach sztuki, muzeach oraz reprodukcjami dzieł sztuki;
Wyrabianie umiejętności i nawyków w posługiwaniu się różnorodnymi środkami wyrazu plastycznego w celu wypowiadania własnej wiedzy i emocjonalnego stosunku do otaczających zjawisk danych nam bezpośrednio oraz wyobrażonych treści artystycznych;
Stwarzanie możliwości do ekspresji własnej w celu redukcji psychicznych napięć i kompensacji braków jako niezbędnych czynników zabezpieczających zdrowie psychiczne i afirmację osobowości;
Rozwijanie procesów poznawczych, a w szczególności myślenia twórczego i wyobraźni twórczej, spostrzegawczości i zdolności do intencjonalnej obserwacji, a także rozwijanie pamięci wzrokowej. Rozwijanie sfery emocjonalnej i kształtowanie na tym tle kultury uczuć estetycznych i moralno - społecznych;
Przygotowanie do praktycznego stosowania zasad plastyki w życiu codziennym, we własnym otoczeniu i środowisku urbanistyczno - przyrodniczo - społecznym:
Interesującą koncepcję wychowania plastycznego prezentuje S. Kościelecki. Uważa on iż wychowanie plastyczne musi przygotować do percepcji wizualnej wszystkich zjawisk przyrody, techniki, sztuki na równych prawach, ponieważ nikt nie może przesądzić o tym, w jakim środowisku wizualnym młody człowiek będzie uczestniczył w życiu. Musi ustosunkować się do nowych sytuacji techniki, do świata sztuki do dzieł różnych epok, kontynentów, kultur, do działania plastycznego, do widzenia i myślenia kategoriami plastycznymi.
W szkole dużą rolę do odegrania w twórczości plastycznej dziecka ma nauczyciel czuwający nad jej odpowiednim kierunkiem, tzn. takim w wyniku którego aktywność nie będzie bezładna i przypadkowa. Wszystkie dzieci przychodzące na świat mają równe szanse w kierunku rozwoju twórczej aktywności. Te możliwości dziecka albo się zmieniają z wielu przyczyn (przeważnie od niego niezależnych), albo też rosną wraz z jego wiekiem. O tym, czy aktywność człowieka dorosłego będzie twórcza, czy nie - decydują nie tylko pewne czynniki tkwiące w nim samym, ale przede wszystkim środowisko, które miało zdaniem wielu autorów (M. Ziemska, R. Wroczyński) możliwości oddziaływania na niego od pierwszych lat życia. Nauczyciel ma ogromne szanse na rozbudzenie i stymulowanie twórczości plastycznej dziecka, ale może też tę aktywność bezpośrednio zahamować. Wszystko zależy od tego, jaką przyjmie drogę oddziaływania na nie, jakie stworzy mu warunki rozwoju. Zdaniem B. Kaczmarczyk i D. Szafrańskiej w kształtowaniu twórczej aktywności istotną rolę odgrywa styl pracy z dzieckiem. Twórczą aktywność dziecka kształtuje otwarty styl pracy. Narzuca on pewne wymagania aby móc być „otwartym” należy zaakceptować każde dziecko takim, jakie ono jest, zapewnić mu zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych - szczególnie potrzeby bezpieczeństwa i kontaktu emocjonalnego. Nauczyciel powinien zachęcać do działania, podsuwać pewne propozycje, które może uznać za słuszne lub nie. Zadania stawiane przez nauczyciela powinny być uzgodnione z dzieckiem. Narzucanie mu własnych tematów, problemów, które nie są dla dziecka interesujące i nie wiążą się z jego aktualnymi potrzebami, nie wyzwoli twórczej aktywności. Nauczyciel może być pomysłodawcą, ale wybór zadania powinien uwzględniać również propozycję dzieci. Zadanie, które może wyzwolić twórczą aktywność i wyobraźnię dzieci, powinno je zaciekawić, nie może być zbyt proste ani zbyt skomplikowane, lecz dostosowane do możliwości ucznia.
Na styl pracy nauczyciela wpływa wiele czynników. Do najważniejszych zalicza się omówiony stosunek nauczyciela do dzieci, a także; warunki dla twórczej działalności oraz sposób nauczania i komunikacji z dziećmi.
„Istotną cechą dobrego nauczania jest nadanie takiego kształtu w praktyce edukacyjnej, aby uczniowie mogli wynieść z niej maksymalne korzyści dla własnego rozwoju”.
Za podstawowe warunki do twórczości uznaje się: zapewnienie dzieciom odpowiednio długiego czasu na poszukiwanie rozwiązania określonego zadania oraz bogate i zróżnicowane środowisko materialne (np. różne materiały plastyczne, narzędzia, książki, ilustracje wystrój klasy), które umożliwia dzieciom wybór narzędzi i innych przedmiotów do działania. Twórcza praca dzieci wymaga szczególnej atmosfery emocjonalnej, którą nauczyciel tworzy razem z dziećmi. Atmosfera swobodnej pracy, spokojna, pozbawiona nerwowości i hałasu sprzyja kształtowaniu twórczości dziecięcej. W otwartym stylu pracy specyficzny charakter ma sposób komunikacji i nauczania. Nauczanie polega na tym, że nauczyciel i dziecko współpracują ze sobą, dziecko się samo wypowiada, a także ocenia napływające informacje. Pozwala to na dokonywanie odkryć przez dziecko.
V. Lowenfeld tak mówi o metodyce pracy nauczyciela plastyka: „Sposób jego postępowania w klasie szkolnej polega głownie na zachęceniu każdego dziecka do wypowiadania się w swój własny, osobisty sposób. Rola nauczyciela sprowadza się więc do rozwijania dziecięcej odkrywczości i stymulowania głębi ekspresji”.
Tak więc ogólne reguły stymulowania twórczości plastycznej dzieci przez nauczycieli można sprowadzać do kilku zasad:
poznania i rozumienia dziecka i jego psychiki,
rozbudzania ciekawości i zainteresowania otaczającym światem - budzenie motywacji do wyrażania się,
stwarzanie materialnych warunków do samodzielnej wypowiedzi plastycznej (miejsce twórczej pracy, materiały, przybory),
inspiracji tematycznej pośredniej poprzez uprzystępnienie utworów poezji, prozy baśniowej, muzyki,
akceptacji oryginalności i samodzielności rozwiązań w każdej pracy plastycznej (ocena poprzez charakterystykę pozytywnych cech wytworów dziecięcych),
okazywanie żywego zainteresowania wobec dzieci ich samorodnymi wytworami plastycznymi.
W świetle powyższych rozważań rysuje się sylwetka twórczego nauczyciela, otwartego na uczniów, stosującego nieszablonowe metody pracy, traktującego uczniów jak partnerów. Nauczyciel staje się partnerem w poznawaniu i przeżywaniu wiedzy, budząc zarazem zainteresowania oraz nawiązując lepsze kontakty i więzi interpersonalne. Pozwala to nie tylko uchwycić siebie od strony dziecka, ale bardziej aprobować je w pełni jako osobę. „Wspólna fascynacja nowymi treściami, zainteresowanie i zachęta do stawiania pytań, zgłaszania wątpliwości i prowadzenie samodzielnych poszukiwań, tworzy wspólnotę między nauczycielami i uczniami, pozwala dostrzegać w każdym dziecku jego wartości, zalety, mocne strony, jego talenty i uzdolnienia, a nade wszystko jego drobne sukcesy i osiągnięcia, budując pozytywną postawę do ludzi i świata”. Do tego, aby inspirować podstawę twórczą dziecka nauczyciel nie musi być zawodowym malarzem i artystycznie wykonywać prac malarskich i rysunkowych jakie mają wykonywać dzieci. Ale konieczne jest żeby był w sprawach sztuki, w tym sztuki dziecka zorientowany do tego stopnia by rozumiał i odczuwał twórcze wypowiedzi plastyczne dzieci i nie oceniał ich fałszywie. Aby pomóc w realizacji najlepszych możliwości tkwiących w istocie ucznia - nauczyciel musi traktować jako tę określoną osobę w jej potencjalności i aktualności, dokładniej mówiąc „musi widzieć w nim nie tylko sumę właściwości, dążeń i zahamowań, lecz postrzegać go jako całość i w tej całości go akceptować, a może to uczynić tylko wtedy, gdy za każdym razem spotyka w uczniu partnera”. Ideałem byłoby, gdyby wszyscy nauczyciele spełniali powyższe wymogi.
S. Popek /red./, Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych. Warszawa 1984, s. 75
S. Popek /red./, Op. cit., s. 76
D. Szafrańska, B. Kaczmarczyk, Otwarty styl pracy nauczyciela kształtuje twórczą aktywność dziecka. „Wychowanie w Przedszkolu” 1983 nr 12
A.M. Kindler, Rozwój artystyczny i edukacja artystyczna W: „Plastyka i Wychowanie”, 1993 nr 3
V. Lowenfeld, W. L. Brittan, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1997, s. 36
S. Michałowski, Sztuka jako inspiracja twórcza w toku spotkań i dialogów edukacyjnych. W: Dziecko w świecie sztuki /red./, B. Dymara. Kraków 2000, s. 85-86
R. Cibor, Potencjał twórczy dziecka; W: Dziecko w świecie sztuki /red./, B. Dymara. Kraków 2000, s. 62
1